Ένα από τα πιο μόνιμα χαρακτηριστικά του δημόσιου βίου μας στη μεταπολιτευτική περίοδο είναι η εμφανής αδυναμία της κοινής γνώμης να κατανοήσει τη φύση των διεθνών σχέσεων, να αξιολογήσει τους εκάστοτε συσχετισμούς δυνάμεων, να εκτιμήσει τις συμμαχίες της χώρας και να σταθμίσει ανάλογα το εθνικό συμφέρον. Η στάση αυτή οξύνεται στην περίοδο της γενικευμένης θεσμικής κρίσης, ιδεολογικής σύγχυσης και προσανατολισμού που ακόμα διανύουμε.
Ανεύθυνοι πολιτικοί δημαγωγούν και ηθικολογούν ασύστολα καταφεύγοντας σε έναν άγονο και καταστροφικό βολονταρισμό. Μαστιγώνουν αλύπητα τα εθνολαϊκιστικά νεύρα. Ομνύουν σε ηρωικές και αγωνιστικές παραδόσεις. Τα εθνικά δίκαια του ελληνικού λαού είναι αυταπόδεικτα και ηθικά ανώτερα. Το «ανάδελφον» έθνος, περιστρεφόμενο στις περίκλειστες ιδεολογικές του εμμονές, πριν απομονωθεί στην πράξη στην έσχατη αυτή γωνιά της Ευρώπης με τους φράχτες να ανυψώνονται γύρω στα σύνορά του. Δεν διερωτάται με ποιο σύστημα συμμαχιών κατάφερε, μέσα σε μισό περίπου αιώνα, μετά από περίοδο τεράστιων καταστροφών, να επιτύχει την ευημερία, την πρόοδο και την ασφάλειά του. Και σήμερα διάκειται αρνητικά απέναντι σε αυτές, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα τάσεων. «Αριστερές» και «ταξικές» ερμηνείες της διεθνούς πολιτικής παραμένουν κυρίαρχες στις λαϊκές προσλήψεις της πραγματικότητας κι όχι μόνο. Μικρού αναστήματος πολιτικοί πειραματίζονται με τα εθνικά συμφέροντα, από άγνοια ή αγνόηση κινδύνου, από οίηση και ιδεολογικές προκαταλήψεις, από ανικανότητα στάθμισης του εθνικού συμφέροντος. Οι ζημιές εμφανείς και απανωτές.
Δεν είναι μόνο οι ιδεολογικές παρωπίδες που εμποδίζουν την προσέγγιση της εξωτερικής μας πολιτικής κατά τρόπο που να αναγνωρίζουν τη σύνθετη διαδικασία προσδιορισμού του εθνικού συμφέροντος και τους περιορισμούς των επιλογών. Είναι προδήλως η αδυναμία αναγνώρισης και ανάλυσης της έννοιας και της πρακτικής σημασίας της ισχύος που βρίσκεται στον πυρήνα της διεθνούς πολιτικής.
Τις όψεις και διαστάσεις της ισχύος στις παγκόσμιες υποθέσεις σήμερα, τις διαφορετικές απόψεις γύρω από την έννοια και τις πρακτικές της συνέπειες στην πολιτική των κρατών, αναλύει διεξοδικά ο Joseph Nye σε πολύ γνωστό βιβλίο του.¹
Γι’ αυτό είναι εξαιρετικά θετικό το γεγονός ότι ένα μικρό σχετικά με το θέμα βιβλίο² του Σωτήρη Ντάλη, επίκουρου καθηγητή διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, που απευθύνεται ως «Εισαγωγή» στο θέμα προς τους φοιτητές του, θέτει στο επίκεντρο των προβληματισμών και της συζήτησης την έννοια της ισχύος.
Αναλύονται, κατ’ ανάγκη συμπυκνωμένα, οι διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις στο θέμα της ισχύος, η φύση των διεθνών σχέσεων και της διεθνούς πολιτικής, οι μεγάλες «συζητήσεις» και τα διάφορα ρεύματα στον περασμένο αιώνα, ο ρόλος της ηγεσίας. Η δομή του βιβλίου δεν ακολουθεί τη συνήθη θεματική ταξινόμηση και διάταξη ενός εγχειριδίου, αλλά προσπαθεί να αναδείξει, μέσω συγκεκριμένων «παραδειγμάτων», ορισμένα καίρια θέματα που μπορεί να προσελκύσουν από την πρώτη στιγμή το ενδιαφέρον. Επί παραδείγματι, παραθέτει κείμενα του Μαριό Τελό για να τονίσει τη συνεισφορά των Ευρωπαϊκών Σπουδών στην αναθεώρηση των θεωριών των διεθνών σχέσεων ή κείμενα των Στάνλεϋ Χόφμαν (Stanley Hoffman) και του Τζόζεφ Νάι (Joseph Nye) για την ισχύ και την αμερικανική εξωτερική πολιτική.
Τα «παραδείγματα» αυτά αποσκοπούν στο να αναδείξουν την πολυπλοκότητα των σημερινών διεθνών σχέσεων, των σχέσεων Ευρώπης - Αμερικής, καθώς και να επισημάνουν καίριες πτυχές του παγκόσμιου ρόλου της ΕΕ. Γι’ αυτό και οι αναφορές από τον καταστροφικό ρόλο των νεο-συντηρητικών γερακιών επί προεδρίας Μπους του νεότερου μέχρι το «δόγμα Ομπάμα»³ θα πρέπει να παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για όσους έρχονται σε επαφή με σύγχρονους προσανατολισμούς της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, καθώς και τη συζήτηση για τις διατλαντικές σχέσεις. Τα βιβλία π.χ. του Ρόμπερτ Κέιγκαν (Robert Kagan) σχετικά με τις διαφορές στη «στρατηγική κουλτούρα» μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης θα μπορούσαν και σήμερα, υπό το πρίσμα μάλιστα των ισλαμικών τρομοκρατικών επιθέσεων κατά της Ευρώπης, να αποτελέσουν αντικείμενο ευρύτερων προβληματισμών.
Το βιβλίο συμπληρώνει ένας εκτενής Ελληνικός Βιβλιογραφικός Οδηγός με ελληνικά και ξένα (μεταφρασμένα) έργα, πολύτιμο εργαλείο για τους σπουδαστές που θα ήθελαν να εμπλουτίσουν τις γνώσεις και τον προβληματισμό τους σε θέματα διεθνών σχέσεων. Το μόνο μειονέκτημά του είναι η έλλειψη αλφαβητικής σειράς.
Δεν είναι, βέβαια, δυνατόν να καθίσουν όλοι στα θρανία των πρωτοετών φοιτητών για να κατανοήσουν βασικές έννοιες που καθοδηγούν τη δράση και τη συμπεριφορά των κρατών στις σχέσεις τους με άλλους κρατικούς ή μη φορείς στη διεθνή σκηνή. Μολονότι ο παράγοντας της παιδείας για την εθνική αυτογνωσία είναι καθοριστικός, ως προς την άσκηση της πολιτικής εναπόκειται σε υπεύθυνους πολιτικούς ηγέτες να λαμβάνουν τις αποφάσεις εκείνες που προάγουν το εθνικό συμφέρον και να (εκ)παιδεύουν την κοινή γνώμη στην πρόσληψη μιας σύνθετης πάντα πραγματικότητας. Να φανερώνουν δηλαδή με τη μεγαλύτερη δυνατή διαύγεια τις διαστάσεις και τις συνέπειες των διαθέσιμων δυνατοτήτων και επιλογών κι όχι φρούδων ελπίδων και προσδοκιών, που συχνά, υπό την επήρεια εσωτερικών πολιτικών σκοπιμοτήτων και εθνικιστικού παροξυσμού, καταλήγουν σε τραγωδίες.
Δεν ισχύει η άποψη του ποιητή ότι «ανεπαισθήτως» μείναμε εκτός τειχών. Ο κρότος των κτιστών ήταν εκκωφαντικός. Η απομόνωση στο δικό μας μικρόκοσμο, στη δική μας μικρή γωνιά, έρμαιοι των αυταπατών και των οπτασιών μας, αποτέλεσε δική μας επιλογή. Απεύχεται κανείς τα χειρότερα.
13°
