Υποβρύχιο Τιτάν και συνεχιζόμενοι πνιγμοί

Όπως έγραφε ο Kurt Tucholsky, αν ένας θάνατος είναι τραγωδία, ένα εκατομμύριο θάνατοι είναι στατιστική: έχω την εντύπωση —ίσως κάνω λάθος— ότι, τις τελευταίες ημέρες, το φιλοθεάμον κοινό εκδήλωσε εντονότερο ενδιαφέρον για τους νεκρούς του βαθυσκάφους Titan της OceanGate παρά για τους μετανάστες που πνίγηκαν στη Μεσόγειο. Δεν είμαι σίγουρη ότι είναι ηθικά σωστό να συγκρίνουμε τραγωδίες, ομολογώ ωστόσο ότι τα ριψοκίνδυνα παιχνίδια των δισεκατομμυριούχων μού προκαλούν κάποια δυσαρέσκεια. Γενικά, η τάση ορισμένων ανθρώπων να θέτουν τον εαυτό τους σε ακραίες συνθήκες με την πεποίθηση ότι είναι ακατανίκητοι μού φαίνεται παράλογη: η ζωή είναι ήδη αρκετά επισφαλής  για να πολλαπλασιάζουμε τις πιθανότητες της δικής μας καταστροφής και του πένθους των άλλων. Πράγματι, η επισφάλεια δεν είναι ίδια για όλους: μερικοί χρειάζονται περισσότερες ανατριχίλες από όσες έχουν· άλλοι χρειάζονται λιγότερες.

Στην ενδόρρηξη του βαθυσκάφους έχασαν τη ζωή τους πέντε άτομα: ο Βρετανός τυχοδιώκτης Hamish Harding, ο επιχειρηματίας Shahzada Dawood που πήρε στον λαιμό του τον έφηβο γιο του Suleman, ο βετεράνος Γάλλος εξερευνητής Paul-Henri Nargeolet και ο Stockton Rush, ο επικεφαλής της αμερικανικής επιχείρησης OceanGate η οποία οργανώνει θαλάσσιες περιπέτειες με μικρά υποβρύχια. Παλιότερα, ο Rush  καυχιόταν —όπως εξάλλου οι κατασκευαστές του υπερωκεανίου «Τιτανικός» πριν από έναν αιώνα— ότι τα βαθυσκάφη του είναι αλώβητα: πρέπει να είσαι κουτός για να μην κατανοείς πόσο εύθραυστα είναι όλα μέσα μας και γύρω μας.

Οι θαλάσσιες περιπέτειες ερεθίζουν τη φαντασία του κοινού: «20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα», «Τhe Abyss», «The Deep»…Kαμιά φορά, στο ωκεάνιο δράμα συμμετέχουν φονιάδες καρχαρίες, πελώρια χταπόδια, πυρηνικά μυστικά και τα ερείπια της Ατλαντίδας. Με όλα τούτα χαζολογάνε άνθρωποι με περίσσεια χρημάτων και χρόνου: εμείς, οι θεατές, κρατάμε την αναπνοή μας· η Blue Origin τούς στέλνει στο διάστημα, η OceanGate στον βυθό. Καμιά φορά, το δράμα κορυφώνεται: το περιπετειώδες πνεύμα αποδεικνύεται θανάσιμο. Και, όπως συνέβη σ’ αυτή την περίπτωση, τέσσερις χώρες προσπάθησαν να σώσουν ανθρώπους από τον ίδιο τους τον εαυτό —όχι χωρίς μεγάλο οικονομικό κόστος. Λες και έχουμε την πολυτέλεια να πετάμε εκατομμύρια δολάρια στη θάλασσα.

Μπορεί να πει κανείς: η αναζήτηση της περιπέτειας κάνει τον κόσμο να γυρίζει και να πηγαίνει μπροστά. Δεν έχω αντίρρηση. Αυτό που με σοκάρει είναι ότι έχουμε συνηθίσει στους συνεχιζόμενους πνιγμούς εκατοντάδων μεταναστών στη Μεσόγειο επειδή ο θάνατός τους δεν προσφέρει αρκούντως συναρπαστικό σενάριο: λες και το χέρι που εξέχει από τα κύματα μπορεί να είναι χαιρετισμός, όχι έκκληση βοήθειας. Η χλιαρή μας αντίδραση οφείλεται επίσης σε ένα είδος ενοχοποίησής τους, στο ότι στοιβάχτηκαν παράτολμα και παράνομα σε ένα μικρό αλιευτικό. Ωστόσο, η διαφορά από την τρελή αποκοτιά των δισεκατομμυριούχων είναι προφανής: οι μεν έβαλαν τον εαυτό τους σε κίνδυνο με την προσδοκία ότι θα μπορέσουν να εγκατασταθούν σε καλύτερες κοινωνίες, οι δε το έκαναν για ψυχαγωγία. Άλλο φτωχός και ταλαίπωρος, άλλο χομπίστας.

Η εφημερίδα Guardian δημοσίευσε σχετικό σχόλιο κάνοντας λόγο για την ηθική ασυνέπεια και την υποκρισία των ΜΜΕ. Φοβάμαι όμως ότι το ζήτημα είναι ακόμα βαθύτερο και ότι δεν αφορά «την αναλγησία της Δύσης». Η συμπόνοια για το τραγικό τέλος του βαθυσκάφους πρέπει να αποδοθεί, πέραν της θεαματικότητας —το οξυγόνο σώνεται λεπτό το λεπτό, θάνατος από ασφυξία, παραλληλισμός με το ναυάγιο του Τιτανικού— στην πολιτισμική και γεωγραφική συγγένεια: ο Τιτανικός είναι μέρος της μυθολογίας της Δύσης· το ίδιο και οι ωκεάνιες αποστολές, οι συγκινήσεις στα μακρινά βάθη και ύψη. Όταν συμβαίνουν δυστυχήματα στο Θιβέτ ή στη Γη του Πυρός, δεν ανταποκρινόμαστε με τόση προθυμία: η εγγύτητα παίζει τον ρόλο της. Αντιθέτως, οι boat people, ακόμα κι όταν θαλασσοπνίγονται κοντά στις ακτές μας, παραμένουν ξένοι, ανώνυμοι, αποκομμένοι από την ιστορία μας. Είναι πάρα πολύ θλιβερό: όμως, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι το ενδιαφέρον του κοινού για τους πέντε επιβαίνοντες του βαθυσκάφους ήταν περισσότερο ανατριχίλα μπροστά σε ταινία αγωνίας παρά πραγματική αλληλεγγύη. Δεν είμαστε παχύδερμα μόνο έναντι των αιτούντων άσυλο, είμαστε παχύδερμα γενικά: οι ιστορίες ύβρεως, αλαζονείας και ήττας μπροστά στη φύση και στους νόμους της μάς διασκεδάζουν. Τούτου λεχθέντος, θα επιμείνω: οι πέντε εξερευνητές των υπολειμμάτων του Τιτανικού φαίνονται «δικοί μας», φορείς μιας οικείας κουλτούρας· αλλά, η ζωή τους και ο τρόπος του θανάτου τους διέφεραν πολύ από τη μοίρα των περισσοτέρων από μας.