Ο Θανάσης Δρίτσας προτείνει για ανάγνωση «Το μαγικό βουνό» του Τόμας Μαν ως φωτεινό ανάγνωσμα σε καιρούς καραντίνας και κοινωνικού αποκλεισμού.
Ζούμε ημέρες δύσκολες, ημέρες που το κυρίαρχο στοιχείο της ζωής γίνεται η επιβίωση, με μια πρωτόγονη έννοια που παραπέμπει στον άνθρωπο των σπηλαίων. Όπως οι φυλακισμένοι λοιπόν συμπεριφερόμαστε πλέον και εμείς. Προκειμένου να μην σκέπτονται που βρίσκονται και (κυρίως) προκειμένου να αποφύγουν την αδυσώπητη σύγκρουση με το τέρας του ωρολογιακού χρόνου παίζουν παιχνίδια, λύνουν γρίφους και σταυρόλεξα. Και κυρίως διαβάζουν βιβλία τα οποία δίνουν μια μοναδική δυνατότητα στον αναγνώστη τους: να επιβιβάζεται στην πλέον διαδεδομένη μέχρι σήμερα μηχανή του χρόνου που λέγεται βιβλίο. Έτσι μπορεί να διασχίζει με άνεση τον παρελθόντα, τον παρόντα και τον μέλλοντα χρόνο παρέχοντας έτσι την πλέον ισχυρή απόδειξη για την αλήθεια της θεωρίας της σχετικότητας. Μια ανάλογη αίσθηση εγκλεισμού οδηγεί και τον άνθρωπο του lockdown της τρέχουσας πανδημίας (novel Covid-19 virus) στη λυτρωτική και ψυχοθεραπευτική διαδικασία της εντατικής ανάγνωσης.
Είναι γεγονός ότι τα βιβλία αποτελούν για εμένα καθημερινή τροφή και διαχρονικό εργαλείο πνευματικής και ψυχικής επιβίωσης. Δεν περίμενα δηλαδή την τρέχουσα πανδημία να ξυπνήσει μέσα μου το σωτήριο ένστικτο της ανάγνωσης. Είχα όμως την απόλυτη τύχη να μελετήσω αυτές τις θολές μέρες (τονίζω τη λέξη μελέτη και όχι απλή ανάγνωση) το αριστούργημα του Τόμας Μαν, «Το Μαγικό Βουνό» (1924) σε μια εξαιρετική έκδοση και ελληνική μετάφραση από τις εκδόσεις Μεταίχμιο(*).
Ακολούθησα την συμβουλή του ίδιου του Τόμας Μαν στο επίμετρο του βιβλίου ο οποίος συνιστά μια δεύτερη ανάγνωση σε άλλο επίπεδο για την πλήρη κατανόηση του έργου. Το είχα διαβάσει πριν από αρκετά χρόνια και το είχα αγαπήσει, όμως η πρόσφατη δεύτερη, βαθύτερη, ανάγνωση του με έκανε να το λατρέψω. Η βασική ιστορία του έργου και η αναζήτηση της υπαρξιακής ταυτότητας του ήρωα μέσα από την ασθένεια και τη σχέση θανάτου-έρωτα με συνέδεσε με το φόβο της ασθένειας και την ουσία των ημερών (πανδημίας Covid-19 ) που ζει σήμερα η ανθρωπότητα.
Στο «Μαγικό Βουνό» ο Τόμας Μαν χτίζει την ιστορία του πάνω στο θεραπευτήριο-σανατόριο και την τότε μάστιγα της φυματίωσης, σήμερα αναφερόμαστε πλέον στην νέα εποχή των ιογενών πανδημιών βλ. κορωνοϊός. Η βασική πλοκή του βιβλίου έχει ως εξής. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ένας νεαρός μηχανικός, ο Χανς Κάστορπ, από την αστική τάξη του Αμβούργου και με καλό επίπεδο ζωής, ταξιδεύει σε ένα σανατόριο στο Νταβός, κοντά στις ελβετικές Άλπεις, με σκοπό να επισκεφτεί τον ξάδερφό του Γιοάχιμ που πάσχει από φυματίωση. Κι ενώ η επίσκεψή του είναι προγραμματισμένη να διαρκέσει τρεις εβδομάδες, ο Χανς Κάστορπ, με αφορμή εμφάνιση πυρετού-αδιαθεσίας και παρασυρόμενος από τη ζωή και την ατμόσφαιρα του Ιδρύματος, παραμένει στο σανατόριο Μπέργκχοφ για επτά ολόκληρα χρόνια (αφορμή για τη δημιουργία του έργου στάθηκε η πραγματική διαμονή του συγγραφέα σε ένα σανατόριο το 1914, όπου είχε πάει για να επισκεφτεί τη σύζυγό του). Η αυστηρή κανονικότητα του ωρολογίου προγράμματος, η απομάκρυνση από τις έγνοιες της καθημερινής ζωής, η συναρπαστική συναναστροφή με τους υπόλοιπους τρόφιμους και το ξύπνημα του ερωτικού πόθου μέσα από τη σχέση που ο πρωταγωνιστής παρουσιάζει με την ασθένεια, έχουν ως αποτέλεσμα να αφεθεί ο ίδιος σε μια διανοητική-αισθητική περιπλάνηση και αναζήτηση νοήματος ζωής. Αυτός όμως ο μικρόκοσμος του σανατορίου θα αποκλείσει τελικά κάθε απόπειρα επιστροφής του ήρωα στον εκτός του ιδρύματος (προηγούμενο) κόσμο και θα επιλέξει έτσι την παραμονή του εκεί για πολλά χρόνια.
Το «Μαγικό Βουνό» συνιστά και μία πραγματεία περί του ζητήματος του χρόνου. O Τόμας Mαν ακολουθεί τη μπερξονική πραγμάτευση της έννοιας του χρόνου, κατά την οποία ο συνδεδεμένος με τη ζωή μας χρόνος (βιωμένος χρόνος) αποτελεί ζήτημα εσωτερικής αντίληψης και όχι μια ποσοτική και αντικειμενική έννοια. Στην προκειμένη περίπτωση, ο χρόνος για τον Χανς Κάστορπ στο Μπέργκχοφ, μέσα από την απαράλλαχτη κανονικότητα της ρουτίνας (στο βουνό) και την αποκοπή από τον εξωτερικό κόσμο, έχει απολέσει κάθε σημασία που έχει πίσω στα πεδινά, πλησιάζοντας έτσι το σχήμα μιας άχρονης αιωνιότητας. Ο Χανς Κάστορπ έπειτα από μερικούς μήνες παραμονής του στο ορεινό σανατόριο χάνει κάθε αίσθηση του ωρολογιακού χρόνου με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται να μετρήσει πόσα χρόνια, μήνες ή μέρες έχουν παρέλθει από την άφιξή του. Νομίζω ότι την ίδια αίσθηση άχρονης αιωνιότητας με απώλεια αίσθησης ώρας, ημέρας, ημερομηνίας μας μεταφέρει αυτές τις κορωνο-ημέρες ο περιορισμός στο σπίτι με ελάχιστες επιτρεπτές εξωτερικές δραστηριότητες. Ίσως για αυτό τον λόγο να ένοιωσα πολύ βαθιά και ιδιαίτερα τον ήρωα του βιβλίου Χανς Κάστορπ.
Το «Μαγικό Βουνό» αποτελεί μία επιτομή των ιδεών και των συγκρούσεων που γέννησαν αυτό που σήμερα αποκαλείται ευρωπαϊκό πνεύμα. Αυτό το πνεύμα το οποίο προέκυψε από τη σύνθεση των εσωτερικών αντιθέσεων, των διαφορετικών αρχών και ιδεολογικων κινημάτων που εμφανίστηκαν στη διάρκεια της ευρωπαϊκής ιστορίας, ενσαρκώνεται συμβολικά σε δύο πρόσωπα (κήρυκες ιδεολογιών) που αναλαμβάνουν κατηχητικό ρόλο απέναντι στον νεαρό Χανς Κάστορπ. Από τη μία ο Ιταλός ουμανιστής και ελευθεροτέκτονας Λοντοβίκο Σεττεμπρίνι, που εκπροσωπεί το πνεύμα του διαφωτισμού και του κλασικισμού προτάσσοντας την ανωτερότητα της επιστήμης και της αστικής δημοκρατίας, και από την άλλη ο εβραϊκής καταγωγής σκοταδιστής ιησουίτης Λέων Νάφτα, υπέρμαχος του μεσαιωνικού μυστικισμού και κάποιας μορφής ιδιότυπου χριστιανισμού. Οι εκρηκτικές λεκτικές αντιμαχίες μεταξύ τους (συμβολίζουν τις ιδεολογικές διαμάχες στη διάρκεια της ευρωπαϊκής ιστορίας) αποδεικνύονται τόσο εξαντλητικές, ώστε τα δύο αντίπαλα μέρη να οδηγούνται σε αντιφατικές θέσεις και έλλειψη σαφήνειας διατύπωσης των αυθεντικών τους θέσεων προμηνύοντας τελικά μιαν εποχή παρακμής των ευρωπαϊκών αξιών. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτή η παρακμή έδωσε τροφή στην μετέπειτα εμφάνιση του ναζιστικού τέρατος αν λάβουμε υπόψη ότι «Το Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν κυκλοφόρησε το 1924 (η συγγραφή του ολοκληρώθηκε μέσα στη δεκαετία που προηγήθηκε).
Όπως σημειώνει ο ίδιος ο συγγραφέας στο επίμετρο του βιβλίου πρέπει να περάσει κάνεις μέσα από το απόλυτο βίωμα της αρρώστιας και του θανάτου προκειμένου να φτάσει σε μιαν ανώτερη πνευματική και σωματική υγεία. Ακριβώς όπως πρέπει κάποιος να αποκτήσει γνώση της αμαρτίας για να βρει τη λύτρωση. Υπάρχουν, λέει ο Χανς Κάστορπ, δύο δρόμοι στη ζωή. Ο ένας είναι ο κανονικός, άμεσος και καλός δρόμος. Ο άλλος είναι κακός, οδηγεί μέσα από τον θάνατο, και αυτός είναι ο δρόμος της ιδιοφυΐας. Αυτή την σύλληψη της αρρώστιας και του θανάτου ως απαραίτητης πορείας προς τη γνώση, την υγεία και τη ζωή είναι που κάνει το «Μαγικό Βουνό», ένα μυθιστόρημα μύησης.
Βρίσκω αρκετές αναλογίες μεταξύ της παρακμής των ευρωπαϊκών αξιών της εποχής που γράφτηκε το «Μαγικό Βουνό» και της περιόδου που βιώνουμε εμείς σήμερα. Δυστυχώς ο ευρωπαϊκός κόσμος, όπως εκπροσωπείται σήμερα από την Ευρωπαϊκή Ενωση, μετά το τέλος της εποχής των πολιτικών ιδεολογιών διαποτίσθηκε από μια νέα ιδεολογία κυριαρχίας λογιστικών και οικονομικών αξιών. Έτσι η Ευρωπαϊκή Ένωση αποχαιρέτισε προοδευτικά την ιδρυτική κοσμοθεωρία της Ευρώπης του πολιτισμού, της δημοκρατίας και των ανθρωπιστικών αξιών και έχει-αδιέξοδα πλέον-μετατραπεί σε έναν αμιγώς οικονομικό οργανισμό. Μάλιστα η έκρηξη της πανδημίας του κορωνοϊού ανέδειξε το μεγάλο πρόβλημα έλλειψης αλληλεγγύης μεταξύ της οικονομικά κυρίαρχης Γερμανίας και των λοιπών μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Επί του παρόντος προτάσσεται η επιβίωση του ανθρώπου, ως αυτονόητο αντανακλαστικό, στα πλαίσια αυτής της πρωτόγνωρης πανδημίας η οποία αποτελεί και τεράστια πρόκληση για τα υφιστάμενα συστήματα υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο. Αφού επιβιώσει ο άνθρωπος ως βιολογική ύπαρξη είναι ενδιαφέρον να δούμε στη συνέχεια τι είδους πολιτιστική, κοινωνική, ψυχολογική, ιδεολογική ταυτότητα θα έχει πλέον ο νέος Homo Post Covid-19. Διατηρώ δυστυχώς αρκετές επιφυλάξεις ως προς τη διατήρηση (στην post Covid-19 εποχή) των θεμελιωδών ανθρωπιστικών χαρακτηριστικών όπως τα γνώρισε η παγκόσμια ιστορία μέχρι σήμερα. Όμως δεν γνωρίζουμε τελικά τι θα μας περιμένει αύριο. Να δούμε λοιπόν τι θα έχει να διηγηθεί ο ιστορικός του μέλλοντος, ο ιστορικός της Post Covid-19 ανθρωπότητας.
Θεωρώ όμως ότι το «Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν θα παραμείνει μια πολύτιμη διαχρονική παρακαταθήκη και για τον Homo Post Covid-19. Προτείνω αυτό το βιβλίο (1000 σελίδων) ως φωτεινό ανάγνωσμα σε σκοτεινούς καιρούς καραντίνας και κοινωνικού αποκλεισμού.
19°
