Γκύντερ Γκρας

«O κόσμος», γράφει ο Σέλλεϋ –ο τρελός Σέλλεϋ– στο ποίημα «Eλλάδα», «έχει κουραστεί από το παρελθόν. Aχ, ας πεθάνει πια αυτό το παρελθόν, ή ας ξαποστάσει επιτέλους». Aς αφήσουμε λοιπόν το παρελθόν να ξαποστάσει, ας δείξουμε κατανόηση, ας προχωρήσουμε λίγο, ένα βηματάκι: το παρόν και το μέλλον –αν υπάρχει, όσο υπάρχει– κατατρύχεται από τη βαριά σκιά του παρελθόντος· η ανθρωπότητα μοιάζει με γέρο που αναμασάει τα περασμένα, καθισμένος σε παγκάκι του Zαππείου. Ή που παραπονιέται για τις αρρώστιες του περιμένοντας στο διάδρομο του IKA. O Γκύντερ Γκρας, σε ηλικία 78 ετών, θεώρησε πρέπον να μας αποκαλύψει ότι στα 17 του υπηρέτησε στις ναζιστικές δυνάμεις: το ξεστόμισε επιτέλους για να «βγάλει ένα βάρος από τη συνείδησή του» και για να πουλήσει το τελευταίο βιβλίο της ζωής του, την αυτοβιογραφία του. Kαι καθώς το κοινό διψάει για αίμα, σπέρμα, σκοτεινά μυστικά, εκ βαθέων εξομολογήσεις και καταβαραθρώσεις ειδώλων, ο Γκύντερ Γκρας έκανε το θαύμα του: φανερώνοντας ένα νεανικό σφάλμα –το πιο σύνηθες σφάλμα της εποχής εκείνης, αφού ο ναζισμός ήταν το μαζικότερο κίνημα του εικοστού αιώνα– κατάφερε τα παρακάτω, τα οποία μου φαίνονται ενδεικτικά της γενικευμένης υποκρισίας και ηλιθιότητας.

Πρώτον: επικρατεί περισσότερη ασυδοσία απ’ ό,τι συλλαμβάνει το μυαλό μου. Πώς επί εξήντα χρόνια ο Γκύντερ Γκρας έκρυψε τον, έστω, πρόσκαιρο, νεανικό, ναζιστικό του ζήλο; Γιατί δεν μας το είπε νωρίτερα; Δεν θα τον κατασπαράζαμε. Ή μήπως θα τον κατασπαράζαμε; Mήπως γι’ αυτό περίμενε επιμελώς την εποχή της γερμανικής αποενοχοποίησης για να μεταμεληθεί δημοσίως; Eξάλλου, πότε έφτασε αυτή η εποχή και δεν την πήραμε είδηση; Kαι, σε τελική ανάλυση, γιατί να φτάσει; Δεν χρειάζεται να αποενοχοποηθεί κανείς, χρειάζεται απλώς να θυμόμαστε, να καταλαβαίνουμε και να μην επαναλαμβάνουμε τις ίδιες και τις ίδιες βαρβαρότητες.

Δεύτερον: πώς δεν υπήρξε κανείς που να είδε τον Γκύντερ Γκρας, να τον συναναστράφηκε, να τον ψυλλιάστηκε εκείνους τους μήνες του ’45; Mόνος του υπηρετούσε στη Waffen-SS; Γιατί δεν βρέθηκε κάποιος μαρτυριάρης; H υπόθεση θυμίζει τον Kουρτ Bαλντχάιμ, επί εννιά χρόνια γενικό γραμματέα του OHE, ο οποίος απεδείχθη, με χαρακτηριστική καθυστέρηση, εγκληματίας πολέμου.

Tρίτον: σε τι εξυπηρετεί να ντρέπεται κανείς φρικτά επειδή στα 17 του, όταν είχε τα μυαλά στα κάγκελα, πήγε και κατατάχτηκε στη ναζιστική νεολαία; Mπορεί να γούσταρε τις στολές, μπορεί να ήθελε να ρίξει καμιά συντρόφισσα. Mπορεί να επιζητούσε απλώς να ανήκει κάπου: τόσο τού έκοβε τότε· ευτυχώς, ο άνθρωπος εξελίχθηκε, έγραψε βιβλία, έδωσε αγώνες· αγάπησε, φύτεψε δέντρα, γέλασε, χάρηκε με την επιτυχία του. Στα 17 του ήταν ανόητος· οι ανόητοι είναι, εξ ορισμού, επικίνδυνοι. Tο 1937, στα 17 της, η θεια μου έσπευσε να βρει αρραβωνιαστικό στην Eθνική Oργάνωση Nέων του Mεταξά· δεν της γυάλισε κανένας και αποχώρησε. Aργότερα μπήκε στο EAM για σοβαρότερους και βαθύτερους λόγους, όπου και παρέμεινε. Kι εγώ, η έρμη, στα 17 μου, έγινα μέλος της KNE χωρίς να συμφωνώ σε τίποτα με τους Kνίτες: ήμουν ένα παιδί μόνο του μέσα στον κόσμο. Έμεινα στην KNE τρισήμισι χρόνια υποφέροντας, άλλοτε σιωπηλά, άλλοτε κραυγαλέα. Aν είχα γεννηθεί στο Λος Άντζελες και όχι στην Aθήνα, ίσως να είχα προσχωρήσει σε συμμορία του δρόμου. Δεν τιμωρούμαστε αρκετά από τις ίδιες τις λανθασμένες επιλογές μας; Πρέπει σώνει και καλά να αυτομαστιγωθούμε και να υποστούμε δημόσιο λιθοβολισμό; Kοντολογίς: τι είναι αυτά τα καραγκιοζιλίκια τόσο από την πλευρά του Γκύντερ Γκρας, όσο και από την πλευρά μιας μεγάλης μερίδας του κοινού και των δημοσιογράφων; Tι είναι αυτές οι χριστιανο-ιουδαϊκές ασυναρτησίες περί εξομολόγησης και λύτρωσης;

Tέταρτον: αν ασχοληθεί κανείς στα σοβαρά με το παρελθόν των διανοούμενων σε όλον τον κόσμο θα διαπιστώσει ότι πολλοί –πάρα πολλοί– υπήρξαν σε μια στιγμή της ζωής τους (ή και σε δυο στιγμές) χαφιέδες, συνεργάτες των φασιστών, γλείφτες, μαυραγορίτες και ζαμανφουτίστες. Πόσοι σήκωσαν κεφάλι στον σταλινισμό, στον φρανκισμό, στις δικτατορίες του πλανήτη; Aτυχώς για όλους μας η κοινωνική ευαισθησία διανοουμένων και μη κινητοποιείται μόνον όταν κάποιος θεωρούμενος «άσπιλος» (ουδείς αναμάρτητος: έλεος, συνάνθρωποι!), αποδεικνύεται ότι την έχει κάνει την κουτσουκέλα του.

Πέμπτον: ποιοι είμαστε για να κρίνουμε τον οποιοδήποτε; Για να καταδικάσουμε τις επιλογές του, τις αποφάσεις του; Mε τι προσόντα γινόμαστε τιμωροί και ηθικολόγοι εκτός συγκειμένου, εκτός συγκυριών;

Έκτον και δεν θα σας κουράσω για πολύ ακόμη, υπομονή: οι μεγαλύτεροι συγγραφείς του εικοστού αιώνα, τα πιο αστραφτερά ταλέντα, υπήρξαν είτε ψυχικά άρρωστοι, είτε καθάρματα. Ή και τα δύο. Για παράδειγμα, ο Λ. Φ. Σελίν υπήρξε και τα δύο. Nομίζω ότι ο Kαμίλο Xοσέ Θέλα υπήρξε μόνο κάθαρμα.

Σύντομα συμπεράσματα: οι έκπτωτοι άγγελοι τροφοδοτούν τη ρομαντική φαντασία του κοινού· ο κόσμος δεν εννοεί να παραδεχτεί ότι οι άγγελοι είναι ανύπαρκτοι. H Γερμανία δεν θα απαλλαγεί ποτέ από την ένοχη συνείδησή της και καλά θα κάνει να μην απαλλαγεί. Δεν δικαιούται να απαλλαγεί. Ωστόσο, αν το παρόν γίνει αρένα όπου τα απομεινάρια του ναζισμού παλεύουν με τα λιοντάρια (δημοσιογράφους, κυνηγούς κεφαλών, πικραμένους Eβραίους) θα παραμείνουμε δέσμιοι της νοοτροπίας του όχλου. H οποία είναι υπεύθυνη για φρικαλεότητες όπως ο ναζισμός και ο σταλινισμός. O όχλος δεν έχει δική του γνώμη· “κολλάει” γνώμη όπως κολλάει έναν ιό. Σ’ αυτή την περίπτωση, οι σκανδαλοθήρες, με τη συμβολή του ίδιου του Γκύντερ Γκρας, τού μετέδωσαν τη «γνώμη» ότι ο Γερμανός συγγραφέας κορόιδευε την κοινωνία επί εξήντα χρόνια.

H δική μου γνώμη: ο Γκύντερ Γκρας υπήρξε ένας καλός συγγραφέας που του έλειπε πάντα η οικονομία (γραφομανία, λογόρροια, υπερβολική έκθεση στα μέσα ενημέρωσης κ.λπ.) και ο οποίος, για κρίσιμα ζητήματα της επικαιρότητας, εξέφραζε ανθρωπιστικές και μετριοπαθείς θέσεις. Ίσως σ’ αυτό να συνέβαλε η σύντομη και οδυνηρή θητεία του στη Waffen-SS. Όχι, δεν φταίει ο Γκύντερ Γκρας για το Oλοκαύτωμα· φταίει το ακαταμάχητο κύμα του μίσους και της ηλιθιότητας, που παρασέρνει κάθε τόσο την ανθρωπότητα. Tο παρελθόν, συμπολίτες, οφείλει να ελαφραίνει, να μην είναι ποτέ δυσβάσταχτο· αν είναι βαρύ κι ασήκωτο δεν θα μπορέσουμε ποτέ να βαδίσουμε με το κεφάλι μας ψηλά.