Έλλη Λαμπρίδη: Η ζωή μίας συναρπαστικής Ελληνίδας

Σε ένα ισόγειο στην οδό Υψηλάντου 9 υπάρχει μία φιλοσοφική βιβλιοθήκη – όταν η πόρτα ανοίγει μπαίνεις σε χρονοκάψουλα: Νιώθεις ότι είσαι στην Αθήνα του 30, του 40, του 50. Βλέπεις στους τοίχους ενυπόγραφες, γνήσιες, φωτογραφίες του Καζαντζάκη και του Σικελιανού, καθώς κι άλλες, στα χρώματα της σέπιας, με την Έλλη Λαμπρίδη (1896-1970) σε διάφορες στιγμές του θυελλώδους βίου της. Ο ερευνητής Κώστας Γαρίτσης, αφού με υποδέχεται με μία ζεστή χειραψία, με προσκαλεί να καθίσω απέναντί του στο μεγάλο τραπέζι και συζητάμε για τη συναρπαστική αυτή Ελληνίδα φιλόσοφο, που έζησε έντονα σε εποχές ιστορικά σημαντικές – μία σπουδαία γυναίκα, που ωστόσο παραμένει άγνωστη στο ευρύ κοινό. Παρατηρώ τις φωτογραφίες, ο κ. Γαρίτσης επισημαίνει το σχήμα που παραπέμπει σε αετό, με αυτό υπέγραφε ο Καζαντζάκης – ένας από τους μεγάλους έρωτες της Λαμπρίδη. Όσο η συζήτηση για τη ζωή της προχωράει, γίνεται όλο και πιο συναρπαστική – ένα αφήγημα για μια γυναίκα-σύμβολο αυτοδιάθεσης σε καιρούς εξαιρετικά σκληρούς για το φύλο της.
Γεννήθηκε το 1896, λίγο πριν κλείσει ο αιώνας που σηματοδότησε την ελληνική ανεξαρτησία, στην Αθήνα, όπου και πέθανε το 1970.  Μελετώντας τη ζωή της, είναι σαν να ακτινογραφείς ένα κομμάτι του ελληνικού 20ου αιώνα – της πολιτικής, των γραμμάτων, της κουλτούρας. Ζητώ από τον κ. Γαρίτση έναν βραχύ σχολιασμό: Ποια ήταν η Λαμπρίδη με μία πρόταση: «Δυναμική, ασυμβίβαστη και πολυγραφότατη, ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, την παιδαγωγική, τη λογοτεχνία, τη μετάφραση, την πολιτική και τα γυναικεία θέματα».
Ακολουθεί ένα συναρπαστικό αφήγημα για τη ζωή της.

Έλλη Λαμπρίδη: Το κορίτσι που πήγε στο Αρρένων

Γεννηθείσα στην Αθήνα, ήταν το πρώτο από τα τέσσερα παιδιά του Ιωάννη Λαμπρίδη (δικηγόρου, δημοσιογράφου, εκδότη εφημερίδας και βουλευτή στην κυβέρνηση Βενιζέλου το 1910) και της Σοφίας Φωτιάδου (δασκάλας πιάνου). Από τα εφηβικά της χρόνια, δεν συμβιβάστηκε με το σύστημα και μετά τις βασικές της σπουδές στο ιδιωτικό σχολείο της Ασπασίας Σκορδέλη επιδίωξε και συνέχισε στο Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών. Η φοίτηση ενός κοριτσιού στο Γυμνάσιο Αρρένων ήταν εξαίρεση και συνέβη υπό όρους, αλλά ήταν ο μοναδικός τρόπος για εκείνη να αποκτήσει τη δυνατότητα φοίτησης στο Πανεπιστήμιο. Την εποχή αυτή το απολυτήριο του Γυμνασίου ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο και δεν υπήρχε καμία νομοθετική ρύθμιση που να επιτρέπει την εγγραφή των κοριτσιών σε αυτά. Η φοίτησή της στο Γυμνάσιο Αρρένων έγινε εφικτή ύστερα από προσωπική παρέμβαση του τότε πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη, που είχε φιλικές σχέσεις με την οικογένειά της. Οι όροι ήταν να αποφεύγει κάθε επαφή με τα αγόρια, να κάθεται σε μακρινό από αυτά θρανίο και στα διαλείμματα να κλειδώνεται από τον επιστάτη στο εργαστήριο της χημείας.

Η φιλοσοφία και ο Καζαντζάκης

Το 1911 ξεκίνησε να σπουδάζει στο τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά την αποφοίτησή της, το 1916, μετέβη στην Ελβετία για ανώτερες σπουδές στα παιδαγωγικά με υποτροφία του Ιδρύματος Σταθάτου. Εκεί γνώρισε, το 1917, τον Νίκο Καζαντζάκη. Η ένταση της σχέσης τους διήρκησε πολλά χρόνια χωρίς να καταλήξει σε γάμο. «Τρικέφαλο αγαθό, φωτιά, θεριό, καρδιά παληκαρίσια», την περιγράφει ο Καζαντζάκης στην «Οδύσσειά» του, όπου είναι συχνές οι αναφορές του στην Έλλη.  Τον Αύγουστο του 1927 γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης σε γράμμα του προς την Έλλη Λαμπρίδη: «...μου γεννήθηκε έντονη η επιθυμία να δώσω του Οδυσσέα ως μόνη συντροφιά στην έρημο, στην άσκησή του και στην καταστροφή της πολιτείας μου μια λιόπαρδη. Αυτή θάναι μαζί του πάντα, θα τον αγαπάει και θα τον τσαφουνίζει, θα τον γιομίζει πληγές και χάδια. Έτσι βρήκα πώς θα μπεις στην Οδύσσεια». 

Κωνσταντινούπολη, γάμος, η γέννηση της Νίκης, Αθήνα

Κατά τη διάρκεια των σπουδών της στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, η Λαμπρίδη έστρεψε το επιστημονικό της ενδιαφέρον της από τα παιδαγωγικά στη φιλοσοφία, και ολοκλήρωσε την διατριβή της το 1919 με θέμα τις γνωσιολογικές αρχές στον Αριστοτέλη. Οι σπουδές της στη φιλοσοφία δεν ήταν μόνο ασύμβατες με την υποτροφία της, αλλά και τη γυναικεία της φύση σύμφωνα με τις πεποιθήσεις της εποχής. Το Ίδρυμα Σταθάτου, όμως, θεώρησε απαράδεκτη τη μεταστροφή αυτή και της ζήτησε να επιστρέψει στην Ελλάδα και να εργαστεί ως εκπαιδευτικός για να εκπληρώσει τον όρο της υποτροφίας που είχε λάβει. Για τον σκοπό αυτό μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, όπου έμεινε για τρία χρόνια (1920-1923) και δίδαξε σε διάφορα σχολεία. Εκεί γνώρισε και παντρεύτηκε τον αρμοστή επί της σχολικής εκπαίδευσης Κωνσταντίνο Στυλιανόπουλο (γάμος που διήρκησε λιγότερο από ένα χρόνο) και απέκτησε μία κόρη, τη Νίκη. Οι πολιτικές αναταραχές στην Κωνσταντινούπολη και η επακόλουθη παύση της λειτουργίας του σχολείου όπου δίδασκε, πιθανόν και η επικείμενη γέννηση της κόρης τους οδήγησαν το ζευγάρι στην Αθήνα. Η Έλλη Λαμπρίδη με την έλευσή της στην Αθήνα χώρισε από τον άντρα της και εργάστηκε ως εκπαιδευτικός. Οι πρωτοπόρες ιδέες της και οι μοντέρνες απόψεις της συχνά δημιουργούσαν αντιδράσεις που οδήγησαν σε μεταθέσεις στην Τρίπολη και στη Λαμία, διώξεις, αναγκαστική αλλαγή εργασιακού περιβάλλοντος, τον υποβιβασμό της θέσης της και, τέλος, την οριστική της απόλυση το 1935.

Έλλη Λαμπρίδη: Μία γυναίκα κόντρα στην εποχή της

Η δημιουργικότητα και η δυναμικότητά της είναι εντυπωσιακές καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της, παρόλες τις επαγγελματικές και τις οικογενειακές της υποχρεώσεις, αλλά και τις κοινωνικές αντιξοότητες. Η παραγωγικότητά της και η ένταση με την οποία εργαζόταν διακρίνεται και από την ποσότητα του έργου που παρήγαγε. Δημοσίευσε ένα πραγματικά εντυπωσιακό αριθμό άρθρων, μελετών και μεταφράσεων. Από το 1919 που αναγορεύτηκε διδάκτορας έως την απόλυσή της το 1935, τα δέκα έξι αυτά χρόνια δημοσίευσε 73 άρθρα και μελέτες και συνέγραψε 180 επιστημονικά λήμματα σε εγκυκλοπαίδειες. Ενδεικτικά, το 1929 που διηύθυνε τη σειρά «Μελέτες», του εκδοτικού οίκου Γεωργίου Καλέργη, που παρουσίαζε τα μοντέρνα ρεύματα σκέψης, εξέδωσε συνολικά δέκα βιβλία, εκ των οποίων τα οκτώ ήταν έργα της Λαμπρίδη. Συγκεκριμένα, τα επτά ήταν μεταφράσεις διανοητών της εποχής, όπως το έργο του Μπερξόν «L’effort intellectuel» (Η διανοητική προσπάθεια), και μία δική της μελέτη για τον ίδιο φιλόσοφο.

Δυναμική και απαιτητική, με τον ζήλο να συμβάλει στην εξέλιξη της σκέψης στην Ελλάδα, άσκησε κριτική και δημοσίευσε συστηματικά, πολλές φορές με εμπόδια και αντιμέτωπη με την καθεστηκυία τάξη. Ενδεικτικές για το πλαίσιο στο οποίο κινήθηκε είναι οι αντιδράσεις για το λήμμα που έγραψε σχετικά τον Μπερξόν στο «Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό» του Ελευθερουδάκη, το 1928. Αρχικά, μετά τη δημοσίευσή του, έλαβε συγχαρητήρια επιστολή και πρόταση για τη συνέχιση της συνεργασίας. Όμως, όπως αναφέρει η ίδια, «τρεις καθηγητές από το Πανεπιστήμιο, εξοργίστηκαν που κάποιος μπορούσε να μιλήσει για τον Μπερξόν με τόσο επαινετικό τρόπο και πήγαν να διαμαρτυρηθούν επίσημα στον εκδότη. Δεν ξέρω αν κάποιοι τον τρομοκράτησαν, αλλά μου ζήτησε να διακόψουμε τη συνεργασία μας!». Η αντίδραση των καθηγητών αυτών είναι αποκαλυπτική, όχι μόνο για την αντιμετώπιση της Έλλης Λαμπρίδη από την καθεστηκυία τάξη, αλλά περισσότερο και κυρίως για την απήχηση που είχε τότε η μοντέρνα φιλοσοφία στην Ελλάδα.

Η Λαμπρίδη, μετά την απόλυσή της από την εκπαίδευση το 1935, ασχολήθηκε εντατικότερα με τη φιλοσοφία. Το 1935 ανέλαβε ως συντάκτρια τη φιλοσοφική στήλη του περιοδικού «Ελληνικά Φύλλα». Από το 1937 έως το 1939 παρέδιδε μαθήματα Φιλοσοφίας και Φιλοσοφίας της Ιστορίας στον φιλολογικό σύλλογο Ασκραίο. Παράλληλα, ήταν μέλος του κύκλου μελέτης της Πολιτείας του Πλάτωνα μαζί με τους Κ. Δεσποτόπουλο, Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλο, Δ. Καπετανάκη, Β. Λαούρδα και Κ. Τσάτσο. Επίσης, συνεργάστηκε με πολλά περιοδικά, όπως τα Νεοελληνικά Γράμματα, η Νέα Εστία, η Νεοελληνική Λογοτεχνία, η Νέα Πολιτική, το L΄Hellénisme Contemporain κ.ά. και εφημερίδες όπως η «Καθημερινή» και η «Ελληνική Φωνή». Τα δημοσιεύματά της κατά την τριετία αυτή ξεπερνούν τα 85, και καλύπτουν μεγάλο εύρος και ποικιλία θεμάτων που σχολιάζουν κυρίως κοινωνικά, ιστορικά, παιδαγωγικά, φιλολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα. Από τις μονογραφίες σχετική με τη φιλοσοφία είναι ο Μένων του Πλάτωνα, που εκδόθηκε το 1938, με εισαγωγή, μετάφραση και φιλοσοφικά σχόλια δικά της.

Η Έλλη Λαμπρίδη στο Λονδίνο, την κατοχή, το Βιτγκενστάιν

Από το 1939 έως το 1960 η Έλλη Λαμπρίδη έζησε στο Λονδίνο. Ξεκίνησε με υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου και σκοπό τη μελέτη του εκπαιδευτικού συστήματος της Μ. Βρετανίας. Ο πόλεμος όμως επέβαλε την παραμονή της εκεί, και αργότερα για πολιτικούς λόγους στερήθηκε τη δυνατότητα επιστροφής στην Ελλάδα. Στο Λονδίνο φοίτησε στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του University of London, όπου συγχρόνως παρακολούθησε μαθήματα στην Φιλοσοφία των Μαθηματικών και στην Ιστορία και Αρχές της Επιστήμης. Επίσης από το 1939 έως το 1941 επισκεπτόταν το πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, όπου μαθήτευσε στον  Λ. Βιτγκενστάιν, ενώ συγχρόνως παρακολούθησε μαθήματα πολιτικής φιλοσοφίας, φιλοσοφίας της επιστήμης και μαθήματα για τη φιλοσοφία του Καντ. Στο ακροατήριο του Βιτγκενστάιν, ήταν η μοναδική με ελληνική καταγωγή.

Από το 1940 και όσο η Ελλάδα ήταν υπό γερμανική κατοχή, η Λαμπρίδη αφιερώθηκε στον αγώνα κατά του πολέμου και είχε θέσει τον εαυτό της στην υπηρεσία της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης στο Λονδίνο. Ταξίδεψε σε όλη τη Μ. Βρετανία και πραγματοποίησε περισσότερες από 300 ενημερωτικές ομιλίες για την υπόθεση της Ελλάδας, συγκεντρώνοντας χρήματα για τον Ερυθρό Σταυρό και την αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος. Ως τακτική συνεργάτης του BBC, ενημέρωνε για την κατάσταση του πολέμου και εμψύχωνε το κοινό σε αγγλόφωνες εκπομπές και στην ελληνόφωνη  Ώρα της Ελλάδος.

Η επιστροφή και το σοκ της νεκρής Νίκης

Με την απελευθέρωση επιστρέφει στην Αθήνα, όπου βρίσκει νεκρή την 23χρονη κόρη της Νίκη από ανταλλαγές πυρών στα Δεκεμβριανά. Για έναν χρόνο παραμένει στην Αθήνα, και εργάζεται στο Υπουργείο Εξωτερικών ως διευθύντρια στο γραφείο του υπουργού άνευ χαρτοφυλακίου Ν. Καζαντζάκη, κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Θ. Σοφούλη. Επίσης, είναι ιδρυτικό μέλος του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου με πρόεδρο τον Ν. Κιτσίκη και αντιπρόεδρο τον Ν. Καζαντζάκη. Ο πόλεμος και τα ζητήματα που είχε προκαλέσει, καθώς και ο θάνατος της κόρης της, απορρόφησαν όλη την ενέργειά της.  Από το 1940 έως το 1946 έχουμε μόνο 27 δημοσιεύματά της. Το 1946 μεταβαίνει στη Μ. Βρετανία για να ολοκληρώσει την επάνοδό της στην Ελλάδα. Δεν μπορεί όμως να επιστρέψει, καθώς η δραστηριότητά της και η εμπλοκή της στην Ένωση για τη Δημοκρατία στην Ελλάδα δημιούργησε διάφορα προβλήματα, με κορυφαίο την ερήμην καταδίκη της σε φυλάκιση και την αφαίρεση της ελληνικής ιθαγένειας το 1949, κατάσταση στην οποία παρέμεινε ως το 1959, που της δόθηκε αμνηστία, μετά από ενέργειες του Γ. Σεφέρη, Ν. Πουλιόπουλου και Αμαλίας Φλέμιγκ.

Η πολιτική και ο Θουκυδίδης

Το 1960 επέστρεψε στην Ελλάδα. Με την επιστροφή της εξέδωσε βιβλίο με τον τίτλο «Νίκη», το όνομα της κόρης της. Είναι το μοναδικό αφηγηματικό της έργο, όπου καταγράφει τη σχέση με την κόρη της και την εμπειρία του πένθους της. Στην Ελλάδα εμπλέκεται δυναμικά με την πολιτική, τον αντι-αποικιακό αγώνα, την υπόθεση της Κύπρου, και τα δικαιώματα των γυναικών. Πολιτεύεται με το Ελληνικό Λαϊκό Κίνημα Ανεξαρτησίας του Ν. Πουλιόπουλου, εκπροσωπεί το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα ως γραμματέας του Στρατή Σωμερίτη στο 6e Congrès des Partis sosialistes de la Communauté européenne, που έγινε στη Ρώμη το 1964, συμμετέχει στο Διεθνές Συνέδριο του PEN [Poets, Essayists, Novelists], που έγινε την ίδια χρονιά στο Όσλο, ταξιδεύει στη Σοβιετική Ένωση ως απεσταλμένη της Πανελλαδικής Ένωσης Γυναικών. Παράλληλα, λιγότερο εντατικά, ασχολείται και με ζητήματα σχετικά με την ελληνική γλώσσα, αλλά και τον κινεζικό πολιτισμό.

Το 1962 τυπώθηκε η μετάφραση και τα σχόλια της Ιστορίας του Θουκυδίδη, έργο 4 τόμων και 1.297 σελίδων, με εισαγωγή του Ιωάννη Κακριδή. Την ίδια χρονιά τύπωσε την Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, που ήταν τα μαθήματα φιλοσοφίας που είχε παραδώσει στον Ασκραίο την περίοδο 1937-1939. Το έργο αυτό επανεκδόθηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 2004, μαζί με το λογοκριμένο κεφάλαιο για τον Μαρξισμό, που δεν περιείχε η αρχική έκδοση. Ακολούθησε η δημοσίευση ενός φανταστικού διαλόγου με τον Βίτγκενστάιν στα γερμανικά, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Club Voltaire, το 1963. Και πάλι είναι η μοναδική ελληνική εκπροσώπηση, και μάλιστα ανάμεσα σε κορυφαίους στοχαστές του 20ού αιώνα, όπως οι Alexander Mitscherlich, Karl Löwith, Erich Kästner, Aldus Huxley, Karl Popper, Paul Feyerabend. Το ελληνικό πρωτότυπο του διαλόγου, υπάρχει στο Αρχείο της και εκδόθηκε το 2004, από την Ακαδημία Αθηνών.

Από το 1962 έως το 1967 η Λαμπρίδη αρθρογραφεί σε διάφορα περιοδικά, όπως η «Καινούρια Εποχή» και οι «Εποχές», όπου δημοσιεύει σειρά μελετών και μεταφράσεων για τον Πόπερ, τον Ράσελ, τον Σαρτρ, τον Μπερξόν, τον Κίρκεγκαρτ, τον Γουίλιαμ Τζέιμς, τον Κώστα Παπαϊωάννου και τον Θουκυδίδη, ως φιλόσοφο της ιστορίας. Η αποδοχή, αλλά και αναγνώρισή της συμβολής της στη φιλοσοφία διαφαίνεται και από τη συμμετοχή της στη δημόσια συζήτηση για το άρθρο του Τζούλιαν Χάξλεϊ «Νέα θεότητα», με συνομιλητές τον Παπανούτσο, τον Τατάκη, τον Μουρέλο, και άλλους σημαντικούς διανοητές της εποχής. Παράλληλα με το συγγραφικό της έργο η Λαμπρίδη παρέδιδε μαθήματα φιλοσοφίας σε κύκλο μαθητών στο σπίτι της. Το διδακτικό της έργο και η σκέψη της πρέπει να έχαιραν εκτίμησης, αν κρίνουμε από τη μεταθανάτια έκδοση της εργασίας της (1976) για τον Εμπεδοκλή με τη μέριμνα μαθητών της.

Η χούντα και ο θάνατος

Το 1967 της αφαιρέθηκε το διαβατήριο από τη χούντα του Γ. Παπαδόπουλου. Λίγα χρόνια μετά, το 1970, αφήνει την τελευταία της πνοή σε ηλικία 74 ετών – με διαθήκη της διέθεσε ολόκληρη την περιουσία της για τη δημιουργία κέντρου μελέτης της φιλοσοφίας. Σήμερα, στην κατοικία της στεγάζεται η «Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη Έλλης Λαμπρίδη» ως κληροδότημα της Ακαδημίας Αθηνών.