Mνήμη Μάρτιν Λούθερ Κινγκ

Mνημονεύω τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ γιατί στις 4 Φεβρουαρίου 1968, μίλησε για τον θάνατό του —τον οποίον ένιωθε να πλησιάζει— σε μια ιστορική ομιλία με τίτλο «Είμαι ένας αρχιτυμπανιστής». Θα έπρεπε να μνημονεύουμε τον ΜΛΚ κάθε μέρα: υπήρξε η Μεγάλη Μαύρη Ελπίδα· αν είχε προλάβει να εφαρμόσει την τακτική της μη βίας και της πολιτικής ανυπακοής που πρότεινε, όλα σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες θα ήταν διαφορετικά —όχι μόνο η κατάσταση των Αφροαμερικανών. Η δολοφονία του στις 4 Απριλίου 1968, στο Μέμφις, άφησε ακέφαλο το κίνημά τους το οποίο στράφηκε προς τις βίαιες μορφές δράσεις που είχε προτείνει ο Μάλκομ Χ, οι οργανώσεις του «μαύρου» εθνικισμού και το Ισλάμ. Στην αμερικανική κοινωνία επικράτησε η ριζοσπαστική ιδέα του Stokely Carmichael για την μη ένταξη των Αφροαμερικανών σ’ αυτό που θεωρούνταν «κοινωνία των λευκών». Ο ΜΛΚ είχε διαφορετικό όραμα: έβλεπε τον αμερικανικό πολιτισμό ως μια γόνιμη πολυφυλετική διασταύρωση και συγχώνευση, πράγμα που απορρίπτουν τα σημερινά αντιρατσιστικά κινήματα. 

Η εικόνα του ΜΛΚ, όπως άλλωστε το αρκετά περίπλοκο φυλετικό ζήτημα στις ΗΠΑ, έχουν υποστεί πλήθος υπεραπλουστεύσεων: οι Ευρωπαίοι δεν αντιλαμβάνονται τον αγωνιστικό χριστιανισμό του ΜΛΚ, ούτε τις εσωτερικές συγκρούσεις του αφροαμερικανικού κινήματος το οποίο διαβρώθηκε από το «Έθνος του Ισλάμ» και απονομιμοποιήθηκε από τους Μαύρους Πάνθηρες. Όμως, πριν από αυτή τη θλιβερή παρακμή, οι επιρροές του ΜΛΚ —Ιησούς, Thoreau και Γκάντι— οδήγησαν σε ευρεία αφύπνιση των συνειδήσεων και σε μαζικοποίηση του κινήματος για το δικαίωμα της ψήφου, για την άρση του φυλετικού διαχωρισμού στις νότιες πολιτείες και για την κατοχύρωση των εργασιακών δικαιωμάτων παντού στις ΗΠΑ. Ο ΜΛΚ κατάφερε να ενώσει τρομαγμένους και παραιτημένους Αφροαμερικανούς στο μποϊκοτάζ των λεωφορείων του Μοντγκόμερι το 1955 και αργότερα στις ειρηνικές διαδηλώσεις του 1963 στο Μπέρμιγχαμ της Αλαμπάμα και στην Ουάσιγκτον, όπου εκφώνησε την ομιλία «I Have a Dream» στα σκαλιά του Μνημείου του Λίνκολν. Το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα που πέτυχε την ψήφιση του νόμου περί πολιτικής ισότητας, περί δικαιωμάτων ψήφου και περί δίκαιης στέγασης —στην ουσία επικυρώνοντας το Σύνταγμα— ενέτασσε τους Αφροαμερικανούς στην ιστορία και στον πολιτισμό των ΗΠΑ· δεν έκανε λόγο για ξεχωριστό έθνος με αφρικανικές ρίζες ή προοπτικές, όπως έκαναν οι Μαύροι Πάνθηρες.

Παρά τον ειρηνικό χαρακτήρα της διαμαρτυρίας από το 1955 μέχρι το 1968, οι δραματικές αντιπαραθέσεις δεν έλειψαν: ο ΜΛΚ συνελήφθη και φυλακίστηκε ξανά και ξανά· ο J. Edgar Hoover τον θεωρούσε επικίνδυνο ριζοσπάστη και βάλθηκε να τον ξεκάνει μέσω του σχεδίου COINTELPRO του FBI. Οι πράκτορες του FBI τον παρακολουθούσαν στενά για να ανιχνεύσουν πιθανούς δεσμούς του με τον κομμουνισμό (δεν βρήκαν απολύτως τίποτα), ενώ το 1964 τού έστειλαν ανώνυμη απειλητική επιστολή, το περιεχόμενο της οποίας πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1968 στο Μέμφις του Τεννεσσή. Η διεθνής απάντηση στην παρενόχληση εκ μέρους του FBI ήταν το Νόμπελ Ειρήνης το 1964: αυτή η αναγνώριση τον βοήθησε να οργανώσει δύο από τις τρεις ιστορικές πορείες από τη Σέλμα στο Μοντγκόμερυ και αργότερα να αναγγείλει πανεθνική συγκέντρωση στην Ουάσιγκτον, στην οποία θα συμμετείχαν οι «φτωχοί άνθρωποι» ανεξαρτήτως φυλής. Η δολοφονία του στις 4 Απριλίου 1968 στο Μέμφις, δύο μήνες πριν από εκείνη του Ρόμπερτ Κέννεντυ, τραυμάτισε τις ΗΠΑ, το αφροαμερικανικό κίνημα και το ίδιο το Μέμφις· μια πόλη που δεν συνήλθε από τότε. Και παρότι μετά θάνατον απονεμήθηκε στον ΜΛΚ το Προεδρικό Μετάλλιο της Ελευθερίας (το 1977) και το Χρυσό Μετάλλιο του Κογκρέσου (το 2003), ενώ η ημέρα της γέννησής του —η 16η Ιανουαρίου— καθιερώθηκε από το 1971 ως αργία, η κατάσταση μεταξύ των φυλών στις ΗΠΑ πέρασε από κάμποσες διακυμάνσεις και σκόνταψε σε κάμποσα αδιέξοδα. Μετά από μια δεκαετία οδυνηρών ταραχών, που ακολούθησε τη δολοφονία, επί προεδρίας Ρόναλντ Ρέιγκαν επικράτησε πολιτική κατευνασμού —για παράδειγμα, εκατοντάδες δρόμοι στις ΗΠΑ μετονομάστηκαν προς τιμήν του ΜΛΚ, ενώ, παραλλήλως, οι θετικές διακρίσεις συνέβαλαν στη δημιουργία της μεσαίας τάξης των Αφροαμερικανών· ωστόσο, το πράγμα εκφυλίστηκε πάλι μέσω ανανεωμένων επιθέσεων και αντεπιθέσεων οι οποίες αποκρυσταλλώνονταν σε λαϊκές τέχνες και υποκουλτούρες όπως η ραπ και το χιπ χοπ. Αν ο ΜΛΚ κινούνταν σε ένα αφροαμερικανικό πολιτιστικό τοπίο μπλουζ και τζαζ, οι επίγονοί του κινούνταν σε ένα πολιτιστικό τοπίο όπου οι Αφροαμερικανοί ήσαν πιο ορατοί αλλά η ουσιαστική τους πολιτιστική συνεισφορά είχε συρρικνωθεί ή εμπορευματοποιηθεί με άσεμνο τρόπο.

Ο ΜΛΚ γεννήθηκε και μεγάλωσε σ’ ένα πλαίσιο φανατικού μεσσιανισμού του Νότου: Βίβλος, σωματικές τιμωρίες (ο πατέρας του τον μαστίγωνε μαζί με όλα του τα αδέρφια) και πίστη στα θαύματα. Ίσως ο πολίτης του 21ου αιώνα δυσκολεύεται να κατανοήσει πώς ζούσαν οι Μαύροι στην Ατλάντα της δεκαετίας του 1930· ακόμα πιο δυσνόητο φαίνεται το πώς ένας άνθρωπος που υπέστη τόσες ταπεινώσεις αποφάσισε να μη βάλει φωτιά στον κόσμο και να προσπαθήσει να συνεννοηθεί με τους εχθρούς του. Αλλά, ο ΜΛΚ διέφερε από όλους εμάς και δεν είχε καμιά σχέση με τις μιζέριες της κορεκτίλας: το αναφέρω γιατί οι σημερινοί κινηματίες «αναρωτιούνται» αν θα στήριζε, για παράδειγμα, τον γάμο μεταξύ ομοφυλοφίλων. Απαντώ το αυτονόητο: ο άνθρωπος, στη δεκαετία του 1950 και 1960, είχε να επιλύσει ζητήματα επιβίωσης· επιπλέον ήταν Βαπτιστής θεολόγος. Και χαρισματικός από κάθε άποψη· βασανιζόταν από θρησκευτικές αμφιβολίες, χόρευε το καλύτερο jitterbug στην Ατλάντα και είχε ταλέντο ρήτορα.

Ένα ταξίδι στο Κονέτικατ αποκάλυψε στον ΜΛΚ ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν ήταν μονάχα ο διαχωρισμένος, ρατσιστικός Νότος: η εμπειρία τού έδωσε φτερά και παρ’ ολίγο να παντρευτεί μια Αμερικανο-γερμανίδα —δεν τον άφησε όμως η μητέρα του. Συνέβαιναν τότε αυτά. Εξάλλου, ένας μεικτός γάμος δεν θα ευνοούσε αργότερα στη δημοτικότητά του στον πληθυσμό των Αφροαμερικσνών. Αφού σπούδασε θεολογία στη Βοστόνη, το 1954, σε ηλικία 25 ετών, έγινε πάστορας της εκκλησίας βαπτιστών της Λεωφόρου Dexter στο Μοντγκόμερυ της Αλαμπάμα, ασκώντας μεγάλη επιρροή στο εκκλησίασμα. Στο μεταξύ παντρεύτηκε την Κορέτα Σκοτ με την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά.

Στη δεκαετία του 1950, το ένα δραματικό γεγονός διαδεχόταν το άλλο· οι Μαύροι στον Νότο έδειχναν ανυπομονησία: η Rosa Parks και η 15χρονη Claudette Colvin ήταν απλές γυναίκες που αψήφησαν τους νόμους Jim Crow — κατά κάποιον τρόπο, το «κίνημα» είχε προηγηθεί της επίσημης οργάνωσής του. Ο ΜΛΚ ανέλαβε ηγετικό ρόλο στην υπόθεση του μποϊκοτάζ των λεωφορείων και η διαμάχη έληξε όταν το Περιφερειακό Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών εξέδωσε απόφαση (Browder v. Gayle) που απαγόρευε τον φυλετικό διαχωρισμό σε όλα τα δημόσια λεωφορεία του Μοντγκόμερυ. Κάπως έτσι εκτυλίχθηκε μια εξέγερση που πήρε εθνικές διαστάσεις και γέννησε πολλές επιμέρους συσπειρώσεις, όπως ήταν η Gandhi Society, οι οποίες πίεσαν την κυβέρνηση Τζον Κέννεντυ να εξασφαλίσει τη νομική ισότητα —πράγμα που τελικά συνέβη, μετά τη δολοφονία του JFK, επί της προεδρίας του Λύντον Τζόνσον.

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1958, ενώ ο ΜΛK υπέγραφε αντίτυπα του βιβλίου του «Stride Toward Freedom» στο πολυκατάστημα Blumstein στο Χάρλεμ γλίτωσε παρά τρίχα τον θάνατο: τον μαχαίρωσε στο στήθος η Izola Curry, μια Αφροαμερικανή τρελή για δέσιμο που νόμιζε ότι ο ΜΛΚ συνωμοτούσε με κομμουνιστές. Σώθηκε από την Curry αλλά οι αρχές τον κυνηγούσαν αλύπητα: μια φορά συνελήφθη επειδή οδηγούσε «υπερβολικά αργά» και μιαν ακόμα επειδή οδηγούσε «υπερβολικά γρήγορα»· στη συνέχεια, τον έπιασαν σε διαδήλωση μαζί με ένα σωρό άλλους κι ενώ άφησαν ελεύθερους «τους άλλους», έριξαν τον ΜΛΚ στην πολιτειακή φυλακή της Τζόρτζια, μαζί με μια ποικιλία από κατά συρροήν δολοφόνους. Aπελευθερώθηκε μετά από προσωπική παρέμβαση του Ρόμπερτ Κέννεντυ. Ο Νίξον, ο οποίος ως τότε τον στήριζε, έκανε την πάπια. Η παρενόχληση συνεχίστηκε: μετά από διαδηλώσεις στο Όλμπανι της Τζόρτζια τον Νοέμβριο του 1961, οι τοπικές αρχές τον έδιωξαν από την πόλη κι όταν επέστρεψε τον Ιούλιο του 1962 τού δόθηκε η επιλογή: 45 ημέρες φυλάκιση ή πρόστιμο 178$ (1.600$ σε σημερινούς όρους). Διάλεξε τη φυλακή. Τρεις ημέρες αργότερα, ο αρχηγός της αστυνομίας Laurie Pritchett κανόνισε διακριτικά να πληρωθεί το πρόστιμο και διέταξε την αποφυλάκισή του.

O MΛΚ απέκτησε φίλους και υποστηρικτές με μεγάλη επιρροή —ανάμεσα στους οποίους ήταν ο διάσημος ευαγγελιστής Bill Graham— ενώ, με το πέρασμα του χρόνου, οι εχθροί του φαίνονταν όλο και πιο γελοίοι. Όταν συνελήφθη στις μεγάλες διαδηλώσεις του Μπέρμιγχαμ, δημοσίευσε από το κελί της φυλακής μια ανοιχτή επιστολή με την οποία έκανε έκκληση στο κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων να ακολουθήσει νομικά κανάλια για κοινωνική αλλαγή. Ήταν ένα σπουδαίο ιστορικό ντοκουμέντο που αναφερόταν στην κοινή αμερικανική ιστορία των φυλών, το οποίο συγκίνησε μεγάλο μέρος των λευκών. Αλλά ενώ ο ΜΛΚ έκανε λόγο για την αντίθεση μεταξύ «ευταξίας» και «δικαιοσύνης» στις ΗΠΑ καλώντας τους Αφροαμερικανούς σε ειρηνικές πορείες σε παναμερικανική κλίμακα, αναπτυσσόταν παραλλήλως το κίνημα της «μαύρης ανωτερότητας» του Louis Farrakhan: το FBI δεν χρειαζόταν να κάνει τίποτα· οι Αφροαμερικανοί θα αλληλοσφαγιάζονταν μοναχοί τους.

Στις 28 Αυγούστου 1963 ο ΜΛΚ ήταν ανάμεσα στους έξι διοργανωτές της Πορείας στην Ουάσιγκτον (ένας από τους οποίους ήταν και ο Bayard Rustin, κομμουνιστής και ομοφυλόφιλος, ιδιότητες που εκείνη την εποχή δεν βοηθούσαν στη δημοτικότητα του κινήματος) την οποία στήριξαν οι Κέννεντυ και τα πανίσχυρα τότε συνδικάτα των εργατών στην αυτοκινητοβιομηχανία. Οι διοργανωτές σκόπευαν να καταγγείλουν την ομοσπονδιακή κυβέρνηση για την αποτυχία της να προστατεύσει τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων, αλλά, καθώς είχαν εμπλακεί οι Κέννεντυ, οι τόνοι έπεσαν: ορισμένοι ακτιβιστές θεώρησαν ότι η Πορεία προωθούσε μια προοπτική φυλετικής αρμονίας. Ο Μάλκομ Χ τη χαρακτήρισε «Φάρσα στην Ουάσιγκτον» και το Έθνος του Ισλάμ απαγόρευσε στα μέλη του να παρευρεθούν. Ωστόσο, ο ΜΛΚ εκφώνησε την ομιλία του, "I Have a Dream”, προβάλλοντας συγκεκριμένα αιτήματα: τον τερματισμό του φυλετικού διαχωρισμού στα δημόσια σχολεία, την ουσιαστική νομοθεσία για τα πολιτικά δικαιώματα (η νομοθεσία δεν έλειπε, η εφαρμογή της ήταν το πρόβλημα) συμπεριλαμβανομένου ενός νόμου που να απαγορεύει τις φυλετικές διακρίσεις στην απασχόληση· την προστασία από την αστυνομική βία· κατώτατο ωρομίσθιο 2$ για όλους τους εργαζόμενους (που ισοδυναμεί με 18$ σε όρους του 2023: τόσο είναι σήμερα). Μέσα σε 17 λεπτά, τα είπε όλα: Έχω ένα όνειρο βαθιά ριζωμένο στο αμερικανικό όνειρο. Ανάμεσα στις 250.000 των συγκεντρωμένων πολλοί έκλαιγαν από συγκίνηση. Ο George Raveling, o πρώτος Αφροαμερικανός προπονητής μπάσκετ του Πανεπιστημίου της Άιοουα, που στεκόταν κοντά στην εξέδρα, ζήτησε από τον ΜΛΚ το αντίγραφο της ομιλίας του κι εκείνος του το έδωσε: ήταν μια συγκλονιστική στιγμή για την ιστορία των κοινωνικών κινημάτων στις ΗΠΑ.

Μετά τον θρίαμβο στην Ουάσιγκτον, ο ΜΛΚ συνεργάστηκε με το κίνημα του Robert Hayling στο St. Augustine της Φλόριντα που πρότεινε «ένοπλη αυτοάμυνα» και βρισκόταν σε πόλεμο με την τοπική Κου Κλουξ Κλαν —έτσι, μέχρι το τέλος του 1965, αν και η ομοσπονδιακή κυβέρνηση έδειχνε ηπιότητα, οι τοπικές αρχές των νότιων πολιτειών έχασαν εντελώς την ψυχραιμία τους με αποτέλεσμα επεισόδια αστυνομικής θηριωδίςα και εκατοντάδες τραυματισμούς διαδηλωτών. Ο πασιφισμός του ΜΛΚ τέθηκε σε σκληρή δοκιμασία: ακόμα και στον Βορρά, στις πορείες, ιδιαίτερα εκείνη του Marquette Park στις 5 Αυγούστου 1966, όχλος πετούσε μπουκάλια στους διαδηλωτές —κάποιος χτύπησε τον ΜΛΚ με ένα τούβλο. Ο ΜΛΚ επέμεινε στην επιλογή της παθητικής αντίστασης.

Καθώς κλιμακώνονταν οι διαδηλώσεις και εκφράζονταν όλα τα επιμέρους αιτήματα, όπως για παράδειγμα, το δικαίωμα στη στέγαση, η πολιτική πλατφόρμα του ΜΛΚ διευρύνθηκε: αλλά όταν ο ΜΛΚ εναντιώθηκε στην αμερικανική εμπλοκή στον πόλεμο του Βιετνάμ ο οποίος απορροφούσε πόρους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την πρόνοια στο εσωτερικό της χώρας, έχασε μεγάλο μέρος της στήριξης των ΜΜΕ. Επίσης, πλησιάζοντας τη λευκή νεολαία και την αντικουλτούρα (μολονότι δεν είχε σε υπόληψη τους χίπις) και μιλώντας εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος ενίσχυσε, άθελά του, τις υποψίες ότι ήταν κομμουνιστής οι οποίες τον αποξένωσαν από τους κεντρώους. Παραλλήλως, η ιδέα του να οργανώσει τη λεγόμενη «εκστρατεία των φτωχών ανθρώπων» συγκεντρώνοντας «έναν πολυφυλετικό στρατό» που θα βάδιζε στο Καπιτώλιο μέχρι το Κογκρέσο να δημιουργήσει έναν «οικονομικό νόμο δικαιωμάτων» για τους φτωχούς Αμερικανούς, τον αποξένωσε ακόμα περισσότερο από τους εθνικιστές Μαύρους.

Στις 29 Μαρτίου 1968, ο ΜΛΚ πήγε στο Μέμφις του Τενεσί για να στηρίξει τους μαύρους υπαλλήλους των δημοσίων έργων υγιεινής που απεργούσαν. Όταν έφτασε στην πόλη, μετά από καθυστέρηση λόγω απειλής για βόμβα στο αεροπλάνο, φάνηκε σαν να ήξερε τι τον περίμενε. «Έχουμε δύσκολες μέρες μπροστά μας,» είπε. «Αλλά δεν με πειράζει πια: έχω ανεβεί στην κορυφή του βουνού. […] Κι από ’κει είδα τη Γη της Επαγγελίας. […] Θέλω να ξέρετε απόψε, ότι εμείς, ως λαός, θα φτάσουμε στη Γη της Επαγγελίας. Είμαι χαρούμενος, απόψε. Δεν ανησυχώ για τίποτα. Δεν φοβάμαι κανέναν.» Έκανε κράτηση στο δωμάτιο 306 στο Lorraine Motel στο κέντρο του Μέμφις όπου, την Πέμπτη 4 Απριλίου 1968, καθώς στεκόταν στο μπαλκόνι του δεύτερου ορόφου, τον βρήκε η σφαίρα του James Earl Ray.

Η δολοφονία προκάλεσε πανεθνικό κύμα φυλετικών ταραχών και πολλές θεωρίες συνωμοσίας. Ο Λύντον Τζόνσον ένιωσε ότι η κατάσταση είχε ξεφύγει από τον έλεγχό του: «Μα ποιος κυβερνά επιτέλους αυτή τη χώρα;» Ο ΜΛΚ, ξέροντας ότι οδηγούνταν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στο θάνατο, σε μια ομιλία του στην εκκλησία στις 4 Φεβρουαρίου εκείνης της χρονιάς είχε ζητήσει στην κηδεία του να μη γίνει λόγος για βραβεία και τιμές, αλλά για το ότι προσπάθησε να «ταΐσει τους πεινασμένους», «να ντύσει τους γυμνούς» και να δείξει «αγάπη για την ανθρωπότητα». Πράγματι, στην κηδεία του, η Mahalia Jackson τραγούδησε το «Take My Hand, Precious Lord»: ήταν μια στιγμή που οι ΗΠΑ κρατούσαν την αναπνοή τους. Ο Earl Ray συνελήφθη στο αεροδρόμιο Χίθροου του Λονδίνου ενώ προσπαθούσε να φύγει από την Αγγλία με πλαστό καναδικό διαβατήριο. Πέθανε στη φυλακή το 1998. Κανείς δεν είναι σίγουρος αν έδρασε μόνος.

Όσο για την πνευματική κληρονομιά του ΜΛΚ, επηρέασε τα Κινήματα της Μαύρης Συνείδησης στην Αφρική και τους Βορειο-ιρλανδούς ακτιβιστές, όπως τον John Hume. To 1986, η κυβέρνηση Ρέιγκαν πέρασε ομοσπονδιακό νόμο που χαρακτηρίζει τον Φεβρουάριο «Μήνα αφροαμερικανικής ιστορίας και μνήμης» με σκοπό να καλυφθεί το κενό της διδακτικής της ιστορίας στο σχολείο. Ο Φεβρουάριος επελέγη διότι, εκτός από τον Άγιο Βαλεντίνο, δεν περιέχει γιορτές και φανφάρες, αλλά και διότι ο Φεβρουάριος περιλαμβάνει δύο ημερομηνίες που θεωρούνται ορόσημα: την 12η Φεβρουαρίου —γέννηση του Λίνκολν— και την 14η Φεβουαρίου, η ημέρα όπου γεννήθηκε ο Μαύρος αγωνιστής Frederick Douglass. Προσθέτω ότι τον Φεβρουάριο του 1948 ο ΜΛΚ έγινε πάστορας στην Ατλάντα, τον Φεβρουάριο του 1957 έγινε εξώφυλλο στο περιοδικό Time,  ότι τον Φεβρουάριο του 1959 πήγε στην Ινδία ακολουθώντας τα ίχνη του Γκάντι, ότι τον Φεβρουάριο του 1960 μετακόμισε στο Μοντγκόμερυ για να οργανώσει το κίνημα στην Αλαμπάμα κι ότι τον Φεβρουάριο του 1966 συναντήθηκε στο Σικάγο με τον θεοπάλαβο Elijah Muhammad που θεωρούσε τον εαυτό του μαύρο προφήτη του Αλλάχ. Η συνάντηση δεν είχε επιτυχία: στο κάτω-κάτω, ένα χρόνο νωρίτερα, τον Φεβρουάριο του 1965, ο Elijah Muhammad και o Farrakhan είχαν καθαρίσει τον Μάλκομ Χ. Και είχαν μείνει ατιμώρητοι.