Νάιαλ Φέργκιουσον: Πώς να προετοιμαστούμε για την επόμενη καταστροφή

Ο σπουδαίος πανεπιστημιακός και συγγραφέας μεγάλων, ευρείας απήχησης έργων, Νάιαλ Φέργκιουσον είναι, πέραν όλων των άλλων, γνωστός για την ικανότητά του να μιλά απλά και ξεκάθαρα για σύνθετα θέματα μείζονος σημασίας. Αυτό κάνει και στο εν λόγω βιβλίο, όπου επέλεξε να μιλήσει για τις μεγάλες, πλανητικής έκτασης, καταστροφές που έπληξαν στο παρελθόν την ανθρωπότητα, ξεκινώντας από παλιά και φτάνοντας ώς την κρίση της Covid-19. Ένα βιβλίο που μπορεί να διαβαστεί με μεγάλη απόλαυση –παρά το θέμα του: καταστροφές!– από κάθε ενημερωμένο και επαρκή αναγνώστη. Το συστήνουμε ανεπιφύλακτα.

Σε προηγούμενα έργα του ο Φέργκιουσον μελέτησε εις βάθος τις ποικίλες αδυναμίες του δυτικού κόσμου: από τη γραφειοκρατική αρτηριοσκλήρυνση μέχρι τον διαδικτυακό κατακερματισμό. Στις «Καταστροφές», αντλώντας στοιχεία από πολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως τα οικονομικά, η επιστήμη των δικτύων και η κλειωδυναμική (Cliodynamics: μια νέα επιστήμη «πρόβλεψης» της ιστορίας), δεν μας προσφέρει απλώς μια ιστορία των καταστροφών αλλά μια γενική τους θεωρία, δείχνοντας για ποιους λόγους τα κυβερνητικά συστήματα σε Ευρώπη και Αμερική απέτυχαν στο παρελθόν να αντεπεξέλθουν σε παρόμοιες περιπτώσεις. Κάτι που, σημειώνει, πρέπει επειγόντως να κατανοήσουμε –και να αντιστρέψουμε– αν θέλουμε να χειριστούμε καλύτερα την επόμενη κρίση (που είναι πολύ περισσότερο από βέβαιο ότι θα έρθει) και να αποφύγουμε την τελειωτική καταστροφή: αυτήν της μη αναστρέψιμης παρακμής.

Αντί οποιασδήποτε δικής μας αποτίμησης για ένα τόσο σημαντικό βιβλίο (που μεταφέρεται στα καθ’ ημάς σε ένα άψογο κείμενο, μεταφρασμένο υποδειγματικά από την Ελένη Αστερίου, σε επιμέλεια Βασιλικής Νικολαΐδου και Νίκου Λίγγρη για τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια), και πριν παραθέσουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το 5ο Κεφάλαιο, αντιγράφουμε αμέσως παρακάτω τα Περιεχόμενα του βιβλίου, μαζί με τα εισαγωγικά σχόλια, δίκην περιλήψεως ή συμπερασμάτων, που κάνει ο ίδιος ο Φέργκιουσον για το κάθε κεφάλαιο ξεχωριστά. Προτρέπουμε τον αναγνώστη να αφιερώσει λίγο χρόνο για να τα διαβάσει. Θα δει, έτσι, όχι μόνο πού κινείται το βιβλίο, αλλά και το βάθος, και κυρίως το εύρος, της σκέψης του συγγραφέα. Είναι αυτά:

Εισαγωγή: Αυτό το βιβλίο δεν είναι μια ιστορία του περίπλοκου μεταμοντέρνου λοιμού του καιρού μας ούτε μια γενική ιστορία των πανδημιών. Είναι μια γενική ιστορία των καταστροφών κάθε είδους – γεωλογικών και γεωπολιτικών, βιολογικών και τεχνολογικών. Γιατί πώς αλλιώς θα δούμε τη δική μας καταστροφή –ή οποιαδήποτε καταστροφή– υπό τη σωστή οπτική;

Κεφάλαιο 1. ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ. Μολονότι στη σύγχρονη εποχή το προσδόκιμο ζωής έχει βελτιωθεί σε τεράστιο βαθμό, ο θάνατος παραμένει αναπόφευκτος και, σε απόλυτους αριθμούς, είναι πιο συνηθισμένος από ποτέ. Ωστόσο, έχουμε αποξενωθεί από τον θάνατο. Τελικά είμαστε καταδικασμένοι όχι μόνο ως άτομα αλλά και ως ανθρώπινο γένος. Όλες οι παγκόσμιες θρησκείες και ορισμένες κοσμικές ιδεολογίες έχουν επιδιώξει να κάνουν αυτό το τέλος, τη συντέλεια του κόσμου, να φαίνεται πιο κοντινό (και πιο άμεσο) από ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Όμως αυτό που θα πρέπει να φοβόμαστε είναι μια μεγάλη καταστροφή και όχι μια Δευτέρα Παρουσία. Από τις μεγάλες καταστροφές στην ανθρώπινη ιστορία, οι μεγαλύτερες ήταν οι πανδημίες και οι πόλεμοι.

Κεφάλαιο 2. ΚΥΚΛΟΙ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ. Μια καταστροφή είναι εγγενώς μη προβλέψιμη, επειδή οι περισσότερες καταστροφές (από τους σεισμούς μέχρι τους πολέμους) δεν έχουν κανονική κατανομή αλλά τυχαία ή βάσει των νόμων δύναμης. Οι κυκλικές θεωρίες της ιστορίας δεν μπορούν να παρακάμψουν αυτό το δεδομένο. Οι καταστροφές μοιάζουν περισσότερο με τις τραγωδίες. Όσοι προσπαθούν να τις προβλέψουν είναι απίθανο να εισακουστούν. Εκτός από το ότι προβλέπουν περισσότερες καταστροφές από εκείνες που συμβαίνουν πραγματικά, οι Κασσάνδρες αντιμετωπίζουν και ένα μεγάλο φάσμα γνωστικών μεροληψιών. Τελικά, αντιμέτωποι με την αβεβαιότητα, οι περισσότεροι άνθρωποι αποφασίζουν να αγνοήσουν την πιθανότητα ότι οι ίδιοι ως άτομα θα είναι τα θύματα μιας καταστροφής. Την ανθρωπότητα την εκφράζει το τραγουδάκι που έλεγαν οι Βρετανοί στρατιώτες στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο: «Οι καμπάνες της κόλασης ηχούν ντιν-νταν / για σένα αλλά όχι για μένα».

Κεφάλαιο 3. ΓΚΡΙΖΟΙ ΡΙΝΟΚΕΡΟΙ, ΜΑΥΡΟΙ ΚΥΚΝΟΙ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΕΙΣ ΤΩΝ ΔΡΑΚΩΝ. Οι καταστροφές συχνά προβλέπονται (γκρίζοι ρινόκεροι), εντούτοις ακόμα και μερικές καταστροφές που είχαν προβλεφθεί μπορεί να εμφανιστούν εντελώς απρόσμενα (μαύροι κύκνοι). Κάποιες καταστροφές έχουν συνέπειες πέρα από την υπερβάλλουσα θνησιμότητα, συνέπειες που τις κάνουν να ξεχωρίζουν (βασιλείς των δράκων). Οι καταστροφές δεν είναι ούτε μόνο «φυσικές» ούτε μόνο «ανθρωπογενείς». Οι αποφάσεις για τη δημιουργία οικισμών κοντά σε δυνητικές ζώνες καταστροφής –όπως είναι ένα ηφαίστειο, ένα τεκτονικό ρήγμα, ένας ποταμός που γνωρίζει σοβαρές πλημμύρες– καθιστούν, από μερικές απόψεις, ανθρωπογενείς τις περισσότερες φυσικές καταστροφές. Με όρους απώλειας ανθρώπινων ζωών, οι μεγαλύτερες καταστροφές συμβαίνουν στην Ασία. Η μεγάλη αμερικανική καταστροφή δεν ήταν και τόσο καταστροφική με ασιατικά κριτήρια.

Κεφάλαιο 4. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ. Ο παράγοντας που καθορίζει την κλίμακα μιας καταστροφής είναι αν υπάρχει ή όχι μετάδοση. Επομένως, η δομή των κοινωνικών δικτύων είναι εξίσου σημαντική με τις εγγενείς ιδιότητες ενός παθογόνου μικροοργανισμού ή οποιουδήποτε άλλου πράγματος (λ.χ. μιας ιδέας) που μπορεί να εξαπλωθεί με γοργό ρυθμό. Οι άνθρωποι, πολύ προτού κατανοήσουν την πραγματική φύση των ασθενειών τις οποίες επιδίωκαν να αντιμετωπίσουν, από την ευλογιά μέχρι τη βουβωνική πανώλη, αντιλήφθηκαν την αποτελεσματικότητα την οποία είχαν οι καραντίνες, η κοινωνική αποστασιοποίηση και άλλα μέτρα που σήμερα τα αποκαλούμε «μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις». Η ουσία αυτών των μέτρων έγκειται στην τροποποίηση των δομών του δικτύου, έτσι ώστε το δίκτυο να γίνει ένας κόσμος λιγότερο μικρός. Αυτές οι τροποποιήσεις μπορεί να είναι αυθόρμητες προσαρμογές της συμπεριφοράς, αλλά συνήθως είναι αναγκαίο να προσδιορίζονται ιεραρχικά και να είναι υποχρεωτικές.

Κεφάλαιο 5. Η ΠΕΡΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΑΥΤΑΠΑΤΗ. Ο 19ος αιώνας ήταν εποχή σημαντικών προόδων, ιδίως στη βακτηριολογία. Όμως δεν θα πρέπει να δεχτούμε αβασάνιστα μια ερμηνεία συνεχούς προόδου της ιατρικής. Ο αιώνας των αυτοκρατοριών επιτάχυνε τον ρυθμό των ερευνών για τα λοιμώδη νοσήματα, αλλά επίσης επιτάχυνε τον ρυθμό της παγκοσμιοποίησης της παγκόσμιας οικονομίας, δημιουργώντας νέες ευκαιρίες για τις ασθένειες, που δεν αντιμετωπίζονται όλες με εμβόλιο ή με θεραπεία. Η γρίπη του 1918 ήταν μια ζοφερή αποκάλυψη των ορίων της επιστήμης. Σημαντικές πρόοδοι στην κατανόηση των κινδύνων μπορούν να αντισταθμίζονται από την αυξημένη ενοποίηση και ευπάθεια των δικτύων.

Κεφάλαιο 6. Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ. Έχουμε την τάση να αποδίδουμε μεγάλο μέρος της ευθύνης για τις πολιτικές και στρατιωτικές καταστροφές σε ανίκανους ηγέτες. Ακούγεται ευχάριστα η ανάλυση του Ινδού οικονομολόγου Αμάρτια Σεν που λέει ότι οι λιμοί προκαλούνται από αυταρχικές κυβερνήσεις και από αναπόφευκτες αποτυχίες της αγοράς και όχι από ελλείψεις τροφίμων, καθώς και ότι η δημοκρατία είναι η καλύτερη θεραπεία για τους λιμούς. Αυτή η θεωρία μπορεί να εξηγήσει μερικούς από τους χειρότερους λιμούς στη διάρκεια ενάμιση αιώνα από τη δεκαετία του 1840 μέχρι τη δεκαετία του 1990. Γιατί όμως να ισχύει ο νόμος του Σεν μόνο για τους λιμούς; Γιατί να μην ισχύει για την πιο ανθρωπογενή απ’ όλες τις καταστροφές, τους πολέμους; Αποτελεί παράδοξο ότι η μετάβαση από τις αυτοκρατορίες σε κατά το μάλλον ή ήττον δημοκρατικά έθνη-κράτη συνοδεύτηκε από πάρα πολλούς θανάτους και καταστροφές.

Κεφάλαιο 7. ΟΙ ΕΠΙΔΗΜΙΕΣ ΣΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ: ΑΠΟ ΤΟ «BOOGIE WOOGIE FLU» ΜΕΧΡΙ ΤΟ «EBOLA IN TOWN». Το 1957 η ορθολογική αντίδραση σε ένα νέο και φονικό στέλεχος γρίπης έμοιαζε να είναι ο συνδυασμός της φυσικής ανοσίας της αγέλης και του επιλεκτικού εμβολιασμού. Δεν έγιναν λοκντάουν και δεν έκλεισαν τα σχολεία, παρότι η ασιατική γρίπη του 1957 ήταν σχεδόν εξίσου επικίνδυνη με την Covid-19 του 2020. Η επιτυχία της αντίδρασης του Αϊζενχάουερ αντανακλούσε όχι μόνο την ετοιμότητα της ομοσπονδιακής κυβέρνησης εκείνη την περίοδο, αλλά και την πολύ βελτιωμένη διεθνή συνεργασία σε ζητήματα δημόσιας υγείας εν μέσω του Ψυχρού Πολέμου. Εντούτοις, οι επιτυχίες των δεκαετιών του 1950, του 1960 και του 1970 ήταν απατηλές. Το HIV/AIDS αποκάλυψε τις αδυναμίες τόσο των εθνικών όσο και των διεθνών οργανισμών. Το ίδιο έκαναν, αν και με διαφορετικό τρόπο, το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS), το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (MΕRS) και ο Έμπολα.

Κεφάλαιο 8. Η ΦΡΑΚΤΑΛ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ. Ατυχήματα συμβαίνουν και θα συμβαίνουν, από τον Τιτανικό μέχρι το Τσάλεντζερ και το Τσερνόμπιλ. Οι μικρές καταστροφές είναι σαν μικρογραφίες των μεγάλων καταστροφών αλλά, επειδή είναι λιγότερο πολύπλοκες, τις κατανοούμε ευκολότερα. Κοινό γνώρισμα όλων των καταστροφών, είτε πρόκειται για ναυάγια είτε για την έκρηξη πυρηνικών αντιδραστήρων, είναι ο συνδυασμός του λάθος χειρισμού και του λάθους της διοίκησης. Συχνά σε μια καταστροφή το σημείο αστοχίας δεν βρίσκεται στην κορυφή (στα άτομα που είναι μακριά από το σύστημα) ή στο σημείο επαφής του ανθρώπου με το τεχνολογικό σύστημα, αλλά στο μεσαίο επίπεδο της διοίκησης – αγαπημένη αντίληψη του φυσικού Ρίτσαρντ Φάινμαν και μια διαπίστωση με δυνατότητα γενικής εφαρμογής.

Κεφάλαιο 9. ΟΙ ΛΟΙΜΟΙ. Όπως πολλές πανδημίες στο παρελθόν, η Covid-19 ξεκίνησε από την Κίνα. Όμως οι ποικίλες επιπτώσεις της νόσου στις υπόλοιπες χώρες του κόσμου δεν ήταν οι αναμενόμενες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο δεν ήταν καθόλου καλά προετοιμασμένα για μια πανδημία και τα πήγαν άσχημα. Όμως, χώρες όπως η Ταϊβάν και η Νότια Κορέα είχαν βγάλει τα σωστά διδάγματα από το SARS και το MERS. Θα ήταν δελεαστικό να επιρρίψουμε τα δεινά των Άγγλων και των Αμερικανών στην ανικανότητα λαϊκιστών ηγετών. Ωστόσο, κάτι βαθύτερο είχε πάει στραβά. Και στις δύο περιπτώσεις απέτυχε η γραφειοκρατία του συστήματος δημόσιας υγείας. Επίσης, ο ρόλος τον οποίο έπαιξαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στη διάδοση ψευδών ειδήσεων σχετικά με την Covid-19 είχε ως συνέπεια την κακή και ενίοτε επιζήμια επίδραση στη συμπεριφορά του κοινού.

Κεφάλαιο 10. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΛΟΙΜΟΥ. Η μετάβαση από τον εφησυχασμό στον πανικό στα μέσα Μαρτίου του 2020 ανάγκασε πολλές χώρες να επιβάλουν καταστροφικά από οικονομική άποψη λοκντάουν. Ήταν τα λοκντάουν η σωστή λύση στο πρόβλημα της Covid-19; Η απάντηση είναι πιθανώς όχι, αλλά δεν ήταν έξυπνο από τη μεριά των Ηνωμένων Πολιτειών να επιχειρήσουν τη βιαστική επάνοδο στην κανονικότητα το καλοκαίρι του 2020 χωρίς επαρκή τεστ και μέτρα ανίχνευσης. Το προβλέψιμο αποτέλεσμα ήταν ένα δεύτερο, μικρότερο κύμα και μια ανάκαμψη της οικονομίας με «σχήμα χελώνας». Λιγότερο προβλέψιμη ήταν η σχεδόν επαναστατική πολιτική έκρηξη για το ζήτημα του ρατσισμού, η οποία είχε εντυπωσιακές ομοιότητες με μαζικά κινήματα που είχαν εκδηλωθεί σε προηγούμενες πανδημίες.

Κεφάλαιο 11. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ. Πολλοί πιστεύουν ότι η κρίση της Covid-19 καταδικάζει τις Ηνωμένες Πολιτείες σε σχετική παρακμή έναντι της Κίνας. Πιθανώς πρόκειται για λάθος εκτίμηση. Οι αυτοκρατορίες της εποχής μας –οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Κίνα και η Ευρωπαϊκή Ένωση– όλες τα πήγαν χάλια στην πανδημία, η καθεμιά με διαφορετικό τρόπο. Όμως είναι δύσκολο να αντιληφθούμε για ποιον λόγο οι χώρες που χειρίστηκαν καλά την πανδημία θα ήταν πρόθυμες να ενταχθούν στο αυτοκρατορικό πανοπτικό του Σι Τζινπίνγκ. Από μερικές απόψεις, η κρίση έδειξε ότι διατηρείται η αμερικανική ισχύς: στα χρηματοοικονομικά, στην κούρσα για την ανάπτυξη εμβολίου και στον τεχνολογικό ανταγωνισμό. Οι φήμες για αμερικανική καταστροφή είναι για μία ακόμα φορά υπερδιογκωμένες. Ίσως λόγω αυτής της υπερδιόγκωσης, αυξάνεται ο κίνδυνος όχι μόνο ενός ψυχρού αλλά και ενός θερμού πολέμου.

Επίλογος. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΚΛΟΝΙΣΜΟΙ. Δεν μπορούμε με κανέναν τρόπο να ξέρουμε ποια θα είναι η επόμενη καταστροφή. Ο μετριοπαθής στόχος μας θα πρέπει να είναι να κάνουμε τις κοινωνίες μας και τα πολιτικά μας συστήματα πιο ανθεκτικά από ό,τι είναι σήμερα – και, ιδεωδώς, αντιεύθραυστα. Αυτό απαιτεί να κατανοήσουμε καλύτερα τη δομή των δικτύων και τις γραφειοκρατικές δυσλειτουργίες. Όσοι θα συναινούσαν σε έναν νέο ολοκληρωτισμό πλήρους επιτήρησης στο όνομα της δημόσιας ασφάλειας φαίνεται να μην αντιλαμβάνονται ότι μερικές από τις χειρότερες καταστροφές τις οποίες περιγράφουμε σε αυτό το βιβλίο προκλήθηκαν από ολοκληρωτικά καθεστώτα.

* * *

«Καταστροφές» του Νάιαλ Φέργκιουσον: Απόσπασμα από το Κεφάλαιο 5 που έχει τίτλο «Η περί επιστήμης αυταπάτη»

Η πανδημία της γρίπης το 1918-19 συνέτριψε τις ψευδαισθήσεις για την ακα­ταμάχητη πρόοδο της ιατρικής στον ίδιο βαθμό που ο πόλεμος ο οποίος είχε προηγηθεί (και πιθανώς την προκάλεσε) είχε συντρίψει τις ψευδαισθήσεις για ακαταμάχητη οικονομική και πολιτική πρόοδο. Το 1918-19 στις Ηνωμένες Πο­λιτείες επινοήθηκαν και μοιράστηκαν πολυάριθμα εμβόλια κατά της ισπανικής γρίπης, αλλά στην καλύτερη περίπτωση δεν ήταν παρά εικονικά φάρμακα. Τον προηγούμενο αιώνα η επιστήμη είχε καταφέρει μερικές σημαντικές νίκες. Οι άνθρωποι με τα μικροσκόπια είχαν βρει εμβόλια και θεραπείες, έστω ατε­λείς, για την ευλογιά, τον τύφο, την ελονοσία, τον κίτρινο πυρετό, τη χολέρα και τη διφθερίτιδα. Όμως δεν είχαν καμιά απάντηση για τον νέο τύπο γρίπης, όπως αντιλήφθηκε ο δρ. Γουίλιαμ Χένρι Γουέλτς όταν στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1918 έκανε την πρώτη νεκροτομή ενός θύματος της ισπανικής γρίπης στο Στρατόπεδο Ντέβενς στη Μασαχουσέτη. Παρατηρώντας τους μπλε πρησμέ­νους πνεύμονες γεμάτους με ένα αραιό, ανάμικτο με αίμα αφρώδες υγρό, ο Γουέλτς μπόρεσε να πει μόνο: «Πρέπει να είναι κάποιο νέο είδος μόλυνσης ή λοιμού». Ο Γερμανός βακτηριολόγος Ρίχαρντ Πφάιφερ ισχυρίστηκε πως είχε ταυτοποιήσει τον βάκιλο της γρίπης. Είχε κάνει λάθος. Τα μόνα πραγματικά μέτρα προστασίας –καραντίνες, μάσκες, απαγόρευση των συγκεντρώσεων– ήταν τα παλιά μέτρα που χρονολογούνταν πριν από τα μικροσκόπια. Μόλις το 1933 μια ομάδα Βρετανών επιστημόνων κατάφερε να απομονώσει τον ιό ο οποίος είχε προκαλέσει την ισπανική γρίπη.

Έχει υποστηριχτεί ότι «η πανδημία του 1918, όσο φρικτή κι αν ήταν, ελά­χιστα επηρέασε τις πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές τις οποίες είχε ήδη επιφέρει ο πόλεμος». Είναι δύσκολο να αποδεχθούμε αυτή την άποψη. Για να πάρουμε ένα παράδειγμα, οι επιπτώσεις του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου στην Ινδία ήταν μέτριες, μολονότι 1,5 εκατομμύριο Ινδοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην άμυνα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας υπηρετώντας σε όλα σχεδόν τα θέ­ατρα του πολέμου. Αντιθέτως, οι επιπτώσεις της πανδημίας ήταν καταστρο­φικές: πέθαναν 240 φορές περισσότεροι Ινδοί (18 εκατομμύρια) από όσους σκοτώθηκαν στον πόλεμο (74.000). Στην ίδια τη Βρετανία η αναποτελεσμα­τική αντίδραση των ιατρικών αρχών, οι οποίες από το 1871 υπάγονταν στην εποπτεία του Συμβουλίου Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κατέρριψε τον μύθο ότι η Βρετανία ηγούνταν παγκοσμίως στον τομέα της δημόσιας υγείας. Δεν είναι τυ­χαίο ότι τον Ιούνιο του 1919 δημιουργήθηκε Υπουργείο Υγείας. Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνούμε την έκταση στην οποία η ισπανική γρίπη έπληξε επίσης την παγκόσμια πολιτική και πνευματική ελίτ. Ανάμεσα στα εκατομμύρια θύματα της πανδημίας περιλαμβάνονταν ο Λούις Μπότα, ο πρώτος πρωθυπουργός της Ένωσης της Νότιας Αφρικής˙ ο Γιακόφ Σβερντλόφ, ο μπολσεβίκος πρόεδρος της Πανενωσιακής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ (εκείνος που πιθανώς έδωσε τη διαταγή για την εκτέλεση του τσάρου Νικόλαου Β΄ και της οικογένειάς του)˙ ο Γερμανός κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ, ένας από τους αρχιτέκτονες του συντάγματος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης˙ οι Αυστρια­κοί καλλιτέχνες Γκούσταφ Κλιμτ και Έγκον Σίλε και ο Βραζιλιάνος πρόεδρος Φρανσίσκου ντε Πάουλα Ρουδρίγκες Άλβες, ο οποίος στις αρχές της σταδιο­δρομίας του είχε αντιμετωπίσει αναταραχές εναντίον των μέτρων για τη δημό­σια υγεία στο Ρίο. (Ο Φρέντερικ Τραμπ, ο γεννημένος στη Γερμανία παππούς του 45ου Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, ήταν ένα ακόμα θύμα, αν και δεν ήταν μέλος των ελίτ.)

Το 1918 και το 1919 ήταν χρονιές ασθενειών και θανάτων. Ο Τζον Μέι­ναρντ Κέινς, ο σημαντικότερος οικονομολόγος της γενιάς του, ήταν μεταξύ εκείνων που αρρώστησαν. Ο Κέινς βρισκόταν στο Παρίσι συμμετέχοντας στη συνδιάσκεψη ειρήνης η οποία θα κατέληγε στη Συνθήκη των Βερσαλλιών. Στις 30 Μαΐου 1919 έγραφε στη μητέρα του: «Εν μέρει από θλίψη και οργή για όλα όσα συμβαίνουν και εν μέρει από υπερκόπωση, την προηγούμενη Παρασκευή κατέρρευσα και λόγω νευρικής εξάντλησης κατέφυγα στο κρεβάτι μου, στο οποίο παραμένω από τότε». Ο Κέινς παρέμεινε κλινήρης σχεδόν για μία εβδο­μάδα και σηκωνόταν μόνο για τις συναντήσεις με τον πρωθυπουργό Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ και για «έναν καθημερινό περίπατο στο δάσος» της Βουλώνης. Κόλλησε άραγε ο Κέινς την τρομερή ισπανική γρίπη, όπως ο Λόιντ Τζορτζ; Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Αν πράγματι είχε κολλήσει, ήταν τυχερός που επιβίωσε. Μια μεταγενέστερη γρίπη συνέβαλε αναμφίβολα στα καρδιολογι­κά προβλήματα που συντόμευσαν τη ζωή του Κέινς.

Το επιφανέστερο πρόσωπο που κόλλησε την ισπανική γρίπη ήταν ο πρόε­δρος Γούντροου Γουίλσον, ο οποίος αρρώστησε στις 3 Απριλίου 1919, σε μια κρίσιμη φάση των τετραμερών διαπραγματεύσεων για τη Συνθήκη των Βερ­σαλλιών. Επί τρεις ημέρες ήταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι, ανίκανος να κινηθεί. Ο Γουίλσον ανέρρωσε, αλλά ήταν πολύ αλλαγμένος. («Εκδήλωσε ιδιορρυθ­μίες», όπως έγραφε ο γραμματέας του, άποψη την οποία συμμεριζόταν μετα­ξύ άλλων και ο Χέρμπερτ Χούβερ.) Τώρα ο Γουίλσον υποχώρησε ξαφνικά σε μερικά σημεία στα οποία διαφωνούσε ως τότε με τους Ευρωπαίους. Ο πρό­εδρος επέστρεψε εξαντλημένος από την Ευρώπη και τον Οκτώβριο του 1919 υπέστη βαρύ εγκεφαλικό επεισόδιο. Το 1920 είχε σοβαρά προβλήματα υγείας και το κόμμα του έκρινε πως δεν θα έπρεπε να θέσει ξανά υποψηφιότητα για τις προεδρικές εκλογές εκείνης της χρονιάς. Μερικοί ιστορικοί αποδίδουν στην ασθένεια του Γουίλσον το γεγονός ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν επικύρωσαν τη Συνθήκη των Βερσαλλιών και δεν εντάχθηκαν στην Κοινωνία των Εθνών, αλλά το κύριο εμπόδιο ήταν η αγριεμένη λαϊκή διάθεση, την οποία υποδαύλι­ζαν η πανδημία της γρίπης, ο μεταπολεμικός «φόβος για τους Κόκκινους», η κατοχύρωση του δικαιώματος ψήφου των γυναικών, η εξάπλωση των φυλετι­κών αναταραχών και των λιντσαρισμάτων και η εφαρμογή του νόμου για την ποτοαπαγόρευση παρά το βέτο του Γουίλσον. Ο Γουίλσον είχε χάσει τον έλεγ­χο και των δύο σωμάτων του Κογκρέσου ήδη το 1918, όταν το Ρεπουμπλικα­νικό Κόμμα απέκτησε πλειοψηφία δύο αντιπροσώπων στη Γερουσία. Μεταξύ των γερουσιαστών οι οποίοι είχαν εκλεγεί ήταν ο Ρεπουμπλικανός Άλμπερτ Μπ. Φολ, από το Νέο Μεξικό˙ ο Γουίλσον είχε κάνει το λάθος να του ασκήσει κριτική σε μια περίοδο κατά την οποία ο Φολ πενθούσε για τον θάνατο από γρίπη του μοναδικού γιου του και μιας κόρης του. Δύο χρόνια αργότερα, το 1920, με το 60 τοις εκατό της λαϊκής ψήφου και 404 εκλέκτορες ο υποψήφι­ος του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, Γουόρεν Γκ. Χάρντινγκ, γερουσιαστής του Οχάιο, κέρδισε θριαμβευτική νίκη στις προεδρικές εκλογές με το σύνθημα «Επιστροφή στην κανονικότητα». Ο υποψήφιος του Δημοκρατικού Κόμματος, Τζέιμς Μ. Κοξ, ηττήθηκε κατά κράτος με τη μεγαλύτερη εκλογική διαφορά από την εποχή που ο Τζέιμς Μονρόε είχε εκλεγεί χωρίς κύριο αντίπαλο το 1820. Το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα ενίσχυσε επίσης την πλειοψηφία του τόσο στη Γερουσία όσο και στη Βουλή των Αντιπροσώπων.

Υπήρχε ένας αναπόφευκτος δυϊσμός στον τρόπο με τον οποίο τελείωσε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος. Εκτός από τον ιό που σάρωνε όλο τον κόσμο, τον σάρωνε και μια ιδεολογική πανδημία. Οι ιδέες του Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν και των μπολσεβίκων συντρόφων του εξαπλώθηκαν σε όλη τη Ρωσική Αυτοκρα­τορία και έμοιαζαν ικανές να διαδοθούν εκρηκτικά σε όλον τον κόσμο, ενώ η αρχή της εθνικής αυτοδιάθεσης την οποία διακήρυσσε ο Γουίλσον απειλούσε να υπονομεύσει την αποικιοκρατική εξουσία από την Αίγυπτο μέχρι την Κο­ρέα. Στα μάτια πολλών ανθρώπων εκείνης της εποχής, αυτά τα δύο φαινόμενα ήταν αλληλένδετα. Στο απόγειο του ρωσικού εμφύλιου πολέμου, στη διάρκεια του οποίου ο τύφος κόστισε τη ζωή σε τρία εκατομμύρια ανθρώπους, ο Λένιν δήλωνε ότι «είτε ο σοσιαλισμός θα νικήσει τις ψείρες είτε οι ψείρες θα νι­κήσουν τον σοσιαλισμό». Δεν πέρασε πολύς καιρός και οι αντιμπολσεβίκοι στην Ευρώπη, ανάμεσά τους και ένας τραχύς ρήτορας που ονομαζόταν Αδόλ­φος Χίτλερ, θα άρχιζαν να χρησιμοποιούν μεταφορικά σχήματα παρμένα από τη βιολογία για να χαρακτηρίσουν την ιδεολογία του σοβιετικού καθεστώτος, καθώς και τους Εβραίους στη χώρα τους, τους οποίους θεωρούσαν συμμάχους του Λένιν. «Δεν μπορείτε να καταπολεμήσετε τη φυλετική φυματίωση», δήλω­νε ο Χίτλερ τον Αύγουστο του 1920, «αν δεν απαλλάξετε τους ανθρώπους από τον οργανισμό που είναι η αιτία της φυλετικής φυματίωσης. Οι επιπτώσεις της εβραϊκής παρουσίας δεν θα εξαφανιστούν και η δηλητηρίαση των ανθρώπων δεν θα τελειώσει παρά μόνο όταν δεν θα υπάρχουν πια ανάμεσά μας τα παθο­γόνα αίτια, οι Εβραίοι». Στο Mein Kampf (Ο αγών μου), το παραληρηματικό κείμενο που έγραψε ο Χίτλερ όταν ήταν στη φυλακή ύστερα από το αποτυ­χημένο πραξικόπημα της μπιραρίας το 1923, ανέπτυσσε αυτό το θέμα καταγ­γέλλοντας «τον Εβραίο» ως «το τυπικό παράσιτο, που σαν βλαβερός βάκιλος εξαπλώνεται όλο και πιο πολύ μόλις βρει ένα ευνοϊκό μέσο. Και το αποτέλεσμα της παρουσίας του είναι επίσης όπως εκείνο των παρασίτων. Όπου εμφανίζε­ται ο Εβραίος, όσοι τον φιλοξενούν πεθαίνουν ύστερα από μικρότερο ή μεγα­λύτερο χρονικό διάστημα». Το βιβλίο είναι γεμάτο ανατριχιαστικές εικόνες παρμένες από το πεδίο της ιατρικής. Ο Χίτλερ υποστήριζε ότι η Γερμανία ήταν ασθενής και μόνο ο ίδιος και οι οπαδοί του ήξεραν πώς να τη θεραπεύσουν. Σε αυτή τη σαδιστική σύνθεση φυλετικών προκαταλήψεων και ψευδοεπιστήμης βρίσκονται οι καταβολές της τρομερότερης από όλες τις ανθρωπογενείς κα­ταστροφές, την οποία καθιστά ακόμα πιο τρομερή το γεγονός ότι ήταν έργο ενός εξαιρετικά μορφωμένου λαού, ο οποίος χρησιμοποιούσε τις πιο προηγμέ­νες τεχνολογίες και συχνά ισχυριζόταν ότι δρούσε με γνώμονα την επιστήμη. Υπάρχει μια πικρή ειρωνεία στο γεγονός ότι το 1941 και ξανά το 1942, εν μέσω του Ολοκαυτώματος, ο Χίτλερ παρομοίασε τον εαυτό του με τον Ρόμπερτ Κοχ. «Ανακάλυψε τον βάκιλο και έτσι οδήγησε την ιατρική επιστήμη σε νέα μονο­πάτια», δήλωσε ο Χίτλερ. «Εγώ ανακάλυψα ότι ο Εβραίος είναι βάκιλος και ο παράγοντας που προκαλεί κάθε κοινωνική αποσύνθεση». Εύκολα ξεχνούμε ότι μια φορά και έναν καιρό η ευγονική και η φυλετική υγιεινή είχαν γίνει απο­δεκτές σχεδόν καθολικά ως «καθιερωμένη επιστήμη».

* * *

ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ:

Νίκολας Χρηστάκης (καθηγητής Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Γέιλ): «Οι άνθρωποι έχουν υποστεί τόσες φορές τρομερές συλλογικές καταστροφές –από σεισμούς και πολέμους μέχρι λοιμούς– που θα περίμενε κανείς να έχουμε αναπτύξει καλύτερους τρόπους να τις αντιμετωπίζουμε, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά. Όμως φαίνεται ότι ο κύριος τρόπος που έχουμε είναι ψυχολογικός: προτιμούμε να παρατηρούμε τα δεινά από απόσταση ασφαλείας. Σ’ αυτό το περιεκτικό, συνθετικό και θελκτικό βιβλίο, ο κορυφαίος ιστορικός Νάιαλ Φέργκιουσον εξηγεί γιατί και δείχνει έναν δρόμο προς τα εμπρός για καλύτερες, ασφαλέστερες και υγιέστερες αντιδράσεις την επόμενη φορά».

Mohamed A. El-Erian (πρόεδρος στο Queens’ College του Κέμπριτζ): «Μια σημαντική συνεισφορά σε μια στιγμή κρίσιμη για όλους μας. Κάτι πολύ περισσότερο από μια εξαιρετικά ευανάγνωστη ιστορία των καταστροφών. Η διεισδυτική διεπιστημονική προσέγγιση παρέχει κρίσιμες γνώσεις για τα χαρακτηριστικά των καταστροφών, ενώ μέσα από την οξυδερκή ανάλυση των γραφειοκρατικών και πολιτικών δομών, της έλλειψης φαντασίας στην πολιτική, των κοινωνικών δικτύων και των επιρροών μέσω του διαδικτύου υποδεικνύονται εφαρμόσιμα μέτρα για την αντιμετώπιση των καταστροφών. Ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί αν θέλουμε να αναπτύξουμε πολιτικές και κοινωνικές δομές πιο ανθεκτικές στις αναπόφευκτες και δύσκολα προβλέψιμες καταστροφές που μας απειλούν με συμφορές και δεινά σε μεγάλη κλίμακα».

Gillian Tett (πρόεδρος της συντακτικής επιτροπής, Financial Times): «Η πανδημία δημιούργησε ένα είδος μυωπίας στον σύγχρονο κόσμο, αφού έχουμε παγιδευτεί στον οικιακό και πνευματικό μας χώρο και αδυνατούμε να δούμε τα πρόσφατα γεγονότα στο ευρύτερο πλαίσιό τους. Το βιβλίο του Φέργκιουσον είναι το τέλειο αντίδοτο: προσφέρει ένα ισχυρό, ελκυστικό και εμπεριστατωμένο πλαίσιο ανάγνωσης των τωρινών γεγονότων. Θα πρέπει να το διαβάσουν οι διαμορφωτές της πολιτικής, οι επενδυτές, οι φιλομαθείς πολίτες, όχι μόνο για να κατανοήσουν τι συνέβη αλλά και –κάτι πολύ πιο κρίσιμο– για να κατανοήσουν τις προκλήσεις του μέλλοντος. Η αφήγηση είναι συναρπαστική και επιτρέπει μια πανοραμική εικόνα των συναφών ιστορικών γεγονότων, από την έκρηξη του Βεζούβιου, τους σεισμούς, τις εποχές των παγετώνων ή τον Μαύρο Θάνατο έως την ισπανική γρίπη. […] Ωστόσο, τα σημαντικότερα διδάγματα αφορούν το μέλλον. Η Covid-19 αποκάλυψε τις αδυναμίες των συστημάτων διακυβέρνησης τον 21ο αιώνα, υποστηρίζει ο Φέργκιουσον, και το επόμενο σοκ θα μπορούσε να είναι ακόμα πιο φονικό αν δεν είμαστε προετοιμασμένοι».

* * *

ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ: Οι καταστροφές είναι, από τη φύση τους, δύσκολο να προβλεφθούν. Οι πανδημίες, όπως άλλωστε οι σεισμοί, οι πυρκαγιές, οι οικονομικές κρίσεις και οι πόλεμοι, δεν κατανέμονται με κανονικότητα – δεν υπάρχει κάποια κυκλικότητα στην ιστορία που να μας βοηθά να προβλέψουμε την επόμενη καταστροφή. Αλλά όταν χτυπάει θα έπρεπε να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι απ’ ό,τι οι Ρωμαίοι όταν εξερράγη ο Βεζούβιος ή οι Ιταλοί του Μεσαίωνα όταν τους χτύπησε ο Μαύρος Θάνατος. Στο κάτω-κάτω, σήμερα έχουμε την επιστήμη με το μέρος μας. Ωστόσο, το 2020 οι αντιδράσεις πολλών αναπτυγμένων χωρών, ανάμεσά τους και οι Ηνωμένες Πολιτείες, σ’ έναν νέο ιό από την Κίνα δεν έδειξαν σωστή προετοιμασία. Γιατί; Γιατί είδαμε ότι λίγες μόνο ασιατικές χώρες είχαν πάρει τα σωστά μαθήματα από τα σύνδρομα SARS και MERS; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κάποιοι λαϊκιστές ηγέτες τα πήγαν πολύ άσχημα, όμως ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι εμπλέκονται και πιο βαθιές παθολογίες ή δυσλειτουργίες, ήδη εμφανείς από τις αντιδράσεις μας σε προηγούμενες καταστροφές.

* * *

ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ: Ο Niall Campbell Douglas Ferguson γεννήθηκε το 1964 στη Γλασκώβη. Σπούδασε στην ιδιωτική Ακαδημία της Γλασκώβης και στο Magdalen College της Οξφόρδης. Είναι καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και καθηγητής διοίκησης επιχειρήσεων στο Harvard Business School. Διδάσκει επίσης ιστορία και διεθνείς υποθέσεις στο LSE. Είναι εταίρος στο Jesus College του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και στο Ίδρυμα Hoover του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ. Ειδικεύεται στη χρηματιστική και οικονομική ιστορία, ιδιαίτερα στον υπερπληθωρισμό και τις αγορές ομολόγων, καθώς και στην ιστορία της αποικιοκρατίας. Από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια κυκλοφορούν ακόμη τα έργα του, «Η πλατεία και ο πύργος» και «Η εξέλιξη του χρήματος».