Οι βιασμοί γυναικών στους πολέμους, η κτηνώδης συμπεριφορά, τα σεξουαλικά εγκλήματα ως μέσο υποταγής του εχθρού.
Η σεξουαλική βία που συνόδευσε τις φρικαλεότητες της Χαμάς τον περασμένο μήνα εξοικείωσε με τα εγκλήματα πολέμου όλους εμάς που έχουμε ζήσει σε συνθήκες ειρήνης. Πρόκειται για πράξεις που κλονίζουν την πίστη στο ανθρώπινο είδος, στο έμφυτο αίσθημα της ηθικής στο οποίο έχει βασιστεί ο πολιτισμός μας μετά τον Καντ και σύμφωνα με τον Καντ. Τα μέλη της Χαμάς, όπως πολλές αγέλες άγριων πολεμιστών και τρομοκρατών στην ιστορία, χρησιμοποίησαν όλες τις μορφές βίας: αποκεφαλισμούς, σφαγές, βιασμούς — ο στόχος τους ήταν η εξόντωση και ο έσχατος εξευτελισμός του εχθρού.
Αν και μαθεύτηκε ότι οι Ρώσοι επιδίδονται σε σεξουαλικά εγκλήματα στην Ουκρανία —εξάλλου, είναι κάτι εγγεγραμμένο στην ιστορία τους ήδη από την εποχή της Χρυσής Ορδής— η τελευταία φορά που είδαμε σχετικές εικόνες ήσαν στη δεκαετία του 1990, στον πόλεμο φυλών της Ρουάντα, ο οποίος πήρε τέτοια έκταση ώστε θεωρήθηκε γενοκτονία. Η τραγωδία της Ρουάντα, μαζί με τις θηριωδίες εναντίον Βοσνίων γυναικών στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, αφύπνισαν την κοινή γνώμη και τους διεθνείς θεσμούς έναντι των σεξουαλικών εγκλημάτων πολέμου —αλλά, αν και η εξέλιξη αυτή προβλέπει την τιμωρία τους βρισκόμαστε πολύ μακριά από το να τα εμποδίζει. Εξάλλου, όλα αυτά είναι υπερβολικά πρόσφατα για να να τα αποδώσει κανείς σε κοινωνική καθυστέρηση: κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κοσσυφοπεδίου, χιλιάδες Αλβανίδες έπεσαν θύματα σεξουαλικής βίας από Σέρβους παραστρατιωτικούς, στρατιώτες ή αστυνομικούς. Οι Αλβανοί πλήρωσαν τους Σέρβους με το ίδιο νόμισμα.
Η κτηνώδης συμπεριφορά είναι τόσο παλιά όσο ο κόσμος, όπως άλλωστε κι οι κύκλοι της εκδίκησης. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν αποδεκτό τον βιασμό γυναικών σε καιρό πολέμου και οι γυναίκες του εχθρού ήταν νόμιμη λεία: χρησίμευαν ως σύζυγοι, παλλακίδες, σκλάβες και τρόπαια. Ο Κικέρων έβρισκε το «έθιμο» άκρως χυδαίο, αλλά δεν τον άκουγε κανείς. Ακόμα και στη διάρκεια του ευσεβούς Μεσαίωνα, όπου επικρατούσε ο χριστιανικός ιπποτισμός, οι στρατιώτες δεν συμμορφώνονταν με τις απαγορεύσεις της Καθολικής Εκκλησίας και των υπεύθυνων της στρατηγικής. Οι κατώτεροι στρατιωτικοί κύκλοι ενθάρρυναν οποιαδήποτε αυθαιρεσία στο πεδίο της μάχης: οι βιασμοί και οι λεηλασίες ήσαν ένας τρόπος μέτρησης της νίκης, απόδειξη του ανδρισμού και απτή ανταμοιβή για τις υπηρεσίες των μαχητών. Αλλά, οι σοφοί είχαν διαφορετική γνώμη: ο Hugo Grotius στο De jure belli ac pacis (1625), έγραφε ότι ο βιασμός δεν έπρεπε να μένει ατιμώρητος ούτε στον πόλεμο ούτε στην ειρήνη· και λίγο αργότερα ο Emmerich van Vattel ζητούσε την ασυλία των αμάχων, ορίζοντας τι σημαίνει «άμαχος» («γυναικόπαιδα»). Θέλω να πω, και θα μπορούσα να προσθέσω πολύ περισσότερα, ότι οι συνθήκες και οι πολεμικοί κώδικες δεν είναι ούτε κάτι καινούργιο, ούτε κάτι ασαφές: ήδη το 1785, η Συνθήκη Φιλίας και Εμπορίου απαγόρευε οποιαδήποτε κακοποίηση αόπλου. Ακολούθησαν πολλές διεθνείς συμφωνίες οι οποίες περιέγραφαν ως έγκλημα πολέμου τη δολοφονία, τον ακρωτηριασμό ή τον βιασμό γυναικών. Αλλά βεβαίως, τα εν λόγω εγκλήματα επαναλήφθησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο χωρίς να τιμωρηθούν, ενώ στις δίκες της Νυρεμβέργης ο βιασμός και η σεξουαλική βία δεν μπήκαν τελικά στην ημερήσια διάταξη. Η αιτία ήταν φυσικά ότι παρόμοια εγκλήματα είχαν διαπράξει και οι Σύμμαχοι, οι Ρώσοι κυρίως: υπολογίζεται ότι οι Ρώσοι βίασαν 100.000 γυναίκες κατά τη διάρκεια της Μάχης του Βερολίνου και σχεδόν δύο εκατομμύρια σε όλες τις μάχες. Επίσης, τα αποικιακά στρατεύματα του Γαλλικού Εκστρατευτικού Σώματος (FEC) έχουν κατηγορηθεί για ομαδικούς βιασμούς στην Ιταλία, και τα αμερικανικά για ομαδικούς βιασμούς Γαλλίδων τις ημέρες της απόβασης στη Νορμανδία. Πάντως, το Διεθνές Στρατιωτικό Δικαστήριο για την Άπω Ανατολή καταδίκασε τους Ιάπωνες αξιωματικούς «για την αποτυχία να αποτρέψουν τους μαζικούς βιασμούς» στη σφαγή της Νανκίνγκ κατά τη διάρκεια του δεύτερου Σινο-ιαπωνικού πολέμου το 1937.
Το άρθρο 3 των Συμβάσεων της Γενεύης του 1949 ποινικοποιούσε, μεταξύ άλλων μορφών κακοποίησης, τα σεξουαλικά εγκλήματα ως μέσο υποταγής του εχθρού. Αλλά, στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι άνθρωποι έκαναν τα στραβά μάτια, αγνοώντας ότι χιλιάδες γυναίκες δεν έπεφταν μόνο θύμα βιασμού, αλλά εμπορίας και εκμετάλλευσης σε βάθος χρόνου. Για παράδειγμα, κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, Κορεάτισσες, Κινέζες, Βιετναμέζες, Βιρμανέζες, Γιαπωνέζες, Ταϊβανέζες και Φιλιππινέζες αναγκάστηκαν να εργαστούν σε ιαπωνικούς οίκους ανοχής. Ουδείς ενδιαφέρθηκε για την τύχη τους.
Η εξιστόρηση σεξουαλικών εγκλημάτων και γενικότερα η έκθεση ωμοτήτων είναι ένας τρόπος να αφηγηθεί κανείς την ιστορία της ανθρωπότητας· κι ένας τρόπος για να αμφισβητήσουμε τη διαβάθμιση των πολιτισμών. Προφανώς, σε συνθήκες πολέμου, ο πολιτισμός καταλύεται: πιθανότατα, πολλά έχουν αλλάζουν στο πέρασμα του χρόνου, αλλά μέχρι προσφάτως, η αγριότητα δεν διέφερε μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων ή μεταξύ λευκών, Ασιατών ή Αφρικανών. Ήσαν όλοι ικανοί για όλα. Οπωσδήποτε, τα ιστορικά θύματα, όπως ήσαν π.χ. οι Αρμένιοι, υφίσταντο εγκλήματα, δεν διέπρατταν — στην προκειμένη περίπτωση τα διέπρατταν οι Οθωμανοί Τούρκοι. Με λίγα λόγια, και για να αποφύγω να μπω σε ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, σε οποιονδήποτε πόλεμο, ακόμα και στον 20ό και 21ο αιώνα, όταν δηλαδή υπήρχαν ξεκάθαρες διαχωριστικές γραμμές, τακτικοί και άτακτοι στρατοί διέπρατταν βιασμούς και κακοποιήσεις γυναικών: στο Βιετνάμ, στην Αλγερία, στο Τιμόρ, στην Κύπρο, στην Ουγκάντα, στο Κονγκό… Παντού. Οι βιασμοί ήσαν ουσιοκρατικοί, δηλαδή θεωρούμενοι εγγενές στοιχείο της ανδρικής συμπεριφοράς· δομικής φύσεως, δηλαδή θεωρούμενοι πολιτική συνιστώσα· ή χρησιμοθηρικοί, ωφέλιμοι για τον τελικό σκοπό, τη νίκη επί του εχθρού.
Πολλοί θεωρητικοί προσπαθούν να αναλύσουν το φαινόμενο με βάση την ηθική της πατριαρχικής κοινωνίας που εξισώνει την αρρενωπότητα με την κυριαρχία και τον έλεγχο. Αλλά το φαινόμενο δεν είναι τόσο σύνθετο ή είναι πολύ πιο σύνθετο: η κυριαρχία επί του αδυνάτου είναι μέρος του πολέμου· είναι η θλιβερή παρηγοριά του ανθρώπου που ξοδεύει τη σύντομη ζωή του πολεμώντας, εκδικούμενος. Πράγματι, υπάρχουν ζητήματα σχετικά με τον πόλεμο: για παράδειγμα, ο βιασμός πολέμου μπορεί να μην είναι προφανές εργαλείο ή όπλο, χρησιμεύει όμως ως εργαλείο για τη δημιουργία μιας συνεκτικής στρατιωτικής ανδρικής ομάδας, Στην ουσία όμως, και εν κατακλείδι, οι θηριωδίες είναι ό,τι μας απομένει όταν αποκοβόμαστε από τον πολιτισμό.
Ο πολιτισμός δεν μας εμποδίζει ακριβώς από το να φερόμαστε σαν κτήνη· μας δείχνει όμως ποια συμπεριφορά είναι κτηνώδης, όχι ανθρώπινη. Τον Ιανουάριο του 2019, ο πρωθυπουργός της Αιθιοπίας Abiy Ahmed, μιλώντας για τον πόλεμο των φυλών με τους Tigray, είπε ότι όποιος πήγε στην Άντουα για να πολεμήσει απέκτησε καμιά δεκαριά παιδιά: το κοινό ξέσπασε σε γέλια και χειροκροτήματα. Εδώ ο πολιτισμός λείπει εξαρχής —και όχι με διαλείποντα τρόπο όπως συνέβη για παράδειγμα σε αμερικανικά στρατεύματα στο Ιράκ. Ο πολιτισμός λείπει εξαρχής κι από το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και του Λεβάντε (ISIL) που έχει ασκήσει σεξουαλική βία κατά γυναικών (και ανδρών) με τρόπο ο οποίος έχει περιγραφεί ως «τρομοκρατία» και μάλιστα με στόχο την αναβίωση της δουλείας ως πρόδρομο για το τέλος του κόσμου. Ομοίως, οι Αφγανοί Ταλιμπάν είχαν εμπλακεί σε μαζικές δολοφονίες και ομαδικούς βιασμούς Αφγανών πολιτών στην Κουντούζ: δεν αποκόπηκαν από τον πολιτισμό· δεν είχαν ποτέ πολιτισμό. Υπάρχει ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στο να παραβιάζεις μια ηθική αξία και να μην την έχεις καθόλου.
11°
