Η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή και τα μυστικά της

Η Χάρτα του Ρήγα είναι χάρτης μεγάλων διαστάσεων που απεικονίζει τον ελλαδικό χώρο, τα παράλια της Μικράς Ασίας και την περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου νοτίως του Δούναβη. Θεωρείται ένα από τα εμβληματικά έργα της ελληνικής χαρτογραφίας και του Διαφωτισμού.

Με την ευκαιρία της εκδήλωσης που διοργανώνει στην Κέρκυρα η ιστορική Αναγνωστική Εταιρεία, την Παρασκευή 31 Μαρτίου 2023 και ώρα 20:00, με θέμα «Η Χάρτα του Ρήγα ως χάρτης: το ιστορικό και χαρτογραφικό περιβάλλον της και τα άγνωστα ’’μυστικά’’ της» ο ομιλητής Ευάγγελος Λιβιεράτος, ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ «διαβάζει» τη Χάρτα ως χάρτη της εποχής του, του τέλους του 18ου αιώνα. Πρόκειται για έργο χαρτογραφικής τεχνολογίας, ελάχιστα γνωστό (δηλαδή σχεδόν άγνωστο) τόσο στο ευρύ κοινό όσο και στους ασχολούμενους με την ιστορική, συμβολική και ιδεολογική διάσταση της Χάρτας του Ρήγα ― οι οποίοι συνήθως δεν γνωρίζουν την επιστήμη και την τεχνολογία της χαρτογραφίας. Η Χάρτα ως χάρτης τοποθετείται στο ευρύτερο ευρωπαϊκό ιστορικό πλαίσιο του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα, στο οποίο έζησε τη σύντομη ζωή του ο Ρήγας. Η εποχή αυτή διακρίνεται από την άνοδο της απεικονιστικής ―ανάμεσά της και οι χάρτες― ως γνωσιολογικού μέσου το οποίο συμπληρώνει τα γραπτά κείμενα που επικρατούσαν μέχρι τότε στη μόρφωση όλο και μεγαλύτερων τμημάτων των ευρωπαϊκών πληθυσμών. Επιπλέον, η Χάρτα εντάσσεται στο περιβάλλον των της επιτάχυνσης των χαρτογραφικών εξελίξεων στη Βιέννη εκείνης της περιόδου, ώστε να γίνει καλύτερα κατανοητή η θέση του έργου του Ρήγα ως χάρτης και να αποκτήσει μεγαλύτερη αξία αναδεικνύοντας, πλέον των ορατών χαρακτηριστικών, πολλά «αόρατα» γνωρίσματα εσωτερικού αναγνωστικού τύπου. Οι διαφορετικές τυπολογίες της, τις ανακάλυψε και τεκμηρίωσε ο Ευάγγελος Λιβιεράτος το 2008, με προηγμένες αναλυτικές ψηφιακές τεχνολογίες, αποτελεί σημαντικό στοιχείο της συζήτησης του θέματος, που θα παρουσιάσει στην Κέρκυρα με τη χρήση πλούσιου εποπτικού υλικού το οποίο προέκυψε από σύγχρονη επιστημονική χαρτογραφική έρευνα.

Ο ευρωπαϊκός 18ος αιώνας είναι εποχή μορφωτικών, κοινωνικών και πολιτικών ζυμώσεων: τότε άρχισαν να διαδίδονται και να αναπτύσσονται ιδέες που είχαν εμφανιστεί τον προηγούμενο αιώνα. Η δημοκρατία δείχνει ότι μπορεί να υπερβεί τις μοναρχικές δομές, ενώ καθώς προχωρεί ο αιώνας η διάδοση των αρχών της επιχειρηματικότητας εντάσσεται στο πλαίσιο της κοινωνικής απελευθέρωσης προς όφελος των πολιτών. Ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται κυρίως από το ότι η επιστήμη παύει να είναι προνόμιο διαλόγου μόνο των (λίγων) επιστημόνων και τίθεται, για πρώτη φορά, το κέντρο της δημόσιας συζήτησης. Οι μηχανισμοί του σύμπαντος, του φυσικού κόσμου και της γεωγραφίας, επηρεάζουν σε βάθος την ευρωπαϊκή σκέψη, ενώ η εκλαΐκευση διευκολύνει τη διάδοση των γνώσεων ευρέως σε όλα τα κοινωνικά στρώματα.

Σε αυτή τη διαδικασία ζύμωσης έπαιξαν ρόλο οι Ακαδημίες Επιστημών οι οποίες άρχισαν να ιδρύονται από τα τέλη του 17ου αιώνα με πρώτη την Académie στο Παρίσι, για να ακολουθήσει η Royal Society στο Λονδίνο και συνέχεια στο Βερολίνο, στην Πετρούπολη, στη Φλωρεντία και στο Τορίνο. Από τότε καθιερώθηκε η ευρύτερη δημοσιοποίηση των επιστημονικών ερευνών και αποτελεσμάτων, πράγμα που ευνόησε την επιστημονική πρόοδο στην Ευρώπη του 18ου αιώνα. Ο νέος θεσμός των «Πρακτικών» των εργασιών των Ακαδημιών, επιστημονικών Εταιρειών και των ανεξάρτητων επιστημονικών περιοδικών ―ιδιαίτερα των επιθεωρήσεων και φυλλαδίων επιστημονικού περιεχομένου― έπαιξαν ρόλο εκλαϊκευμένων αναγνωσμάτων επιστημονικού και τεχνικού περιεχομένου με αποδέκτες το φιλομαθές κοινό της εποχής. Η εξέλιξη αυτή σηματοδοτείται στην Αγγλία από το «Τεχνικό Λεξικό» και την «Κυκλοπαίδεια» των επιστημών και τεχνικών, των αρχών του αιώνα, μέχρι τους 28 τόμους της περίφημης «Εγκυκλοπαίδειας» στη Γαλλία: η αρχική της μορφή προήλθε από τη μετάφραση της «Κυκλοπαίδειας» για να εξελιχθεί στο μνημειώδες έργο που κυριάρχησε το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα αποτελώντας αναφορά στις μορφωτικές και εκδοτικές δραστηριότητες και του Ρήγα Βελεστινλή. Το επιστημονικό και τεχνικό μορφωτικό κύμα του 18ου αιώνα δεν στηριζόταν αποκλειστικά στον λόγο, όπως στο παρελθόν, αλλά αξιοποιούσε οπτικό, απεικονιστικό υλικό: γραφήματα, σχέδια, διαγράμματα, πίνακες αριθμητικών δεδομένων, αναπαραστάσεις και χάρτες.

Ο Ευρωπαίος άνθρωπος του 18ου αιώνα αναζητούσε τη γνώση και μέσω της πρόσληψης και διαμόρφωσης νοημάτων που προσδίδουν οι «εικόνες», ανάμεσα στις οποίες εξέχουσα θέση αρχίζουν να παίρνουν οι χάρτες, οι οποίοι είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον ήδη από την περίοδο των Μεγάλων Ανακαλύψεων. Έτσι, ένας από τους λόγους ίδρυσης της παρισινής Académie το 1666 ήταν η «βελτίωση των χαρτών». Καθώς η γεωγραφία κερδίζει έδαφος κατά τον 18ο αιώνα, συγκαταλέγεται στα μορφωτικά ενδιαφέροντα του Ρήγα Βελεστινλή: όπως αναφέρει το 1824 ο Κωνσταντίνος Αγαθόφρων Νικολόπουλος «η συγκριτική γεωγραφία ήταν η πλέον ευχάριστη απασχόλησή του».

O Ρήγας γεννήθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα, όταν η επιστημονική επανάσταση στην Ευρώπη βρισκόταν σε εξέλιξη. Η δημιουργία της Χάρτας του, ένα από τα αποτελέσματα της πνευματικής του συγκρότησης, εντάσσεται στις διεργασίες εκείνες που συνδυάστηκαν με την πολιτική του συνείδηση σχετικά με την απελευθέρωση του Γένους. Αυτό το δίπολο αντανακλάται στη βιβλιογραφία γύρω από τη ζωή και το έργο του Ρήγα στην οποία η Χάρτα αποτελεί σημείο αναφοράς. Το σημειώνει, μεταξύ άλλων, ο διευθυντής της Γαλλικής Σχολής των Αθηνών Albert Dumont όταν περιέγραφε τις εμπειρίες ενός πολύμηνου ταξιδιού του, το 1868, στις ευρωπαϊκές περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας και κυρίως της Ρωμυλίας. Στο ταξιδιωτικό του έργο ο Dumont, έγραφε για τη Χάρτα: «Εις πολλάς της Ρωμυλίας ελληνικάς κώμας βλέπει τις εισέτι μέγαν χάρτην ατελέστατον της Αρχαίας Ελλάδος, της Θράκης και της Μακεδονίας. Ούτος είναι έργον του φιλοπάτριδος Ρήγα Φερραίου, του τριάκοντα έτη προ του της ανεξαρτησίας πολέμου διαδόντος αυτόν εις όλα τα τμήματα της οθωμανικής αυτοκτατορίας. Ο πίναξ αυτός είναι πολύτιμον λείψανον· πόσον δε συνετέλεσεν ούτος να κρατήση την εν ταις καρδίαις έφεσιν της απελευθερώσεως! Ήν η δόξα των προγόνων, ήν οι υποταχθέντες εις άπιστον δεσπότην υιοί, είχον ούτως ανά πάσαν ώραν υπό τας όψεις». Αυτή η εικόνα είναι έργο «απόσταγμα» ―έστω «ατελέστατον» σύμφωνα με το αυστηρό μάτι του Γάλλου ελληνιστή― όχι μόνο του πνευματικού περιβάλλοντος του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα, αλλά και της επιστήμης και των εποπτικών μέσων της.

Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια σε ποια ακριβώς στιγμή της ζωής και της σκέψης του Ρήγα γεννήθηκε η «ιδέα» και η «εικόνα» της Χάρτας. Ήταν άραγε αποτέλεσμα μακροχρόνιας διανοητικής διεργασίας πριν από το 1791 ή μιας βραχύτερης διεργασίας αργότερα; Ήταν μια σύλληψη που διαμορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στο ρωσόφιλο περιβάλλον των Φαναριωτών, όταν ο Ρήγας είχε επαφές με διπλωματικούς κύκλους δυτικών δυνάμεων που ήταν εξοικειωμένοι χρήστες χαρτών και γεωγραφικών ατλάντων; Ή μήπως συνέλαβε τη Χάρτα το 1786-1790 στο Βουκουρέστι και στην ενδοχώρα της Μολδοβλαχίας; Ή στη Βιέννη, το έντονο δεύτερο εξάμηνο του 1790, όταν ακολούθησε ως γραμματικός τον Χριστόδουλο Κιρλιάν(ο) από το Βουκουρέστι, ως γραμματικός; Ίσως η Χάρτα να γεννήθηκε κατά την κρίσιμη πενταετία 1791-1796, όταν πάλι γυρίζοντας στο Βουκουρέστι, συνειδητοποίησε οριστικά τα «περί του πρακτέου», στο ώριμο γαλλόφιλο ελληνικό περιβάλλον της πόλης των εύπορων μορφωμένων Ελλήνων και της επιρροής ασκούσε που το Γαλλικό προξενείο όταν ήταν πρόξενος ο Claude-Émile Gaudin.

Όμως, παρά τη χρονική αβεβαιότητα σχετικά με τη σύλληψη της ιδέας για την δημιουργία της Χάρτας, και της τεχνικής με την οποία κατασκευάστηκε, το βέβαιο είναι ότι η άνθηση των εικόνων υπήρξε ερέθισμα για τον ανήσυχο Ρήγα, ο οποίος έγινε εμπειρικός χαρτογράφος. Η αλήθεια είναι ότι, από τον 17ο αιώνα, υπήρχε «διχασμός» μεταξύ της επιστημονικής-τεχνικής/στρατιωτικής χαρτογραφίας και της παραδοσιακής «λόγιας»: οι (επιστημονικοί) στρατιωτικοί χάρτες έγιναν απόρρητοι ―άγνωστοι στο κοινό― ενώ οι κλασικοί λόγιοι χάρτες, κυκλοφορούσαν ελεύθερα συνεχίζοντας την παράδοση του παρελθόντος ως έργα ανθρώπων με γεωγραφική, ιστορική, φιλολογική ή φυσιογνωστική παιδεία, αλλά με περιορισμένη γνώση των νέων επιστημονικών μεθόδων και τεχνικών για την αποτύπωση του εδάφους και για τις απεικονίσεις.

Από τότε συνυπάρχουν δύο κόσμοι χαρτών. Ο ένας είναι ο λόγιος, προσιτός, χρηστικός, στηριγμένος εκδοτικά στα παλαιά πρότυπα, με έφεση στην ιστορία, με ευρύτερη διάδοση κυρίως από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, χωρίς ιδιαίτερη πιστότητα στην απεικόνιση του γεωγραφικού χώρου. Ο άλλος, ο επιστημονικός και απόρρητος λόγω στρατιωτικής προέλευσης και χρήσης, απρόσιτος στους πολλούς και περιορισμένης κυκλοφορίας, κυρίως χειρόγραφος (στα αρχικά στάδια, για λόγους ελέγχου και ασφαλείας) πιο προηγμένος στην απεικόνιση του γεωγραφικού χώρου και σε μεγαλύτερη κλίμακα απεικόνισης συγκριτικά με τους λόγιους χάρτες. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα αυτών των δύο ―τόσο διαφορετικών― χαρτογραφικών κόσμων της εποχής, που παράγουν χάρτες χωρίς να συναντώνται μεταξύ τους ακόμα και στην ίδια χώρα. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, με το περίφημο πρόγραμμα τοπογραφήσεων και χαρτογραφικής απεικόνισης της επικράτειας των Αψβούργων που άρχισε το 1763, επί Μαρίας Θηρεσίας, για να ολοκληρωθεί το 1787, επί του διαδόχου της του Ιωσήφ Β’: οι χάρτες της εξαιρετικής αυτής στρατιωτικής χαρτογράφησης, που βασιζόταν σε πρωσικά πρότυπα, δεν δημοσιεύτηκαν. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα της μη δημοσιοποίησης στρατιωτικών και συνεπώς νέων «επιστημονικών» χαρτών, στις περιοχές που έδρασε ο Ρήγας, είναι η περίφημη αυστριακή χαρτογράφηση του Δούναβη. Αλλά βεβαίως, τέτοιοι χάρτες ήταν άγνωστοι στον οραματιστή Βελεστινλή ο οποίος λόγω της παιδείας, της φιλομάθειας και της κοινωνικής του θέσης γνώριζε τους παλαιότερους λόγιους χάρτες. Αυτό αποδεικνύει η γεωμετρική χαρτογραφική ανάλυση της Χάρτας. Επίσης, φαίνεται ότι ο Ρήγας δεν επηρεάστηκε (αν το γνώριζε) από ένα κορυφαίο έργο του λόγιου χαρτογραφικού περιβάλλοντος της εποχής, πασίγνωστου στη Βιέννη την περίοδο που διέμενε εκεί: τον σπουδαίο Παγκόσμιο Άτλαντα του Schrämbl (1751-1803). Δεδομένης της μεγάλης δημοσιότητας και δημοφιλίας που έτυχε αυτό το έργο, είναι παράξενο το ότι ο Ρήγας δεν το γνώριζε, — ωστόσο μάλλον ισχύει.

Αν θεωρήσουμε χρόνο προετοιμασίας της σχεδίασης της Χάρτας το διάστημα συνεχούς διαμονής του Ρήγα στο Βουκουρέστι, από τις αρχές του 1791 μέχρι το καλοκαίρι του 1796, το χαρτογραφικό πρότυπο πρέπει να αναζητηθεί στην πρωτεύουσα της Βλαχίας στο περιβάλλον ηγεμόνων όπως ο Μιχαήλ Σούτσος και ο Αλέξανδρος Μουρούζης, καθώς και πλουσίων Ελλήνων ρεκτών και διπλωματών, όπως ο προαναφερθείς Gaudin. Δεν ξέρουμε ποια πρότυπα χρησιμοποίησε ο Ρήγας για τη σύνταξη της Χάρτας: ωστόσο, υπάρχουν ομοιότητες με τα παλαιότερα γαλλικά πρότυπα των λόγιων χαρτών και ιδιαίτερα με εκείνα του Guillaume Delisle των αρχών του 18ου αιώνα· ιδιαίτερα ο σχηματότυπος της ακτογραμμής του Αγίου Όρους και ο μορφότυπος του διακοσμητικού υπομνήματος (Cartouche). Η συγκεκριμένη χαρτογραφική τυπολογία του Delisle έχει δοκιμαστεί με ψηφιακές μεθόδους και τεχνικές ως βέλτιστα προσαρμοζόμενη στη Χάρτα, χωρίς όμως να καλύπτει το σύνολο της επιφανείας της.

Σημαντικό ζήτημα στη χαρτογραφική προσέγγιση της Χάρτας και της παραγωγής της είναι και η τυπογραφική της ιστορία· το χαρτί στο οποίο εκτυπώθηκαν τα φύλλα της. H Βιέννη ήταν κέντρο τυπογραφικής δραστηριότητας, με υψηλές δυνατότητες χαλκογραφικής εκτύπωσης, στις οποίες προστέθηκαν σταδιακά από το 1796 ―και αργότερα― οι τεχνικές της λιθογραφίας. Μετά την ολοκλήρωση της αρχικής συνθετικής, σχεδιαστικής και συντακτικής της φάσης στο Βουκουρέστι, η Χάρτα προετοιμάστηκε στη Βιέννη, για να ακολουθήσει η διαδικασία της χάραξης και χαλκογραφικής εκτύπωσης των δώδεκα φύλλων της στα εργαστήρια των Franz Müller και Jakob Nitsch. Η εκτύπωση των φύλλων διήρκεσε όλο το πρώτο εξάμηνο του 1797: μάλλον εφαρμόστηκε διαδικασία ανάγλυφης χάραξης, σύμφωνα με τη ζωγραφική τεχνική του William Blake (1788), που επιτρέπει την προσθήκη υδροχρωμάτων με το χέρι πριν από την εκτύπωση. εάν η σχετική αναφορά «περί αντιτύπων illuminati και scuri» υποδηλώνει κάτι σχετικά με την τεχνική χάραξης. Η Χάρτα τυπώθηκε σε ολλανδικό χαρτί «Ελέφας», ονομασία που αναφέρεται στις διαστάσεις και (κυρίως) στην ποιότητά του. Τα χαρτιά της εποχής ήταν γαλαζοπράσινα με γραμμώσεις, ενώ ο ελέφας ήταν λευκός (ως ελεφαντόδοντο), χωρίς γραμμώσεις ή ραβδώσεις. Μετά το 1816 έγινε γνωστός ως «βελίνα», ενώ από το 1830 επικράτησε το βιομηχανικό χαρτί. Δεν επιβεβαιώνεται πάντως ότι ο «Ελέφας» χρησιμοποιήθηκε και για τα 1.220 αντίτυπα της πλήρους Χάρτας, εφόσον θα έπρεπε να τυπωθούν στο ακριβό αυτό χαρτί περίπου 14.650 φύλλα. Ίσως εξ ανάγκης να προέκυψε και μια «συμβιβαστική» τυπογραφική επιλογή μεταξύ της ποιότητας του χαρτιού και της χρήσης του χρώματος.