Εδώ και μερικούς μήνες, το μουσείο Hermitage στο Άμστερνταμ (το οποίο λειτουργεί ως παράρτημα του περίφημου συνωνόματού του στην Αγία Πετρούπολη) φιλοξενεί μια έκθεση για τον Μέγα Αλέξανδρο με τίτλο The Immortal Alexander the Great. Αθάνατος, άρα ζωντανός. Ζει άραγε ακόμα ο βασιλιάς Αλέξανδρος;
Η ερώτηση είναι ασφαλώς ρητορική. Η απάντηση; Μα τι άλλο παρά καταφατική. Και αυτό όχι μόνο εξαιτίας της αντίληψης που ανάγεται στον Παρμενίδη και που θέλει όλες τις λέξεις με κάποιο νόημα (όπως π.χ. «βασιλιάς» ή «Αλέξανδρος») να κυοφορούν διαρκώς την ουσία του νοήματός τους, υποβάλλοντας με τον τρόπο αυτό την έννοια της αδιάκοπης συνέχειας και παρουσίας του παρελθόντος στο παρόν. Αλλά και επειδή ο Μακεδόνας κατακτητής υπήρξε μια πραγματικά μοναδική φιγούρα της παγκόσμιας ιστορίας, που κατάφερε στην κυριολεξία αυτό που -στην καλύτερη των περιπτώσεων- φαντάζει ως ρομαντικός δονκιχωτσμός για κάθε κοινό θνητό: να αλλάξει τον κόσμο.
Τα βασικά σημεία του χρονικού της σύντομης αλλά συγκλονιστικής σε ένταση, μεγαλείο και επιτεύγματα ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι σε γενικές γραμμές αρκετά γνωστά. Γιος της πριγκίπισσας της Ηπείρου Ολυμπιάδας και του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου υπήρξε μαθητής του Αριστοτέλη και μεγάλωσε με πρότυπα τους μεγάλους Έληνες ήρωες όπως ο Αχιλλέας και ο Ηρακλής. Η Ιλιάδα και το ιδεώδες του Ομηρικού ήρωα αποτέλεσαν την βάση και σαφή κατευθυντήρια γραμμή στη χάραξη της προσωπικής του πορείας μέχρι το τέλος. Σε ηλικία είκοσι ετών διαδέχεται τον πατέρα του και δύο χρόνια αργότερα ξεκινάει μια ανυπέρβλητη εκστρατεία που θα τον φέρει στα πέρατα του γνωστού μέχρι τότε για τους Έλληνες κόσμου. Οι αλλεπάλληλες κατακτήσεις του θα έχουν ως αποτέλεσμα την επαφή με μια μοναδική ποικιλία από ξένες χώρες και διαφορετικούς πολιτισμούς: Αίγυπτο, Συρία, Βακτριανή, Περσία, Ινδία, Μογγολία... Παντού ιδρύει νέες πόλεις επεκτείνοντας απεριόριστα την ελληνική σφαίρα επιρροής, από τη Μικρά Ασία ως το σημερινό Πακιστάν και την Ινδία (μάρτυρες παραμένουν ως σήμερα οι προτομές του Βούδα με ελληνιστικά στοιχεία από την σχολή της Gandhara – εικόνα 1).
Στην πορεία αυτή, που κράτησε περισσότερο από δέκα χρόνια, ο Αλέξανδρος θα έρθει πολλές φορές αντιμέτωπος με τον θάνατο, αλλά θα καταφέρει παράλληλα να γευτεί την -εν ζωή- θεοποίησή του. Σαν άλλος ταξιδευτής-Διόνυσος (που αν και ημίθεος του επετράπη να μείνει στον Όλυμπο) ο Αλέξανδρος κερδίζει με το μέρος του όλους τους λαούς που συναντάει και εδραιώνει σταδιακά και αποφασιστικά την φήμη του. Τίποτε όμως δεν είναι αρκετό για αυτόν, που έχει πλέον αρχίσει να αναπτύσσει θεικές βλέψεις. Στη Αίγυπτο ανακηρύσσεται Υιός του Ρα και μετά την επίσκεψή του στον ναό του Άμμωνος Διός ανακοινώνει την ανακήρυξή του σε απευθείας υιό του Δία. Αργότερα, για να ικανοποιήσει το Περσικό αίσθημα, εισάγει και την Περσική προσκύνηση, κατά την οποία όποιος τον πλησίαζε θα έπρεπε να πέφτει στο χώμα. Η δυσφορία ανάμεσα στους Μακεδόνες συντρόφους του μεγαλώνει και οι κατηγορίες για βλασφημία ολοένα αυξάνονται. Το τίμημα της μεγαλομανίας του ο Αλέξανδρος θα το πληρώσει με τρόπο ιδιόμορφα τραγικό: εν μέσω μιας από τις τακτικές οινοποσίες του, θα θανατώσει με τα ίδια του τα χέρια τον πιστό στρατηγό και φίλο του Κλείτο, ο οποίος είχε καταφερθεί εναντίον του λόγω της υπεροπτικής του στάσης.
Ο ίδιος ο Αλέξανδρος θα βρει τελικά τον θάνατο τον Ιούνιο του 323 π.Χ. στη Βαβυλώνα, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες (πιθανές αιτίες η υπερβολική οινοποσία, ο υψηλός πυρετός ή ακόμα και ο δηλητηριασμός). Ήταν σχεδόν 33 ετών, ηλικία δηλαδή ανάλογη με του Ιησού πάνω στον σταυρό. Όπως και αυτός, έτσι και ο Αλέξανδρος εγκαινίασε μια νέα φάση στην ιστορία της ανθρωπότητας, ανοίγοντας μέσω των κατακτήσεών του τον δρόμο για τις ζυμώσεις της ελληνιστικής εποχής. Ένα μάλιστα από τα εκθέματα της έκθεσης αποτελεί ωραίο παράδειγμα σύζευξης της χριστιανικής παράδοσης με την μακρά κληρονομιά των αλεξανδρινών χρόνων. Πρόκειται για μια ταφόπετρα σε σχήμα καρδιάς που βρέθηκε στο σημερινό Κιργιστάν και χρονολογείται από τον 14ο μ.Χ. περίπου αιώνα (εικόνα 2). Πάνω της φέρνει το σχέδιο δύο αγγέλων εκατέρωθεν ενός λωτού κάτω από το σήμα του Nεστοριανού σταυρού. Στα άκρα φαίνεται η επιγραφή για τον νεκρό, με τη χρονολογία θανάτου του να γίνεται με αναφορά στην εποχή του Αλέξανδρου. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και το μέρος της έκθεσης που αναφέρεται στο ρόλο που διαδραμάτισε ο Μέγας Αλέξανδρος στην Περσική λογοτεχνία (ως βασιλιάς Ισκαντέρ), όπως και στην λαϊκή κουλτούρα πολλών άλλων λαών. Οι ευρύτατα διαδεδομένοι μύθοι και οι συναρπαστικές ιστορίες σχετικά με τα κατορθώματα του Αλέξανδρου αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια της προφορικής παράδοσης στην Ανατολή των ελληνιστικών χρόνων, αλλά και κατά την μετα-ελληνιστική περίοδο. Μέσω των αφηγήσεων αυτών έχει προταθεί άλλωστε ότι εμφανίζεται στο Κοράνι ο Αλέξανδρος ως Dhul-Qarnayn, δηλαδή εκέινος «με τα δύο κέρατα».
Σε μια έγχρωμη εικονογράφηση του 16ου αιώνα, ο Αλέξανδρος-Ισκαντέρ εμφανίζεται να παρηγορεί τον βασιλιά Δαρείο που έχει λαβωθεί θανάσιμα (εικόνα 3). Το έργο αποτελεί ένα ωραίο παράδειγμα της πολύπλευρης και μακροχρόνιας κληρονομιάς των αλεξανδρινών χρόνων. Πρόκειται για μια ζωγραφιά που έγινε από έναν Πέρση καλλιτέχνη δύο χιλιάδες χρονιά σχεδόν μετά τον θάνατο του Μακεδόνα κατακτητή, βασισμένο σε αφηγήσεις και ποιήματα σχετικά με το θρυλικό περιστατικό, το οποίο βέβαια ποτέ δεν έλαβε χώρα στην πραγματικότητα. Αλλά αυτή είναι και η ουσία της όποιας αθανασίας του Αλέξανδρου: η μεταμόρφωση, επαναβάπτιση και αναγέννησή του στη διάρκεια των αιώνων, μέσα στο κλίμα της εκάστοτε κοινωνικο-πολιτισμικής τάξης πραγμάτων.
Ανεξάρτητα με την όποια στάση κρατήσουμε απένατι στον Αλέξανδρο ως άνθρωπο, ηγεμόνα ή στρατηλάτη, δεν μπορούμε παρά να αγνωρίσουμε την κοσμοιστορική σημασία που επέφερε η συμβολή του στην πολιτσμική προσέγγιση Ανατολής και Δύσης. Και αν ο Αλέξανδρος και ο Δαρείος αντιμετώπισαν ο ένας τον άλλον μόνο στo πεδίο της μάχης, οι στίχοι του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ από την Μπαλάντα της Ανατολής και της Δύσης θα ταίριαζαν πάντως όμορφα σε μια συνάντηση των δύo ανδρών:
Oh, East is East, and West is West, and never the two shall meet,
Till Earth and Sky stand presently at God’s great Judgment Seat;
But there is neither East nor West, Border, nor Breed, nor Birth,
15°
