Ο τίτλος του βιβλίου του καθηγητή Θεοδόση Τάσιου «Οι κοινωνίες των ζώων» ξαφνιάζει, ίσως. Η λέξη «κοινωνία» σημαίνει ένα σύνολο ανθρώπων που συμβιώνουν σε έναν τόπο και είναι οργανωμένοι σε ένα κοινωνικό σύστημα. Η ζωή τους δηλαδή δεν εκτυλίσσεται με τυχαία γεγονότα ή πράξεις. Διαμορφώνεται με συγκεκριμένους τρόπους και κανονικότητες που ορίζουν σχέσεις και συμπεριφορές και αποτελούν αυτό που λέμε «κουλτούρα» ή «πολιτισμό» συμπεριλαμβάνοντας και τα τεχνολογικά επιτεύγματα των ανθρώπων.
Για τα ζώα, όταν θέλουμε να μιλήσουμε για ένα πλήθος από αυτά, δεν χρησιμοποιούμε τη λέξη «κοινωνία». Λέμε «κοπάδι», «αγέλη», «σμήνος», υπονοώντας ότι ζουν χωρίς πολιτισμό, μόνο με βάση το ένστικτό τους. Ο καθηγητής Τάσιος, όμως, υποστηρίζει πειστικά ότι πρόκειται για «κοινωνίες των ζώων», με γνωρίσματα που συναντώνται και στις ανθρώπινες, και όχι για κοπάδια.
Οι έρευνες που παρουσιάζονται στο βιβλίο θα πείσουν και το πιο δύσπιστο μέλος του εγωιστικού, ανθρώπινου είδους ότι δεν υπερέχει, όσο νομίζει, των άλλων ζώων. Άλλωστε, το DΝΑ των ανθρώπων είναι όμοιο κατά 99,4% με των χιμπατζήδων.
Με πλήθος παραδειγμάτων ο συγγραφέας καταδεικνύει ότι οι συμπεριφορές ζώων του ιδίου είδους διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Στο δάσος Ταΐ στην Ακτή Ελεφαντοστού, για παράδειγμα, ζουν χιμπατζήδες. Εκεί, η μητέρα χιμπατζής διδάσκει το παιδί της πώς να σπάει καρύδια χρησιμοποιώντας την πέτρα ως σφυρί και αμόνι. Αυτή η συμπεριφορά απουσιάζει τελείως μεταξύ χιμπατζήδων στην ακριβώς απέναντι όχθη του ποταμού Sassandra. Επίσης, η γλώσσα του σώματος των ζώων του ίδιου είδους διαφέρει από τόπο σε τόπο. Π.χ. οι πάπιες ερωτοτροπούν με ποικίλες τελετουργίες ανάλογα με το περιβάλλον τους και τον τοπικό πολιτισμό τους.
Τα παραπάνω -και πολλά άλλα που αναφέρονται στο βιβλίο- δεν αφήνουν περιθώριο αμφισβήτησης ότι πρόκειται για cultura, για πολιτισμό, και όχι για natura. Δεν είναι, δηλαδή, συμπεριφορές βασισμένες στο ένστικτο, αλλά αποτέλεσμα προσαρμογής και μάθησης.
Τα ζώα επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά και με τον άνθρωπο: Τα πρωτεύοντα ζώα διαθέτουν μια πρωτο-γλώσσα με στοιχειώδη γραμματική και συντακτικό, μαθαίνουν τη σημασία λέξεων, τη γλώσσα των κωφαλάλων και μπορούν να ερμηνεύουν χειρονομίες και νεύματα.
Πιστεύαμε μέχρι πρότινος ότι οι παπαγάλοι μιμούνται μηχανικά την ανθρώπινη φωνή. Αυτό αποδεικνύεται λάθος, σημειώνει ο συγγραφέας. Όταν μια μέρα ρώτησαν τον παπαγάλο Άλεξ «πόσες κόκκινες κούκλες μαλλιού είναι ανακατεμένες πάνω σ’ αυτόν τον δίσκο» εκείνος δίνει λανθασμένη απάντηση. Το αντιλαμβάνεται όμως αμέσως, ζητά συγγνώμη και τσαντισμένος δηλώνει «εγώ φεύγω» και αποχωρεί.
Τα ζώα διαθέτουν, επίσης, συναίσθηση τιμιότητας. Στις ψευδομάχες του παιχνιδιού προσέχουν το ένα το άλλο, και αυτή η σύμβαση αυτοπεριορισμού συνιστά πράξη ηθικής συμπεριφοράς. Νιώθουν συμπάθεια και συμπόνοια μεταξύ τους: Πίθηκοι έμαθαν να λαμβάνουν τροφή εισάγοντας κέρμα σε μια σχισμή. Μια γριά πιθηκίνα δεν τα καταφέρνει. Της πέφτει το κέρμα έξω. Κι ο διπλανός της το μαζεύει, το εισάγει, και την αφήνει να λάβει την τροφή της.
Όπως στις ανθρώπινες κοινωνίες, έτσι και στις μη ανθρώπινες αναπτύσσονται τεχνικές για την ικανοποίηση αναγκών, γράφει ο καθηγητής και σχολιάζει την «τεχνολογική κουλτούρα» των ζώων. Μάλιστα, φαίνεται ότι φθάνουν στο σημείο να εκμεταλλεύονται και την ανθρώπινη τεχνολογία: Ένα είδος κοράκων σε μια ιαπωνική πανεπιστημιούπολη, κρατούν τα καρύδια στα ράμφη τους, περιμένοντας το κόκκινο φως των φαναριών της τροχαίας. Εναποθέτουν τα καρύδια μπροστά στα σταθμευμένα αυτοκίνητα, κι έρχονται μετά να τσιμπολογήσουν τους σπασμένους καρπούς των.
Οι πληροφορίες για τη ζωή των ζώων που εμπεριέχονται στο βιβλίο «Η κοινωνία των ζώων» εντυπωσιάζουν και μας καλούν να αναθεωρήσουμε τη μέχρι πρότινος εργαλειακή συμπεριφορά μας απέναντί τους. Οι απόψεις του Καρτέσιου, που θεωρεί τον άνθρωπο «κύριο της φύσης» και το ζώο ένα αυτόματο χωρίς ψυχή, και του Καντ, που πίστευε πως μόνο απέναντι στα ορθολογικά όντα έχουμε ηθικές υποχρεώσεις, είναι ξεπερασμένες.
Σήμερα τα δεδομένα της επιστήμης αποδεικνύουν ότι η Γη λειτουργεί σαν ένας γιγάντιος οργανισμός, όπου τα πάντα αλληλεξαρτώνται. Άρα η ηθική πρέπει να λαμβάνει υπόψη όλα τα είδη, ανθρώπινα και μη. Η ιδεολογία του «δικαίου του ισχυρότερου» είχε ως συνέπεια την κυριαρχία ορισμένων ανθρώπων επί άλλων, αλλά επίσης και όλων των ανθρώπων επί των ζώων. Έτσι φυσικοποιήθηκε η ιεραρχία στην κοινωνία και οι διαφορές μεταξύ του φυσικού και του κοινωνικού κόσμου (Βλ. Μ. Μπούκτσιν, «Τι είναι κοινωνική οικολογία»).
Κάποιος θα ρωτούσε ίσως: «Σε μια εποχή κρίσης γιατί ασχολούμαστε με τα ζώα;» «Επειδή υπάρχουν», είναι η απάντηση. Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι ο βασανισμός τους, οι απάνθρωπες συνθήκες ζωής των παραγωγικών ζώων, ο άνευ λόγου πειραματισμός πάνω τους είναι απαράδεκτα. Επίσης, γνωρίζοντας τη ζωή τους ίσως «να κατανοήσουμε καλύτερα και τα δικά μας κοινωνικά βάσανα…»
Οι «Κοινωνίες των ζώων» είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται απνευστί. Ο ιδιαίτερος τρόπος γραφής του καθηγητή Τάσιου –που καταφέρνει να διατηρεί τη μορφή της ζώσας φωνής στο κείμενό του, το διανθισμένο με λεπτό χιούμορ- συναρπάζει. Μας θυμίζει το ζωικό μέρος της ύπαρξής μας, το οποίο αρνούμαστε, επικεντρωνόμενοι μόνο στο πολιτισμικό, και ξυπνά συναισθήματα που μας ωθούν να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με τα μη ανθρώπινα όντα. Το ανθρώπινο δίκαιο που επιτρέπει τη στυγνή εκμετάλλευση των ζώων είναι άδικο.
13°
