Η διακαώς και δικαίως πολυαναμενόμενη Documenta 14 άρχισε πλέον να ξετυλίγει το πρόγραμμά της, με αφετηρία μία σειρά εκδηλώσεων στο έντονα φορτισμένο κτίριο της ΕΑΤ-ΕΣΑ, με τίτλο «34 Ασκήσεις Ελευθερίας». Οι εκδηλώσεις αυτές, σύμφωνα με την ίδια τη διοργάνωση, «δεν είναι ούτε συνέδριο ούτε έκθεση», αποφεύγοντας «συμβατικούς μουσειολογικούς χαρακτηρισμούς» και «την αντιμετώπιση του κοινού ως αισθητικού επισκέπτη ή νεοφιλελεύθερου καταναλωτή». Το δελτίο τύπου συνεχίζει λέγοντας πως «οι “34 Ασκήσεις Ελευθερίας” έχουν στόχο να συνθέσουν μια queer αντιαποικιακή ευρωπαϊκή συμφωνία με αφετηρία τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα, εμπλέκοντας στο διάλογο και φέρνοντας στο προσκήνιο αντιφρονούσες, ετερογενείς και αποσιωπημένες αφηγήσεις», «παραμερίζοντας την καθιερωμένη αντίθεση δικτατορίας και δημοκρατίας» (sic).
Το δελτίο τύπου και οι εκδηλώσεις στις οποίες αναφέρεται συνεχίζουν στο ίδιο μοτίβο, καταλήγοντας ότι «όλοι μαζί σχεδιάζουν έναν πολιτικό και ποιητικό χάρτη της Ευρώπης διαφορετικό από εκείνον που σχεδίασε η Ευρωπαϊκή Ένωση».
Για μία έκθεση με τον γενικό τίτλο «Documenta 14: Μαθαίνοντας από την Αθήνα», το δελτίο τύπου και η γενικότερη προσέγγιση έχουν εντυπωσιακά δασκαλίστικο χαρακτήρα, κάνοντάς με να αναρωτηθώ αν οι διοργανωτές όντως ενδιαφέρονται να μάθουν κάτι από την Αθήνα, ή αν απλώς έχουν έρθει για να επιβάλουν ένα πολύ συγκεκριμένο πρίσμα και μια προκρούστεια λογική με βάση την οποία πετάνε ό,τι δεν ταιριάζει στο αφήγημα το οποίο έχουν ήδη προαποφασίσει για την πόλη.
Όμως η Αθήνα είναι μια πόλη που ζει ταυτόχρονα πολλές ζωές σε πολλούς διαφορετικούς χρόνους, που παλεύει με το παρόν της, αγωνιά για το μέλλον της, και έχει να αντιμετωπίσει πολλούς που θέλουν να την τραβήξουν προς διάφορα σημεία του παρελθόντος. Όσο δεν είναι η Αθήνα το κουλέρ λοκάλ των καταστημάτων της Αδριανού, άλλο τόσο δεν είναι και αυτή η ρομαντική εκδοχή μιας ψευδοαριστερίζουσας παρακμιακής και ταυτόχρονα ηδονιστικής Αρκαδίας την οποία πολύ φοβάμαι ότι φαντασιώνεται η documenta, έναν προορισμό για ψαγμένους μετα-τουρίστες που αναζητούν καλύτερο κλίμα, φθηνότερα ενοίκια, αξιόπιστο wi-fi, την ασφάλεια της ευρωπαϊκής Δύσης συνδυασμένη με τον τόσο-όσο εξωτισμό της Ανατολής, ιδεολογικά άλλοθι και ψευδαισθήσεις, λίγο σαν τα πορνό του Cadinot.
Και αυτή δεν είναι η μόνη αντίφαση στο όλο εγχείρημα: Η documenta ζητά από εμάς, τους πολίτες (χρησιμοποιώ πολιτικούς όρους γιατί αυτή η έκδοση της documenta είναι προφανές ότι αρέσκεται να βλέπει τον εαυτό της ως πρωτίστως πολιτικό δρώντα) να είμαστε ανοιχτόμυαλοι. Την ίδια στιγμή όμως η ίδια η έκθεση δείχνει να έχει προαποφασίσει, ΣΥΡΙΖΑ-style, τι είναι καλό και σωστό, αναμασώντας στερεότυπα όπως ότι για να είσαι ενεργός στο LGBTQ+ κίνημα πρέπει να είσαι υποχρεωτικά αριστερός, ότι για να αντιληφθείς τα προβλήματα του καπιταλισμού πρέπει να παραμερίσεις την «καθιερωμένη αντίθεση δικτατορίας και δημοκρατίας» και να βιώνεις τη σημερινή δημοκρατία ως δικτατορία, και φυσικά το ότι «ή είσαι μαζί μας ή είσαι εναντίον μας».
Η documenta διακρίνεται από μια «παρεΐστικη» προσέγγιση όπου μια σειρά από ομοϊδεάτες αναλαμβάνουν να εκφωνήσουν σύγχρονους φιλιππικούς. Η πολυφωνία ακούγεται μονοφωνικά, καταλήγοντας κάθε βράδυ του προγράμματος σε ένα αυτοσυγχαρητήριο dj set “entre nous”, αναπαράγοντας επί της ουσίας μια ελιτίστικη πρακτική που υποτίθεται πως στηλιτεύει, σε μια πόλη που για τους περισσότερους κατοίκους δεν έχει βρεθεί ο τρόπος να έρθουν σε επαφή με την τέχνη, όπως όλες οι έρευνες καταδεικνύουν.
Μια άλλη αντίφαση είναι η συνεχής αναφορά στο νεοφιλελευθερισμό: Αν η documenta ήταν ένα grassroots κίνημα που στηριζόταν στις δυνάμεις των μελών της και του crowdfunding, θα το κατανοούσα απολύτως. Όμως μόνο αυτό δεν είναι. Βασικοί εταίροι της είναι δημόσιοι φορείς της Γερμανίας και της Ελλάδας, η Aegean έχει ήδη ανακοινωθεί ως χορηγός, ενώ μεγάλοι πάγιοι χορηγοί της documenta είναι η Volkswagen και η γερμανική τράπεζα Sparkassen (DSGV).
Κάποιοι στην πλούσια αρθρογραφία που ακολούθησε μετά τη συνέντευξη τύπου, χαρακτήρισαν την documenta προκλητική. Προσωπικά δεν την βρίσκω καθόλου προκλητική: Στα μάτια μου είναι σαν μια νέα εκδοχή του Γερμανικού Ρομαντισμού. Εξάλλου δεν είναι η πρώτη καλλιτεχνική διοργάνωση που πειραματίζεται με τέτοιες προσεγγίσεις, καθώς προηγήθηκε η Agora της Athens Biennale το 2013, η οποία αν μη τι άλλο είχε δώσει περισσότερο χώρο στο διάλογο.
Άλλοι λένε ότι δεδομένης της πολιτιστικής ανομβρίας που βιώνει ο τόπος, ας μην ψειρίζουμε τη μαϊμού. Μα αυτό κι αν είναι δουλοπρεπής προσέγγιση, η άκριτη αποδοχή του οτιδήποτε, χωρίς να εκφέρεις αντιρρήσεις και προβληματισμούς. Δεν θα το ήθελε αυτό μια «αντιαποικιακή ευρωπαϊκή συμφωνία», έτσι δεν είναι; Εξάλλου, αν η documenta, με το αδιαμφισβήτητο ειδικό βάρος που έχει, επιβάλει τη δική της θεώρηση πάνω στο πώς πρέπει να είναι η Αθήνα, δεν κάνει τελικά το ίδιο με τον «ανάλγητο, νεοφιλελεύθερο Scheuble»; Δεν καταδικάζουν και οι δύο, για διαφορετικούς λόγους, την Αθήνα στον ρόλο της πόλης-πειράματος, της εξωτικής και γραφικής επαρχίας;
Είναι δικαίωμα της documenta να επιλέγει το περιεχόμενό της; Προφανώς, όπως είναι και δικαίωμα του οποιουδήποτε να στέκεται κριτικά απέναντί του.
Είναι καλό και ευχάριστο που η documenta 14 πραγματοποιείται και στην Αθήνα; Σαφώς ναι. Εγώ δεν ποντάρω τόσο στα οικονομικά οφέλη από τον τουρισμό όσο ο δήμαρχος Καμίνης, ούτε θεωρώ ότι η documenta θα αφήσει σημαντική υποδομή ή κληρονομιά πίσω της, όσο στο ότι κάποιοι άνθρωποι θα βρεθούν εδώ έστω και κατά λάθος και ίσως, κατά λάθος πάλι, γοητευτούν από τις αντιφάσεις της Αθήνας όπως και όσοι έχουμε απομείνει εδώ από επιλογή.
Γιατί είμαι προβληματισμένος τότε; Μα η ίδια η έκδοση της έκθεσης αναφέρει ότι: «Η γλώσσα δεν είναι ποτέ αθώα. Η αρχιτεκτονική δεν είναι ποτέ αθώα. Οι εικόνες δεν είναι ποτέ αθώες». Άρα, εξ ορισμού, ούτε και οι δικές της.
Έχει δώσει η documenta μέχρι στιγμής ενθαρρυντικά δείγματα γραφής; Δυστυχώς όχι ακόμα. Οι προηγούμενες εκδηλώσεις, όπως π.χ. αυτή που έγινε στην Εθνική Βιβλιοθήκη, εξέπεμπαν μια προχειρότητα που προσπαθούσε να περάσει ως άποψη: Φωτογραφίες από ένα πληρωμένο ταξίδι που παρουσιαζόταν σαν βαθυστόχαστο οδοιπορικό, αυτοαναφορικότητες, αυτοσχεδιασμοί, και οι αναπόφευκτοι συλλογικοί διαλογισμοί.
Έχουν ενδιαφέρον οι «34 Ασκήσεις Ελευθερίας»; Αποσπασματικά, όχι όμως με τη μορφή του corpus με την οποία παρουσιάζονται. Επίσης, καθώς στην Ελλάδα διαμορφώνεται μια νέα ολιγαρχία από τον ΣΥΡΙΖΑ και τους ΑΝΕΛ, η οποία έχει σαφείς εθνικιστικές και λαϊκίστικες ιδεολογικές αφετηρίες, θα είναι σίγουρα χρήσιμο να θυμηθούμε τα αφηγήματα της επταετίας στα οποία εστιάζει αυτή η πρώτη δράση της documenta.
Υπάρχει περιθώριο βελτίωσης; Προφανώς, αρκεί οι διοργανωτές να ακολουθήσουν το μότο που οι ίδιοι επέλεξαν: Αντί να προβάλλουν τη δική τους εικόνα της Αθήνας, να ανοίξουν τον διάλογο, να βγουν από την ασφάλεια του comfort zone τους και της πεπατημένης, και να αφεθούν στο να μάθουν από αυτό το αλλοπρόσαλλο μείγμα που είναι η πόλη μας.
