Τι σηματοδότησαν οι Δεκεμβριστές για τη Ρωσία του 19ου και του 20ού αιώνα
Η εξέγερση των Δεκεμβριστών στην Αγία Πετρούπολη θεωρήθηκε από τους Ρώσουςτης σοβιετικής εποχής το πρώτο προανάκρουσμα της Οκτωβριανής Επανάστασης· ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του πώς μια αποτυχία μπορεί να αποκτήσει τεράστιο ηθικό βάρος και πολιτισμική ακτινοβολία. Αν αν και από το 1825 μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης τα γεγονότα ενέπνεαν ζωγράφους, ποιητές, συγγραφείς, μουσουργούς και κινηματογραφιστές, στη σημερινή Ρωσία, η 14η Δεκεμβρίου —η ημέρα των «ρωσικών Δεκεμβριανών»— ολισθαίνει στη λήθη.
«Δεκεμβριστές» ονομάστηκαν οι Ρώσοι επαναστάτες, κυρίως μέλη μυστικών ενώσεων, που πρωτοστάτησαν στις εξεγέρσεις στην Αγία Πετρούπολη και στη νότια Ρωσία. Επικεφαλής ήσαν νεαροί αξιωματικοί της αυτοκρατορικής φρουράς, πολλοί από τους οποίους είχαν λάβει μέρος στους Ναπολεόντειους πολέμους και είχαν έρθει σε επαφή με τα ευρωπαϊκά πολιτικά ήθη: επρόκειτο για γόνους ευγενών οικογενειών που είχαν επιστρέψει στη Ρωσία έχοντας συνειδητοποιήσει την καθυστέρηση της χώρας τους και την ανάγκη μετασχηματισμού και εκσυγχρονισμού της. Στην αρχή, γύρω στο 1815, συγκρότησαν την Ένωση της Σωτηρίας (Soiuz Spaseniia), μια ολιγομελή μυστική οργάνωση ευγενών αξιωματικών που είχε στόχο τη συνταγματική μεταρρύθμιση· το 1818 η οργάνωση διευρύνθηκε και μετονομάστηκε σε Ένωση του Κοινού Καλού (Soiuz Blagodenstviia) αλλά γρήγορα οι διαφωνίες για τον βαθμό της επιδιωκόμενης αλλαγής οδήγησαν σε διάσπαση. Εμφανίστηκαν δύο νέες οργανώσεις: η Ένωση του Βορρά, με κέντρο την Αγία Πετρούπολη —μετριοπαθής, με προσανατολισμό τη συνταγματική μοναρχία δυτικού τύπου— και η Ένωση του Νότου, με κέντρο την Ουκρανία (τότε τμήμα της νότιας αυτοκρατορικής επικράτειας), με επικεφαλής τον ριζοσπάστη αξιωματικό Πάβελ Πέστελ, που σχεδίαζε ρεπουμπλικανική ανατροπή και ριζική κοινωνική μεταρρύθμιση. Στη Νότια Ένωση προσχώρησε και ο Μυστικός Σύνδεσμος των Ενωμένων Σλάβων, μια μικρότερη οργάνωση που οραματιζόταν ενιαίο κράτος για όλους τους σλαβικούς λαούς.
Το 1825 το πολιτικό σκηνικό στη Ρωσία διαταράχθηκε ξαφνικά. Μετά τον απροσδόκητο θάνατο του τσάρου Αλεξάνδρου Α’, η Ρωσία βρέθηκε σε μια στιγμή αβεβαιότητας: ο αδελφός του Αλεξάνδρου, ο Μέγας Δούκας Κωνσταντίνος, είχε παραιτηθεί κρυφίως από τα διαδοχικά δικαιώματα, ενώ ο επόμενος στη σειρά, ο Νικόλαος, δίσταζε να αποδεχθεί τον θρόνο όσο δεν είχε δημοσιοποιηθεί η παραίτηση του Κωνσταντίνου. Μέσα σε αυτή τη σύγχυση της «μεσοβασιλείας» που διήρκεσε μόνο μερικές ημέρες, οι Δεκεμβριστές είδαν μια επαναστατική ευκαιρία. Στις 14 Δεκεμβρίου 1825, ημέρα που είχε οριστεί για την ορκωμοσία του Νικολάου Α’, η Ένωση του Βορρά κινητοποιήθηκε στην Αγία Πετρούπολη: τμήματα της φρουράς αρνήθηκαν να ορκιστούν στον νέο τσάρο και παρατάχθηκαν στην Πλατεία της Συγκλήτου φωνάζοντας «Ζήτω ο Κωνσταντίνος!» και «Σύνταγμα!». Κι ενώ ο αναμενόμενος ως επικεφαλής της εξέγερσης, πρίγκιπας Σεργκέι Τρουμπετσκόι, υπαναχώρησε την τελευταία στιγμή καταφεύγοντας στην αυστριακή πρεσβεία και αφήνοντας το κίνημα χωρίς ενιαία ηγεσία, ο Νικόλαος Α’ διέταξε το πυροβολικό να διαλύσει τους στασιαστές. Η εξέγερση κατέληξε σε αιματοχυσία και κατεπνίγη μέσα σε λίγες ώρες.
Στη Νότια Ρωσία, η είδηση της αποτυχίας έφτασε καθυστερημένα. Αλλά, καθώς μια μέρα πριν από τα γεγονότα της Αγίας Πετρούπολης είχε συλληφθεί στην Ουκρανία ο χαρισματικός ηγέτης της Νότιας Εταιρείας Πάβελ Πέστελ, οι εξεγερμένοι βρέθηκαν σε αμηχανία. Ακολούθησε στις 29 Δεκεμβρίου η σύλληψη του Σεργκέι Μουραβιόφ-Απόστολ, επίσης γόνου αριστοκρατικής οικογένειας και αξιωματικού του 1812, αλλά τον απελευθερώθηκε από στρατιώτες του Συντάγματος του Τσερνίγκοφ: αυτή η απρόβλεπτη απελευθέρωση οδήγησε σε βεβιασμένη και ανοργάνωτη εξέγερση στις αρχές Ιανουαρίου 1826 με τον Μουραβιόφ-Απόστολ επικεφαλής του Συντάγματος Τσερνίγκοφ. Όμως, οι αυτοκρατορικές δυνάμεις κατεδίωξαν το εξεγερμένο τμήμα και το συνέτριψαν: ο Μουραβιόφ-Απόστολ τραυματίστηκε σοβαρά, συνελήφθη εκ νέου και οδηγήθηκε σε δίκη.
Ακολούθησαν μαζικές συλλήψεις. Οι πέντε ηγέτες που θεωρήθηκαν οι πιο επικίνδυνοι —ο Πάβελ Πέστελ, ο Σεργκέι Μουραβιόφ-Απόστολ, ο ποιητής και αξιωματικός Κοντράτι Ρυλέεφ, ο αξιωματικός Μιχαήλ Μπεστουζέφ-Ριούμιν και ο νεαρός συνωμότης Πιοτρ Καχόφσκι— καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν με απαγχονισμό στο φρούριο Πέτρου και Παύλου. Εκατοντάδες άλλοι καταδικάστηκαν σε καταναγκαστικά έργα και εστάλησαν στη Σιβηρία. Στις ανακρίσεις προήδρευε ο ίδιος ο αυτοκράτορας, θέλοντας να σηματοδοτήσει την προσωπική του νίκη επί του πρώτου οργανωμένου αντιπολιτευτικού κινήματος της Ρωσίας.
Οι Δεκεμβριστές ζητούσαν την κατάργηση της δουλοπαροικίας, της λογοκρισίας και της γραφειοκρατίας· την ψήφιση Συντάγματος και την κατοχύρωση πολιτικών δικαιωμάτων. Οι ιδεολογικές τους βάσεις διέφεραν: κάποιοι είχαν ως πρότυπο τη Βρετανία, άλλοι το αμερικανικό ομοσπονδιακό σύστημα, ενώ οι πιο ριζοσπάστες —με πρώτο τον Πέστελ— είχαν πανσλαβικό όραμα. Το πολιτικό πρόγραμμα της Νότιας Εταιρείας συνοψιζόταν στη διακήρυξη «Ρωσική Αλήθεια» (Russkaya Pravda) του Πέστελ, η οποία προέβλεπε κατάργηση της δουλοπαροικίας, εκτεταμένη ανακατανομή γης και συγκεντρωτικό κράτος.
Η καταστολή των εξεγέρσεων πήρε σύντομα διαστάσεις μύθου: είχαν εξοντωθεί ή εκτοπιστεί οι «καλύτεροι»· οι νέοι ευγενείς αριστοκρατικών οικογενειών. Σε πολλές περιπτώσεις, οι σύζυγοι, οι αρραβωνιαστικιές και οι αδελφές τους, εγκαταλείποντας τίτλους και περιουσία, τους ακολούθησαν εθελοντικά στην εξορία. Η πιο γνωστή είναι η Μαρία Βολκονσκάγια, σύζυγος του πρίγκιπα Σεργκέι Βολκόνσκι, η οποία στη Σιβηρία ίδρυσε σχολεία, ορφανοτροφείο και ένα μικρό νοσοκομείο. Από αυτές τις γυναίκες γεννήθηκε ο τύπος της «δεκεμβρίστριας» (dekabristka), συμβόλου αφοσίωσης και φορέα εκπολιτισμού στις εσχατιές της αυτοκρατορίας.
Μετά το 1825, ο Νικόλαος Α’ ενίσχυσε τη μυστική αστυνομία (το περιβόητο Τρίτο Τμήμα), επέβαλε αυστηρότερη λογοκρισία και διατύπωσε το ιδεολογικό τρίπτυχο «Ορθοδοξία–Αυτοκρατορία–Λαϊκότητα (narodnost)», θεμέλιο της υπερσυντηρητικής πολιτικής του. Ωστόσο, παρά την αποτυχία τους, οι Δεκεμβριστές επηρέασαν βαθιά την πολιτική και πνευματική ζωή της Ρωσίας: ενέπνευσαν τους φιλελευθέρους της δεκαετίας του 1840, τους Ναρόντνικους και αργότερα τους μαρξιστές και τους σοσιαλεπαναστάτες. Ο Αλεξάντρ Πούσκιν, φίλος και συνομήλικος πολλών Δεκεμβριστών, κατέγραψε την εμπειρία τους στην ποίησή του — ιδίως στα ποιήματα «Στα βάθη των σιβηρικών ορυχείων…» και «Αρίων», που επαινέθηκαν ως ύμνοι στην πίστη και στη σταθερότητα των ηττημένων. Λίγες δεκαετίες αργότερα, ο Νικολάι Νεκράσοφ υμνούσε στις ποιητικές του νουβέλες τις γυναίκες των εξορίστων, καθιερώνοντας την dejkabristka στη ρωσική μνήμη. Οι θεωρητικοί Αλεξάντρ Χέρτσεν και Νικολάι Ογκάρεφ είδαν τους Δεκεμβριστές ως προδρόμους του επαναστατικού κινήματος — ευγενείς που θυσιάστηκαν για τον λαό χωρίς ωστόσο να έχουν καταφέρει να τον κινητοποιήσουν. Ο Ντοστογιέφσκι αναφέρεται σε αυτούς στους «Αδελφούς Καραμάζοφ», ενώ ο Τολστόι, στο τέλος του «Πόλεμος και Ειρήνη», προβάλλει την ιδέα μιας νέας γενιάς ευγενών που, μετά το 1812, μπορούσε να οδηγηθεί σε ένα είδος δεκεμβριστικού ριζοσπαστισμού· αν και το μυθιστόρημα σταματά πριν από το 1825, η σκιά των Δεκεμβριστών είναι φανερή.
Στη σοβιετική περίοδο, οι Δεκεμβριστές εντάχθηκαν πλήρως στο επαναστατικό μυθιστόρημα της ΕΣΣΔ ως οι πρώτοι που ξεσηκώθηκαν εναντίον της απολυταρχίας. Η όπερα του Γιούρι Σαπόριν «Οι Δεκεμβριστές» ανέβηκε στο Θέατρο Μπαλσόι το 1953, ενώ το 1975 η ταινία «Το αστέρι της σαγηνευτικής ευτυχίας» εστίαζε στις γυναίκες των εξορίστων, συμβάλλοντας στη λαϊκή εικόνα του μύθου. Πιο πρόσφατα, το 2019, η ταινία «Ένωση της Σωτηρίας» παρουσίασε την εξέγερση σε σύγχρονο πλαίσιο, δείχνοντας πώς το ρωσικό κράτος διαχειρίζεται σήμερα την πρόσληψη των Δεκεμβριστών. Διακόσια χρόνια μετά, το όνομα των Δεκεμβριστών επιβιώνει στην ομώνυμη indie μπάντα, τους Decemberists από το Πόρτλαντ του Όρεγκον, καθώς και στο κομμάτι «Decembrist’s Song» των Catch 22 από το concept άλμπουμ Permanent Revolution (2006).
16°
