Νίκος Καρατζάς: Τα μυστικά της αναπνοής και της κυκλοφορίας του αίματος

Με μεγάλη χαρά παρέλαβα το βιβλίο του αγαπητού συναδέλφου καρδιολόγου κ. Νίκου Καρατζά με τίτλο «Αίμα και Αέρας, Σχέση Ζωής-Ιστορίες και περιπέτειες στην πορεία των ανακαλύψεων της κυκλοφορίας και της αναπνοής» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Εδώ και αρκετά χρόνια γνωρίζω τον Ν. Καρατζά ο οποίος πέραν του σπουδαίου επιστημονικού έργου διακρίνεται για το ήθος, την ευρύτητα των αναζητήσεων του, την ικανότητα να επικοινωνεί με επιτυχία τις απόψεις του ενώ παράλληλα αποτελεί καλό ακροατή «ετέρων» απόψεων στα πλαίσια επιστημονικών διαλόγων. Είχα διαβλέψει, μέσα από την επικοινωνία μας, ότι πάντα ως κλινικός γιατρός έδινε απόλυτη προτεραιότητα στο καλό του ασθενή. Ενώ ανήκει στην γενιά εκείνη των δασκάλων μου της ιατρικής θεωρώ ότι η σκέψη του παραμένει πάντοτε «νεανική» και ανοιχτή στην πρωτοπορία της επιστημονικής εξέλιξης. Έχω κατατάξει χωρίς αμφιβολία τον Νίκο Καρατζά σε εκείνο το σπάνιο είδος (προς εξαφάνιση) των αποκαλούμενων «ιατροφιλοσόφων».

Στο βιβλίο του παρουσιάζει με απλό, καθαρό και εύληπτο αφηγηματικό λόγο τη μεγάλη περιπέτεια των ανακαλύψεων που αφορούν τα μυστικά της αναπνοής και της κυκλοφορίας και τα οποία άρχισαν να αποκαλύπτονται σπάζοντας τα δεσμά της πνευματικής τυραννίας του Μεσαίωνα. Εξιστορούνται μέσα στο βιβλίο οι συνθήκες, τα γεγονότα αλλά και οι διαδρομές του βίου των πρωταγωνιστών στην αλυσίδα αυτών των ανακαλύψεων. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται τα πρόσωπα που ανέδειξαν και ανέλυσαν την πλέον θεμελιώδη λειτουργία της ζωής, τη μεταφορά του οξυγόνου από τον αέρα στον ανθρώπινο οργανισμό, μια λειτουργία για την οποία όλοι μάθαμε την κρισιμότητα της στα πλαίσια της πανδημίας Covid-19.

Πρωταγωνιστική θέση στο βιβλίο του Νίκου Καρατζά παίρνουν τρία πρόσωπα: ο ισπανός Μιχαήλ Σερβέτος (1511 -1553), και οι άγγλοι Ουίλιαμ Χάρβεϊ (1578-1657) και Τζόζεφ Πρίστλεϊ (1733- 1804). Με σπουδές στα πανεπιστήμια της Σαραγόσας, της Τουλούζης και του Παρισιού, ο θεολόγος, χαρτογράφος και γιατρός του 16ου αιώνα Σερβέτος θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της ιατρικής επιστήμης, καθώς έκανε λόγο για την κυκλοφορία του αίματος μέσω των πνευμόνων. Ο Σερβέτος φυλακίστηκε για τις θεολογικές του αντιλήψεις, άλλαξε ονόματα για να αποφύγει τους διώκτες του και ζήτησε καταφύγιο σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Η αμφισβήτηση της θεολογικής ιδέας της Αγίας Τριάδας τον έφερε αντιμέτωπο με τον Καλβίνο και τους ιεροεξεταστές που τον οδήγησαν σε θανατική καταδίκη. Ερρίφθη στην πυρά στη Γενεύη μαζί με τα αντίτυπα του βιβλίου του. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο άγγλος ανατόμος Χάρβεϊ, πτυχιούχος του πανεπιστημίου της Πάντοβας, προβαίνει σε σαφή περιγραφή της κυκλοφορίας του αίματος. Τέλος, ο κληρικός Πρίστλεϊ, εκφραστής των ιδεών του Διαφωτισμού, επέτυχε με τα πειράματά του να παραγάγει αέρια, μεταξύ των οποίων αυτό που στη συνέχεια αποκάλεσε «οξυγόνο» ο γάλλος χημικός Αντουάν Λοράν Λαβουαζιέ. Θύματα και οι δύο των πολιτικών αντιθέσεων μιας σκληρής εποχής ο μεν Πρίστλεϊ αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στην Αμερική, όπου συνέχισε το ερευνητικό του έργο, ο δε Λαβουαζιέ οδηγήθηκε στην γκιλοτίνα κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάστασης.

Ακολουθεί σύντομη συνομιλία μου (σε μορφή ερωταπαντήσεων) με τον Νίκο Καρατζά με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του:

Αγαπητέ μου Νίκο Καρατζά, ποιο ήταν το κίνητρο να γράψεις και να εκδώσεις αυτό το βιβλίο; Αναφέρεις στον πρόλογο του βιβλίου ότι μια σύνοψη του βιβλίου είχες βέβαια εντάξει στην διατριβή σου παλαιότερα στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης; 
Πάντα είχα το ενδιαφέρον και την περιέργεια για την διαχρονική εξέλιξη γνώσεων και ιδεών, ιδίως στους τομείς του δικού μου πεδίου.

Σε ποιους απευθύνεται το βιβλίο πιστεύεις και πόσο χρήσιμο μπορεί να αποβεί σήμερα σε ένα νέο γιατρό;
Γράφτηκε για το ευρύτερο κοινό, για όποιον ενδιαφέρεται για το πώς φθάσαμε στο σημερινό επίπεδο επιστημονικών γνώσεων. 

Ποια ιστορική προσωπικότητα από αρκετές και σημαντικές που αναφέρεις στο βιβλίο σου σε έχει εντυπωσιάσει περισσότερο και γιατί; 
Βέβαια, πρώτα ο άγνωστος στους περισσότερους γιατρούς και επιστήμονες Μιχαήλ Σερβέτος, ο μεγαλοφυής, ανήσυχος και ιδιόρρυθμος νεαρός Ισπανός που τόλμησε να τα βάλει με το κατεστημένο που κόστισε τη ζωή του και που πραγματικά έκανε το πρώτο μεγάλο άλμα στη γνώση για τη κυκλοφορία του αίματος και πώς αυτή ηγνώση αυτή έμενε  κρυφή  για αιώνες.

Ο δεύτερος μεγάλος ήρωας μου, επίσης άγνωστος στους πολλούς, είναι ο αιδεσιμότατος Στήβεν Χέηλς που  με αποκλειστικό κίνητρο την περιέργεια του και απόλυτα απομονωμένος στην αυλή της ενορίας του θεμελίωσε τη σύγχρονη φυσιολογία του κυκλοφοριακού και την αιμοδυναμική και όχι μόνο.

Φαίνεται ότι, πριν από αρκετούς αιώνες, μεγάλοι επιστήμονες και ερευνητές υπήρξαν πολυμερείς, πολυμαθείς και με μεγάλη εγκύκλια μόρφωση άτομα. Σε τι διαφέρουν από τον ερευνητή του σήμερα πχ στον τομέα των βιολογικών επιστημών; 
Είναι αδύνατο να κάνουμε συγκρίσεις με τη σημερινή τεράστια ανάπτυξη των γνώσεων. Υπάρχουν και σήμερα μεγαλοφυείς και πολυτάλαντοι ερευνητές αλλά η πρόοδος απαιτεί εστίαση σε ένα τομέα.

Ποιές είναι οι αναμνήσεις σου από το κλινικό και ακαδημαϊκό περιβάλλον της Οξφόρδης την εποχή που ήσουν εκεί; πως αντιμετωπίστηκες εκεί ως Έλληνας-μια εποχή πολύ πριν την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση;
Πράγματι το περιβάλλον της Οξφόρδης ήταν μοναδικό.  Κάθε μέρα κάποια γνωριμία ή κάποια εκδήλωση στον περίγυρο σου έδινε αφορμή για νέα γνώση και καλλιέργεια. Ιδίως στο περιβάλλον του Κολλεγίου συναντούσες ανθρώπους κάθε κλάδου και ενδιαφέροντος, από μουσικολόγους και ανθρωπολόγους μέχρι βιολόγους και πυρηνικούς επιστήμονες. Ως Έλληνας αισθάνθηκα πολύ άνετα. Δεν είχα πρόβλημα παρότι ήμουν ο μόνος Έλληνας και στο Νοσοκομείο και στο Κολλέγιο μετά την αποχώρηση του φίλου μου αειμνήστου καθηγητή Ορέστη Μανούσου.

Πως ένιωσες μετά την επιστροφή σου από την Βρετανία στην Ελλάδα; Είχες σκεφτεί τότε να μείνεις στην Βρετανία; 
Πριν επιστρέψω στην Ελλάδα μετά την Οξφόρδη είχα εργαστεί για δύο χρόνια στην Αμερική όπου είχα σκεφτεί να μείνω πριν με καλέσει ο Καθηγητής Γ. Κ. Δαίκος να επιστρέψω, μετά περίπου δέκα χρόνια στο εξωτερικό, ως υφηγητής στο τμήμα του. Η επιστροφή μου απαίτησε ένα πλήρη αναπροσανατολισμό στα ενδιαφέροντα μου αλλά και στη ζωή μου.

Τι κοινά χαρακτηριστικά πιστεύεις ότι είχαν όλοι εκείνοι οι πρωταγωνιστές των ιστορικών ανακαλύψεων της κυκλοφορίας και της αναπνοής που αναφέρονται στο βιβλίο σου; 
Μεγαλοφυΐα πρώτα από όλα, αλλά και ανοιχτό μυαλό και αναζήτηση για το καινούργιο χωρίς δεσμά από τις κατεστημένες απόψεις.

Ποια προσόντα πρέπει να έχει ένας κλινικός γιατρός και ποια ένας ερευνητής των βιολογικών επιστημών κατά την άποψή σου; Πόσο συχνά μπορεί να είναι επιτυχημένος ο συνδυασμός ερευνητή και κλινικού γιατρού; 
Πιστεύω ότι ο καλός γιατρός πρέπει να έχει ερευνητικό μυαλό για αυτό και η βασική ιατρική εκπαίδευση πρέπει να καλλιεργεί την ερευνητική σκέψη. Βέβαια τα δυο, κλινική ιατρική και βιολογική έρευνα, σε λίγες περιπτώσεις συναντιούνται αλλά υπάρχει και η κλινική έρευνα που είναι εξίσου σημαντική και σεβαστή.

Ένας ευφυής άνθρωπος δεν γίνεται και απαραίτητα καλός γιατρός. Θυμάμαι ο Δντης μου στο Guy’s Hospital, ο αείμνηστος Edgar Sowton, μου είχε πει το εξής σοφό: You don't need to be very clever in medicine but you need to be very thorough to make a good doctor. Πόσο συμφωνείς ή διαφωνείς με αυτή την άποψη; 
Συμφωνώ ότι δεν φθάνει η ευφυΐα για να γίνεις καλός γιατρός, άλλα είναι τα προσόντα του καλού γιατρού. Συμφωνώ απολύτως με τον τέως Διευθυντή σου στο Λονδίνο και θα πρόσθετα επίσης αφοσίωση, ευσυνειδησία, ευαισθησία και αγάπη στον άνθρωπο.  

Τι μαθήματα έδωσε στην ιατρική κοινότητα και στην επιστήμη η πανδημία Covid και τι άραγε έμαθε η κοινωνία από την πανδημία κατά την άποψή σου; 
Αυτό είναι μεγάλο ερώτημα και αντικείμενο πολλών μελετών. Ήδη έχουν γραφτεί πολλά. Νομίζω ότι τα κύρια μαθήματα είναι: η ανακάλυψη των ορίων της ιατρικής, η σημασία της στάσης της κοινωνίας και της ηγεσίας της και τα «θαύματα» της σύγχρονης βιοτεχνολογίας.

Ενώ σήμερα υπάρχει πχ το Google με την εύκολη πρόσβαση σε κάθε μορφής ιστορική λεπτομέρεια όμως παρατηρώ ότι νεότερες γενιές γιατρών δεν δείχνουν γενικά ενδιαφέρον στην ιστορία της ιατρικής. Οι νεότεροι ενδιαφέρονται κυρίως για πρακτικά επαγγελματικά ζητήματα. Ποια είναι η άποψη σου;
Σήμερα το πεδίο της γνώσης έχει ασύλληπτη έκταση και οι εξελίξεις καλπάζουν, ενώ η δουλειά του γιατρού είναι απαιτητική σε χρόνο και αφοσίωση και δεν αφήνει περιθώριο για αναζητήσεις στο παρελθόν. Ωστόσο η ιατρική παιδεία είναι ελλειμματική και στον τομέα αυτό.

(*) Ο καρδιολόγος Νίκος Β. Καρατζάς γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, αρχικά πήρε ειδικότητα παθολογίας και στη συνέχεια καρδιολογίας σε νοσοκομεία της Μεγάλης Βρετανίας.  Έγινε οργανικό μέλος του ακαδημαϊκού προσωπικού της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Οξφόρδης και συγχρόνως φοίτησε στο Κολλέγιο Linacre για την απόκτηση του διπλώματος Doctor of Philosophy.  Στη συνέχεια εργάστηκε ως Επίκουρος Καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στον Άγιο Φραγκίσκο και αναπληρωτής προϊστάμενος του αιμοδυναμικού εργαστηρίου εκεί.  Με την επιστροφή του στην Ελλάδα έγινε Υφηγητής και υπηρέτησε ως υπεύθυνος καρδιολόγος στην Πανεπιστημιακή Προπαιδευτική Παθολογική Κλινική του Λαϊκού Νοσοκομείου.  Ίδρυσε και οργάνωσε το πρώτο και για πολλά χρόνια το μοναδικό στην Ελλάδα Κέντρο Υπέρτασης, καθώς και το Ερευνητικό Καρδιολογικό Εργαστήριο όπου πολλοί νέοι γιατροί εργάστηκαν για διδακτορικό δίπλωμα.  Έγινε στην συνέχεια Διευθυντής της Καρδιολογικής Κλινικής στο Λαϊκό Νοσοκομείο, και μετά την αποχώρησή του από το δημόσιο τομέα εργάστηκε στο Νοσοκομείο «Υγεία» όπου ήταν Διευθυντής του Τμήματος Υπέρτασης και της Β΄ Καρδιολογικής Κλινικής.