Όταν ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ βρέθηκε στην Κίνα

Στην κατηγορία «πιο άσχετο, πεθαίνεις» κι ενώ ο κόσμος καίγεται κυριολεκτικά/μεταφορικά, αυξήσεις, συγκρούσεις, δράματα κ.λπ. ξετρυπώνω βιβλία σε αποθήκες, μπαζάρ, περίπτερα, «δεύτερο-χέρι» και βιβλιοπωλεία – βιβλία πάρα πολύ «αλλού», που όμως πραγματοποιούν την δουλειά για την οποία εφευρέθηκαν τα βιβλία: με βγάζουν από την σκληρή πραγματικότητα και με ταξιδεύουν, πράγματι, αλλού κι αλλού.

Τελευταία ανακάλυψη, «Ο Χέμινγουεϊ στο Μέτωπο της Κίνας» του Peter Moreira – («Hemingway on the China Front – his WWII spy mission with Martha Gellhorn» είναι ο πλήρης τίτλος). Η Μάρθα Γκέλχορν, μεγάλη δημοσιογράφος, πολεμική ανταποκρίτρια και συγγραφέας, μπαίνει στην άκρη δεξιά του εξωφύλλου με γραμματάκια στο ¼ μεγέθους του Χέμινγουεϊ, ο οποίος είναι όλα τα λεφτά: Νόμπελ Λογοτεχνίας, μυθιστορηματικά αριστουργήματα, τεράστιος από όλες τις απόψεις, λογικό να επισκιάζει την καημένη τη Μάρθα. Με την οποία γίνανε μπίλιες μετά το μακρύ, εξαντλητικό ταξίδι στην Κίνα, έβγαλαν μάνι-μάνι διαζύγιο και μέχρι το τέλος της ζωής τους, έθαβαν ο ένας τον άλλον γραπτώς όπου έβρισκαν ευκαιρία.

Τέλος πάντων άρχισα να διαβάζω το «Χέμινγουεϊ στην Κίνα» και λίγο έκλαψα τα δύο ευρώ (τόσο το είχα αγοράσει) αλλά όσο προχωρούσε η αφήγηση, αναθεωρούσα, σελίδα τη σελίδα. Μπορεί να σας έχει τύχει αυτό με βιβλίο, να ξεκινάτε απρόθυμα («ώχου πάλι σε διατριβή έπεσα») και σιγά-σιγά να μπαίνετε με τα τσαρούχια στην ιστορία, να αναρωτιέστε «τι έγινε παρακάτω;»… παρόλο που, την ήξερα την συνέχεια: είκοσι χρόνια μετά το μεγάλο ταξίδι στην Κίνα, ο Χέμινγουεη αυτοκτόνησε με το όπλο του, στις 2/7/1961, λίγο πριν γιορτάσει τα εξηκοστά πρώτα γενέθλιά του (είχε γεννηθεί 21/7/1899). Η Μάρθα Γκέλχορν επίσης αυτοκτόνησε αλλά πολλά χρόνια αργότερα, στα ενενήντα της, το 1998. «Τουλάχιστον εγώ είπα την τελευταία λέξη!», δήλωσε αναφερόμενη στον Χέμινγουεϊ, με τον οποίο έμεινε παντρεμένη από το 1940 ως το 1945.

1940-1945, ορίστε μια πολύ ζόρικη πενταετία για τους περισσότερους ανθρώπους, επιπλέον για τους δημοσιογράφους και συγγραφείς που έδειχναν αδυναμία στις εμπόλεμες ζώνες, σαν τον Χέμινγουεη. Το 1917 πήγε να καταταγεί στον Αμερικάνικο στρατό αλλά πήρε πόδι λόγω μυωπίας, κι αμέσως γράφτηκε στον Ερυθρό Σταυρό – κατέληξε οδηγός ασθενοφόρου στην Ιταλία, όπου και τραυματίστηκε άσχημα. Διάφορες φορές γλύτωσε από του Χάρου τα δόντια μέχρι να αποφασίσει να πάει να τον βρει μόνος του (τον Χάρο), με τους μελετητές του να υποθέτουν ότι αυτοκτόνησε επειδή δεν μπορούσε να γράψει πια, ή/και ότι είχε βαθιά κατάθλιψη, ή/και ότι ήταν αλκοολικός πάρα πολύ.

Για το τελευταίο, συνηγορεί και η Γκέλχορν – «Αυτό που κυρίως έκανε στη διάρκεια του ταξιδιού, στο Χονγκ-Κονγκ, τη Σιγκαπούρη, την Μπούρμα, τις Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες (=Ινδονησία), το Τσανκινγκ, σε όλη την Κίνα, ήτανε να μπεκροπίνει στα καταλύματα, όπου υπήρχαν, στα ξενοδοχεία, όπου βρίσκαμε, στην ύπαιθρο κάτω από τα αστέρια, με στρατιωτικούς και μη, με Άγγλους, Αμερικανούς, Αυστραλούς, Κινέζους και πάει λέγοντας».

Η ικανότητά του να «σηκώνει το αλκοόλ», να πίνει μεγάλες ποσότητες χωρίς να μεθάει, να φεύγει τελευταίος και όρθιος από το τραπέζι, τον έκανε ιδιαίτερα δημοφιλή, όπως και το ότι ήταν διάσημος. Το ζευγάρι Χέμινγουεϊ-Γκέλχορν συνάντησε όλες τις προσωπικότητες της Κίνας μέχρι να φτάσει στον Τσιανγκ-Κάι-Σεκ και την περίφημη Μαντάμ, τη γυναίκα του, με τελικό προορισμό το Μέτωπο – ο Β’ Σινο-Ιαπωνικός Πόλεμος ήτανε ακόμα στο φόρτε του τον Ιανουάριο του 1941. Ως τον Μάιο το ζευγάρι Χέμινγουεϊ-Γκέλχορν κατάφερε να διασχίσει τη μισή Κίνα και να γράψει τις εντυπώσεις του, η Γκέλχορν στο περιοδικό “Collier’s”, ο Χεμινγουεη στην νεοϋορκέζικη εφημερίδα “PM”. Ο Χέμινγουεϊ μάλιστα είχε αναλάβει «κατασκοπευτικές υποχρεώσεις» και ενημέρωνε το Υπουργείο Εξωτερικών για την κατάσταση στην Κίνα.

Μόνο που… ο Mορέιρα ισχυρίζεται ότι ο Χέμινγουεϊ «έφτιαχνε την πραγματικότητα στα μέτρα του», ακόμα και στις επίσημες αναφορές προς την Αμερικανική Κυβέρνηση. Μια ιστορία με την εκτέλεση από Κινέζο αστυνομικό κάποιου κλεφτάκου στη μέση του δρόμου «επειδή δεν έχουν χώρο οι φυλακές», ήταν εντελώς κατασκευασμένη, κατά τον Μορέιρα. Ο οποίος, σαν καλός δημοσιογράφος, έφαγε τον τόπο ξεσκονίζοντας αρχεία και δεν βρήκε καμία τέτοια εκτέλεση.

Είμαι με τον Χέμινγουεϊ, εννοείται. Μιλάμε για μια χώρα στην οποία έχασαν τη ζωή τους δεκατέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι, και άλλα εκατό εκατομμύρια έγιναν πρόσφυγες, στο διάστημα 1937-45, όσο κράτησε ο Σινο-Ιαπωνικός Πόλεμος. Για να μην πάμε στα είκοσι εκατομμύρια νεκρούς από πείνα, που αναφέρουν επισήμως οι εκθέσεις για την Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο Τσε Τουνγκ, στο διάστημα 1966-1976, και που οι ανεπίσημοι Κινέζοι λένε ότι μάλλον ξεπεράσαν τα τριάντα εκατομμύρια. Ο Χέμινγουεϊ περιέγραψε ένα περιστατικό που μπορεί να έλαβε χώρα μπροστά στα μάτια του, μπορεί και όχι: οι συνθήκες, όλα όσα έβλεπε και μάθαινε στην Κίνα, έκαναν μια τέτοια αφήγηση να φαίνεται πιστευτή, μέχρι και λογική. Τόσο ο συγγραφέας όσο και η Γκέλχορν, που δεν διακρινόταν για την μεγάλη φαντασία της, μιλάνε για τους εκατό χιλιάδες κούληδες που έφτιαξαν ένα αεροδρόμιο μέσα σε λίγες μέρες με τα γυμνά χέρια και πόδια τους («έστρωναν το τσιμέντο σαν να πατούσαν σταφύλια», κατά τον Χέμινγουεη). Στην Κίνα οι αριθμοί είναι τόσο μεγάλοι που μοιάζουν ασύλληπτοι. Αν εκτελέστηκε όντως κάποιος μικρο-κλέφτης το 1941 στη μέση του δρόμου σε κάποια Κινέζικη πόλη, δεν έχει τόση σημασία. Με τις περιγραφές του Χέμινγουεϊ, διανθισμένες ή όχι με φανταστικά περιστατικά, ο αναγνώστης σχηματίζει εικόνες στο μυαλό του λες και βρισκόταν εκεί, λες και κρυφοκοίταζε πάνω από το κεφάλι του συγγραφέα.

Τα γράμματά του στην Αμερικάνικη Κυβέρνηση φαίνεται να έχουν καλό σκοπό: η Κίνα θα βγει νικήτρια από τον πόλεμο με την Ιαπωνία, γράφει, αν η Αμερική την βοηθήσει οικονομικά. Οι Κινέζοι στρατιώτες στο μέτωπο υπηρετούσαν τρία και τέσσερα χρόνια αδιαμαρτύρητα, ξυπόλητοι, με μια λιωμένη βαμβακερή στολή, και για μια χούφτα ρύζι. Η Αμερικάνικη βοήθεια θα βελτίωνε σημαντικά τις συνθήκες ζωής, τις πιθανότητες επιβίωσής τους, και την έκβαση του πολέμου. Τα ίδια περίπου υποστήριζε στα ρεπορτάζ της και η Γκέλχορν – το μοναδικό ίσως σημείο στο οποίο συμφωνούσαν οι δυο τους.

Στο μεταξύ στην Αμερική το «Για ποιόν χτυπάει η καμπάνα» είχε πουλήσει «μόνον» εκατό χιλιάδες αντίτυπα - μέσα στον επόμενο χρόνο θα έφτανε το μισό εκατομμύριο. Ο Χέμινγουεϊ έπαθε κατάθλιψη με τις εκατό χιλιάδες, το έριξε στο ποτό, γιατί τι άλλο θα έκανε στα βάθη της Κίνας, ενώ η Γκέλχορν συνέχισε απτόητη να μαζεύει υλικό για τα ρεπορτάζ της. Πολλά χρόνια μετά έγραψε το εξαιρετικό «Ταξίδια με τον εαυτό μου κι έναν άλλον» (“Travels with myself and another”, 1978). Ο Χέμινγουεϊ της είχε απαγορεύσει να τον αναφέρει ονομαστικά σε άρθρο ή κείμενό της, οπότε γίνεται ο Άλλος, με όλα τα χαρακτηριστικά του Χέμινγουεϊ επαυξημένα μια και δεν χωνευόντουσαν καθόλου. Ο Χέμινγουεϊ δεν πάει πίσω σε αυτόν τον τομέα, την αποκαλεί «μπουγιότα», «παλιά, ρυτιδιασμένη θερμοφόρα» και πολλά άλλα υποτιμητικά, που είναι σοκιν και ντροπή του, αλλά ήταν έξαλλος.

Τέλος πάντων ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ εξακολουθεί να διαβάζεται, εξήντα χρόνια μετά το τελικό μπαμ. Έγραψε επτά μυθιστορήματα, έξη συλλογές διηγημάτων και δύο όχι-μυθιστορηματικά βιβλία – το ένα είναι η συλλογή των ανταποκρίσεών του από το Δυτικό Μέτωπο και περιλαμβάνει μια καταπληκτική περιγραφή της εκκένωσης της Αδριανούπολης, σημερινής Εντίρνε, το 1922. Οι τέσσερις συλλογές και τα τρία μυθιστορήματα, κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατό του.

Τέσσερα συμπεράσματα, εξίσου άσχετα με το ίδιο το θέμα: (1) η Μάρθα Γκέλχορν ήταν σπουδαία συγγραφέας, κι ας δήλωνε σκέτη δημοσιογράφος (2) Ο Χέμινγουεϊ της φερόταν γαϊδουρινά (3) Αλλά ήταν μεγάλος ΚΑΙ σπουδαίος συγγραφέας και (4) Ποιος ξέρει τι θα έγραφε, αν είχε ζήσει άλλα είκοσι χρόνια ή αν δεν είχε πιεί τη μισή Σκωτία, ίσως και ολόκληρη…

---

* Η Μάρθα Γκέλχορν και ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ ταξίδεψαν στο εσωτερικό της Κίνας από τον Ιανουάριο ως και τον Μάιο του 1941.

* Ο Β’ Σινο-Ιαπωνικός Πόλεμος, (1937-1945) έληξε το 1945 με την παράδοση της Ιαπωνίας.

* Ο Χένρυ Μόργκενθω, ο σύνδεσμος του Χέμινγουεϊ στην Αμερικανική Κυβέρνηση, υπηρέτησε ως Αμερικανός πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη – παραιτήθηκε το 1916, αφού κατήγγειλε επανειλημμένα τις σφαγές των Αρμενίων, αλλά και Πόντιων και Ελλήνων από τους Τούρκους. Έγραψε πολλά άρθρα διαμαρτυρίας και καταγγελίες, χαρακτηρίζοντας την «συστηματική γενοκτονία των Αρμενίων ένα από τα μεγαλύτερα μαζικά εγκλήματα του κόσμου».

* “Travels with myself and another”, Martha Gellhorn, Penguin. Τον ίδιο τίτλο έχει ο τέταρτος δίσκος του συγκροτήματος “Future of the left”, του 2009.

* “Hemingway on the China Front – his WWII Spy Mission with Martha Gellhorn”, Peter Moreira, Potomac Books.