Γκρεμίζοντας την πόλη

Για τους περισσότερους από εμάς το όνομα του Βαρόνου Haussmann είναι γνωστό από το ομώνυμο βουλεβάρτο του Παρισιού. Όχι τυχαία. Ο Haussmann ως νομάρχης του Παρισιού ήταν υπεύθυνος για τη μεταμόρφωσή του, ανάμεσα σε άλλα, και για τις περίφημες λεωφόρους που αποτελούν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του. Για τους επικριτές του ήταν ένας συντηρητικός και αυταρχικός πολιτικός ο οποίος «ξεκοίλιασε» το ιστορικό κέντρο της πόλης με μαζικές κατεδαφίσεις, έτσι ώστε να μπορεί με άνεση ο στρατός να καταπνίγει τις λαϊκές εξεγέρσεις. Για τους ιστορικούς πρόκειται για μια μάλλον απλουστευτική προσέγγιση. Το πρόγραμμα του Haussmann ήταν πολύ ευρύτερο και ασφαλώς πολύ πιο φιλόδοξο. Ήταν μια από τις πρώτες προσπάθειες, και ασφαλώς η πιο εντυπωσιακή και πιο επιτυχημένη, αστικού εκσυγχρονισμού. Είχε προφανώς σχέση με τις επαναστάσεις του 1848 οι οποίες είχαν προηγηθεί. Κυρίως όμως επειδή είχε γίνει κατανοητό ότι οι άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στην πόλη αποτελούσαν από μόνες του παράγοντα που επέτεινε τη δυσαρέσκεια και την κοινωνική αναταραχή. Οι μεγάλες λεωφόροι θεωρήθηκε ότι θα ευνοούσαν την κυκλοφορία όχι μόνο των πολιτών και των αγαθών αλλά και του καθαρού αέρα, κάνοντας πιο υγιεινές τις συνθήκες στις φτωχές γειτονιές. Για τον ίδιο λόγο αναλήφθηκε ένα τεράστιο πρόγραμμα δημοσίων έργων στις υποδομές, φτιάχτηκε το σύστημα των υπονόμων και της υδροδότησης. Μερικά από τα πιο εμβληματικά κτίρια της πόλης, όπως το παλάτι Garnier της όπερας του Παρισιού, έγιναν τότε ενώ υλοποιήθηκαν και τα πρώτα προγράμματα λαϊκής κατοικίας.

Δεν ήταν μόνο το Παρίσι ωστόσο. Ανάλογες παρεμβάσεις έγιναν και σε άλλες πρωτεύουσας της Ευρώπης καθώς όλες είχαν ζήσει την μεγάλη αναταραχή των επαναστάσεων. Στη Μαδρίτη, με πιο χαρακτηριστικό το πρόγραμμα υδροδότησης, στο Βερολίνο, που απέκτησε τον πρώτο ενιαίο οικοδομικό κώδικα, αλλά και στη Βιέννη όπου, ανάμεσα σε άλλα και μετά από πολλές και δύσκολες διαβουλεύσεις, κατεδαφίστηκαν τα τείχη της πόλης. Στη θέση τους υπάρχει ακόμα και σήμερα ο περιφερειακός. Όλες αυτές οι παρεμβάσεις οφείλονταν στην κατανόηση της σχέσης του αστικού χώρου με την κοινωνική δυναμική. Μπήκαν έτσι οι βάσεις για ότι σήμερα θεωρούμε αυτονόητο, την ευθύνη του κράτους για τις συνθήκες ζωής στην πόλη, για την υγιεινή, το περιβάλλον, την κυκλοφορία, τις υπηρεσίες, για ότι τέλος πάντως επηρεάζει την ποιότητα ζωής.

Υπάρχει σήμερα η ανάγκη μιας ανάλογης εμβέλειας παρεμβάσεων στις πόλεις; Στη Δανία πιστεύουν πως ναι. Σύμφωνα με το πρόγραμμα που ανακοίνωσε η (σοσιαλδημοκρατική) κυβέρνηση της Δανίας, μέσα στα επόμενα χρόνια πρόκειται να κατεδαφιστούν 4.000 δημόσιες οικιστικές μονάδες και οι ένοικοι τους θα μεταφερθούν σε άλλες γειτονιές. Στόχος του προγράμματος είναι να εξαλειφθούν τα αστικά γκέτο τα οποία θεωρείται ότι αποτελούν παγίδες φτώχειας και εγκληματικότητας. Αν στο Παρίσι η παρέμβαση Haussmann είχε σαν αποτέλεσμα τον διαχωρισμό σε φτηνά και ακριβά διαμερίσματα, σήμερα ο στόχος είναι να υπάρξει μια πιο ισορροπημένη σύνθεση σε κάθε γειτονιά. Μέσα από μια τέτοια υποχρεωτική κοινωνική κινητικότητα ελπίζουν ότι θα επιτευχθεί και η καλύτερη ενσωμάτωση των μεταναστών, κυρίως μουσουλμάνων, που ζουν σε κλειστές κοινότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με το πρόγραμμα, στις γειτονιές όπου επικρατούν δύο από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά- χαμηλό εισόδημα, χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, υψηλή ανεργία ή υψηλό ποσοστό κατοίκων με ποινικό μητρώο- το ποσοστό της επιδοτούμενης δημόσιας κατοικίας δεν θα μπορεί να ξεπερνά το 40%. Έχει ενδιαφέρον, όπως επισημαίνεται σε σχετικό άρθρο των New York Times, ότι ανάλογα προγράμματα κοινωνικής κινητικότητας, με θετικά αποτελέσματα έχουν γίνει και σε κάποιες πόλεις στις ΗΠΑ. Ήταν όμως εθελοντικά, όχι υποχρεωτικά, γεγονός που έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις στη Δανία. Για τους υποστηριχτές του ωστόσο είναι άμεση η ανάγκη παρεμβάσεων, προτού βρεθούν αντιμέτωποι με μια έκρηξη της εγκληματικότητας, σαν αυτή που ζει η γειτονική Σουηδία.

Στην πόλη βέβαια διαπιστώνουμε την απόληξη των προβλημάτων. Οι αιτίες βρίσκονται αλλού. Και ορισμένοι ιστορικοί βρίσκουν και σε αυτό αναλογίες με τις επαναστάσεις του 1848. Δεν είναι μόνο ότι τα ίδια προβλήματα μας απασχολούν και σήμερα - το δικαίωμα στην εργασία, η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός, οι ανισότητες, οι μειονότητες που ζητούν να ακουστούν. Είναι περισσότερο ότι όπως και σήμερα έτσι και τότε οι κοινωνίες βρίσκονταν σε μια φάση μετάβασης όπου το παλιό ήταν σε κρίση χωρίς να είναι σαφές ή να υπάρχει συμφωνία, για το τι θα ακολουθήσει. Η δυσαρέσκεια εκδηλωνόταν άναρχα, χωρίς πρόγραμμα και σαφή αιτήματα, συχνά με τυφλή βία. Όπως συμβαίνει και σήμερα με κινήματα που αδυνατούμε να κατανοήσουμε, τα Κίτρινα Γιλέκα, το Occupy Wall Street, την εισβολή στο Καπιτώλιο ή τους αντιεμβολιαστές. Αυτή η αδυναμία κατανόησης ήταν και είναι το πιο ενδιαφέρον κοινό χαρακτηριστικό. Η αντίθεση ανάμεσα στους «virtuals, τις μορφωμένες ελίτ, και τους practicals, αυτούς που φτιάχνουν πράγματα με τα χέρια τους», το γεγονός ότι η «εργατική τάξη έχει γίνει terra incognita για τους μορφωμένους κοσμοπολίτες» ^[1]

Μια ανάλογη κοινωνική πόλωση ζήσαμε πρόσφατα και στην Ελλάδα, με αφορμή είναι αλήθεια την οικονομική κρίση. Γκέτο όμως έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται και στην Αθήνα, γειτονιές όπου ακόμα και η αστυνομία μπαίνει με δυσκολία. Μπορούμε να παρακολουθούμε το φαινόμενο καταδικάζοντας άλλοτε την εγκληματικότητα, άλλοτε τους Ρομά, άλλοτε τους μετανάστες, πιο συχνά όλους και όλα μαζί. Ή μπορούμε πάλι να δούμε το ζήτημα των ανισοτήτων και της κοινωνικής ενσωμάτωσης στα σοβαρά.

[1] Από το βιβλίο «Revolutionary Spring» Christopher Clark