Δύσκολα μια συλλογή στίχων είναι τόσο πλούσια, αλλά και ικανοποιητική όσο αυτή. Όλες οι εικόνες και οι εντυπώσεις που μπορεί να έχεις στο μυαλό σου για αυτό που ονομάζουμε «τραγούδι φυλακής» –κυριολεκτικής ή νοερής, ρεμπέτικο, δημοτικό ή hip hop– λιώνουν στο διάβασμα αυτής της ανθολογίας, κομβικής στο είδος της, ανεκτίμητης στον αρχειακό της πλούτο, χορταστικής στην άφατη ερευνητικότητά της. Μη φανταστείς υλικό για εγκυκλοπαιδιστές: το ελληνικό prison blues του Δημήτρη Φύσσα προσφέρει ουσιαστική και δυναμική αναγνωστική εμπειρία.
Εδώ υπάρχουν περίπου 400 τραγούδια, ρεμπέτικα και λαϊκά, δημοτικά, έντεχνα, καντάδες, ελαφρά, ροκ, ραπ. Υπάρχουν παμπάλαιοι σκοποί, πιθανότατα βυζαντινής προέλευσης, βαριά ζεϊμπέκικα, «αδέσποτα» μικρασιάτικα, ρίμες, ποιήματα με off μουσική επένδυση, αμελοποίητα δίστιχα, κρητικές μαντινάδες, μη καταλογογραφημένα χασάπικα, χιτάκια του YouTube, καρσιλαμάδες, τσάμικα, επιστολιμαίοι στίχοι, χασαποσέρβικα, εμβατήρια, a capella χορωδίες και αμέτρητες άλλες παραφυάδες της συνθετικής δημιουργίας. Yπάρχουν στίχοι του Γραμματικού Μιχαήλ του Γλυκά από τον 12ο αιώνα μέχρι πρόσφατα άσματα σαν τους «Σωφρονιστές» του Δημήτρη Πανούση με τον Αγάθωνα Ιακωβίδη, εμπνευσμένο από το βασανιστικό τέλος του Ιλία Καρέλι.
Βαμβακάρης και Τσιτσάνης, Υπόγεια Ρεύματα και Σωτηρία Μπέλλου, Θανάσης Παπακωνσταντίνου και Μιχάλης Μενιδιάτης, Active Member και Βάρναλης, Μητσάκης, Παπάζογλου, Μουσαφίρης, σύγχρονο ραπ των Σκοτεινών Ιχνηλατών, πανκ των Χάσμα, μπαλάντες των De Facto, λαϊκά στάνταρ του Άκη Πάνου, Απόστολος Καλδάρας, Θεοδωράκης, Νικολόπουλος, αγραμμοφώνητα στιχάκια του ίδιου του συγγραφέα, ο οποίος μας κλείνει το μάτι από τα περιεχόμενα και ως Φυσσήτρης Δήμας, όλα ένα γλυκό μιξ σκληρής πραγματικότητας, μουσικής λαογραφίας και αργκό του κελιού που ενθουσιάζει με την ευρηματικότητα και τη διαχρονικότητά της, για πρώτη ίσως φορά συγκεντρωμένη με τόση επιμέλεια και σε τέτοια έκταση. Στις σελίδες των «Τραγουδιών της φυλακής» θα βρεθείς κατευθείαν σε έναν καρτ ποστάλ πολιτιστικό παράδεισο. Δεν χρειάζεται καν να είσαι fan της μουσικής για να καταλάβεις πόσο σπουδαίο ρόλο διαδραμάτισαν αυτές οι παλιές φωνές στη διαμόρφωση μιας σύγχρονης κουλτούρας. Απρόθυμοι καλλιτέχνες ενωμένοι στον περιορισμό, frustration makes creation. Οι φυλακόβιοι είναι φύσει αισθηματίες, αξίζει να μπούμε στο τσιμεντένιο πουργκατόριο μαζί τους.
Yes darling, μα είναι λογοτεχνία; Σαφώς, με λάμδα κεφαλαίο. Το βιβλίο βασίζεται στο «Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος», μυθιστόρημα του Δημήτρη Φύσσα από το 2005 το οποίο έκτοτε έχει φτάσει στις έξι ανατυπώσεις. Μια σουρεαλιστική δυστοπία που απεικονίζει την Ελλάδα σαν χώρα υπαρκτού σοσιαλισμού, η «Πλατεία Λένιν…» διηγείται την ιστορία αντίστροφα. Το κομμουνιστικό κόμμα έχει επικρατήσει χωρίς εμφύλιο και εγκαθιδρύει σοβιετικού τύπου διακυβέρνηση στη χώρα. Η γαλανόλευκη έχει αντικατασταθεί από τρικολόρ σφυροδρέπανο, στην πλατεία Συντάγματος δεσπόζει άγαλμα του Λένιν, το Καλλιμάρμαρο μετονομάζεται σε Στάδιο Νεολαίας και Δημοκρατίας. Μέλος της ΚΝΕ επί δεκαετία ο ίδιος, του οποίου οι παρτίδες με το κόμμα τελείωσαν όταν τόλμησε το 1984 να γράψει ένα κείμενο δημόσιας αυτοκριτικής στο «Αντί», στις σελίδες του ο Δημήτρης Φύσσας σπάει πλάκα με την εθνική μας «συμμαχία των ολοκληρωτισμών και την απουσία κοινού νου».
Τα «Τραγούδια της φυλακής» δανείζονται την ηρωίδα της «Πλατείας Λένιν…», Λαοκρατία Σερβίδου, αντικαθεστωτική, αντικομμουνίστρια έγκλειστη στη φυλακή Ιτζεδίν που διατηρούσε τετράδιο με τραγούδια στο πρώτο βιβλίο. Τον Φεβρουάριο του 1973 αποφυλακίζεται, κατορθώνει να μεταφέρει το παλιό υλικό σε ντοσιέ που απέκτησε έπειτα από πολύ κόπο και αναμονή («όλοι ξέρουμε τι θα πει κρατικά διευθυνόμενη οικονομία»), πεθαίνει τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς στην εξέγερση της «Ελεύθερης Ελλάδας» η οποία ξεκίνησε από το Πολυτεχνείο και καταπνίγηκε με τη βοήθεια σοβιετικών αρμάτων αλά Πράγα. Το ντοσιέ με τα τραγούδια ωστόσο περισώζεται, διατηρείται ως την κατάρρευση του καθεστώτος το 1990, περνά στην κατοχή του Δρ. Ροβήρου Μαράνου – Καραντουμιτράκε και έπειτα από τον δικό του θάνατο φτάνει στα χέρια του Δημήτρη Φύσσα, ο οποίος μας το παραδίδει στην οριστική, εμπλουτισμένη εκδοχή του.
Ακολουθούν όσα φαντάζεστε και άλλα τόσα που πιθανό να αγνοούσατε μέχρι σήμερα: Στιχάκια για αγόρια που κλαίνε, κορίτσια που κλαίνε. Σκοτώνουν έναν χασικλή / μερακλή / παράνομη αγάπη, σκοτεινή / άναψέ το και σβήσέ το / πολλή χαρμάνα μόρτη μου / χρόνια μες στη σιωπή η ψυχή μου ζητάει ν’ ακουστεί / ανάθεμά σας φυλακές / μαχαιριές και άφθονα άλλα ποινικά, πολιτικά διωκόμενα, περίκλειστα στους τέσσερις τοίχους, αλάνθαστα ποιητικά, συμβολικά και οικουμενικά σε κάθε περίπτωση, ακόμη και στην πιο αφτιασίδωτη εκδοχή τους.
Πολλά μπορούν να ειπωθούν και για τη γεωγραφία των τραγουδιών, η οποία συνθέτει από μόνη της ένα αλμανάκ του εγκλεισμού. Δεσπόζει το Γεντί Κουλέ, υπάρχουν ωστόσο περάσματα και από το Ναύπλιο, τη Φυλακή Συγγρού, την Αίγινα, τον Κορυδαλλό, το Φιξ στα Γιάννενα, τους ελληνικούς τόπους εξορίας αλλά και το Άουσβιτς και τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πολωνίας.
Ανάμεσα στα παντοειδή «Μπήκε ο χάρος στο κελί», «Ντέρτια με βαρούν», «Κελί μου κατασκότεινο», «Κι έπεσα στα σίδερα», «Η φωνή του αργιλέ», προκύπτει ένα βιβλίο που θα αγαπηθεί από όσους αγαπούν το τραγούδι και γοητεύονται από την ποίηση του περιθωρίου. Ένας κόσμος χωριστά, ένα στιχουργικό λεύκωμα με άγνωστες φωτογραφίες για πρώτη φορά συγκεντρωμένες με τόση επιμέλεια, τα «Τραγούδια της φυλακής» διανθίζονται από σημειώσεις και αναλυτικό ευρετήριο, ενώ κυκλοφορούν σε τόμο – στολίδι με αξιοπρόσεκτη μακέτα της Δανάης Δαρδανού. Μια έκδοση χωρίς όμοιο.
Δημήτρης Φύσσας, «Τραγούδια της φυλακής», σελίδες 317, εκδόσεις Gutenberg
20°
