Βιβλιο

Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: To κοινωνικό συμβόλαιο

Ένα θεμελιώδες κείμενο του Διαφωτισμού σε καινούργια μετάφραση

Σταύρος Παπαδήμας
4’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Παρουσίαση του βιβλίου «Το κοινωνικό συμβόλαιο» του Zαν-Ζακ Ρουσσώ, που κυκλοφορεί με νέα μετάφραση του Δημήτρη Κωστελένου από τις εκδόσεις Αγγελάκη.

«Η κυριαρχία ανήκει στον λαό. Είναι αναπαλλοτρίωτη από τον λαό. Το καλύτερο πολίτευμα είναι η Δημοκρατία – πολίτευμα θεών. Οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας δεν είναι αφέντες του λαού είναι υπάλληλοί του. Ο λαός πρέπει να μπορεί να τους διορίζει και να τους απολύει όποτε θέλει» γράφει ο Zαν-Ζακ Ρουσσώ (1712-1778) που ήταν στην εποχή του ένα είδος σελέμπριτι. Ο γαλλόφωνος Ελβετός φιλόσοφος είχε μεγαλώσει στην ατμόσφαιρα του Καλβινισμού, αλλά στη διάρκεια της ζωής τους ασπάστηκε τον Καθολικισμό και στη συνέχεια ξαναγύρισε στην εκκλησία των Προτεσταντών: δεν είχε ησυχία∙ όχι μόνο επειδή περπατούσε πολύ −έκανε μοναχικούς περιπάτους στη φύση− αλλά και επειδή το πνεύμα του ήταν ελεύθερο∙ αναγνώριζε λιγότερους περιορισμούς από άλλους διαφωτιστές, από τον Βολταίρ για παράδειγμα. «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού βρίσκεται αλυσοδεμένος» γράφει στην αρχή του βιβλίου του «Το κοινωνικό συμβόλαιο» − μια φράση που, όπως θα περίμενε κανείς, υιοθέτησαν πολλοί επαναστάτες, μεταξύ των οποίων και ο Ροβεσπιέρος ο οποίος κατηγορήθηκε για εξτρεμισμό και βαναυσότητες. Ο Ρουσσώ γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Γενεύη, αλλά όπως συνηθιζόταν στον 18ο αιώνα, ταξίδεψε −συχνά με τα πόδια− στην Ευρώπη, όπου συνάντησε τους φιλοσόφους και τους επιστήμονες του Διαφωτισμού. Το 1749 έγραψε για την «Εγκυκλοπαίδεια» τα λήμματα περί μουσικής, ενώ άρχισε να μελετάει τα ζητήματα της προόδου, μιας έννοιας που βρισκόταν τότε στο προσκήνιο, όπως βρίσκεται και τώρα.

Στο «Κοινωνικό συμβόλαιο» στηρίζει το πολιτικό σύστημα που προτείνει στην πίστη του στην καλή φύση του ανθρώπου: η οπτική του έμοιαζε περισσότερο μ’ εκείνη του Άνταμ Σμιθ που πίστευε στα ηθικά συναισθήματα του ανθρώπου, παρά μ’ εκείνη του Τόμας Χομπς που έβλεπε τον άνθρωπο σαν εγωιστικό κτήνος. Πάντως, ο Ρουσσώ συμφωνούσε με τον Χομπς στο εξής: αν ζούσαμε στα δάση, στη «φυσική» μας κατάσταση, θα βρίσκαμε έναν τρόπο να συμβιώσουμε χωρίς να αλληλοσφαγιαστούμε∙ αν όμως μας έπαιρνε κάποιος από τη φυσική κατάσταση και μας τοποθετούσε σε μια πόλη −κάτι που συνέβη στο πέρασμα του χρόνου και του πολιτισμού− θα υιοθετούσαμε ανταγωνιστική συμπεριφορά∙ θα γινόμασταν άπληστοι και φθονεροί. Τι χρειαζόταν λοιπόν; ένας καλός τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας που θα βοηθάει τους ανθρώπους να εργάζονται για το κοινό καλό.

Το 1762, όταν ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ δημοσίευσε το «Κοινωνικό συμβόλαιο» (ή «Αρχές πολιτικού δικαίου»), εκτυλισσόταν διαμάχη με τον Τόμας Χομπς και άλλους φιλοσόφους όπως τον Ούγκο Γκρότιους και τον Τζον Λοκ γύρω από τη φύση του ανθρώπου και τα φυσικά δικαιώματα. Ποια είναι τα φυσικά δικαιώματα; Τι είναι ένα κράτος δικαίου; Η θεωρία του Ρουσσό για το κοινωνικό συμβόλαιο έρχεται σε αντίθεση με την πολιτική φιλοσοφία του Χομπς, με τη σχέση κράτους-πολίτη που προτείνει ο Σκοτσέζος φιλόσοφος στον «Λεβιάθαν»: π Ρουσσό πίστευε ότι οι φιλελεύθεροι ατομικιστικές Αγγλοσάξονες χρησιμοποιούσαν το κοινωνικό συμβόλαιο ως μέσο επιβολής της εξουσίας των ισχυρών έναντι των αδυνάτων − και δεν είχε εντελώς άδικο. Η δική του πρόταση για το κοινωνικό συμβόλαιο είναι μια συμφωνία που υπογράφουν με πλήρη επίγνωση άτομα ίσα μεταξύ τους: μέσω αυτής, την «πολιτική» («των πολιτών») κοινωνία ορίζουν θεσμοί που εξασφαλίζουν τη δικαιοσύνη και την ελευθερία. Το κοινωνικό συμβόλαιο δεσμεύει τον κάθε πολίτη έναντι του κράτους, των συνανθρώπων του και του εαυτού του: η οργανωμένη κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως συνθήκη προάσπισης των δικαιωμάτων και όχι ως μέσο καταπίεσής τους. Η φυσική ελευθερία αντικαθίσταται με την ηθική ελευθερία, τα άτομα μεταμορφώνονται σε πολίτες και οι νόμοι στους οποίους οφείλουν να υπακούουν έχουν θεσπιστεί από τους ίδιους τους πολίτες. O Ρουσσώ τηρεί αποστάσεις από τη μακιαβελλική και ωφελιμιστική προσέγγιση των Χομπς και Λοκ, συνδέοντας την πολιτική με την ηθική. Η θεωρία του είναι ριζοσπαστική: αποδέχεται το δικαίωμα της επαναστατικής ανατροπής κάθε καταπιεστικής εξουσίας (όπως αυτής που προτείνει ο Χομπς): «[...] από τη στιγμή που η κυβέρνηση σφετερίζεται την κυριαρχία, το κοινωνικό συμβόλαιο διασπάται. Οι απλοί πολίτες […] δεν είναι υποχρεωμένοι να υπακούουν». Πολλά προβλήματα μπορούν να ξεπηδήσουν από αυτή την πρόταση, και έχουν ξεπηδήσει − κανένα σύστημα δεν είναι τέλειο.

Το κράτος δικαίου, σύμφωνα με τον Ρουσσό, περιορίζει τη φυσική ελευθερία προβάλλοντας την ηθική ελευθερία του πολίτη, διασφαλίζοντας την ατομική ελευθερία μέσω των νόμων. Πρόκειται για ένα ουτοπικό κοινωνικό μοντέλο −ας μην ξεχνάμε τις σοσιαλιστικές ουτοπίες που είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται− κατά το οποίο ίσοι και ελεύθεροι πολίτες συμμετέχουν στις αποφάσεις και στη νομοθεσία, λειτουργώντας με όρους άμεσης δημοκρατίας και ισονομίας.

Ο Ρουσσώ έφυγε από τη ζωή πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Αλλά προτού πεθάνει έζησε: εκτός από την ιδέα του κοινωνικού συμβολαίου, η οποία επηρέασε καθοριστικά τη δημοκρατική σκέψη, υποστήριξε την άποψη του «φθοροποιού» πολιτισμού και ανέπτυξε ένα σύστημα παιδαγωγικής σε στενή σχέση με τη φύση, μακριά από την εξουσία του κράτους και τις κοινωνικές πιέσεις∙ επίσης, κατάφερε να τσακωθεί με τους Εγκυκλοπαιδιστές, να σκανδαλίσει τους θρησκευόμενους, να αποκτήσει πέντε εξώγαμα παιδιά, να συλληφθεί, να καταφύγει στην Αγγλία κι εκεί να γίνει μαλλιά κουβάρια με τον Χιουμ. Οι περιπλανήσεις του αποτελούν ένα παράδειγμα πρώιμης αντίληψης περί της ευρωπαϊκής εδαφικής και νομικής ενότητας. Μπορείτε να διαβάσετε τι σκεφτόταν σ’ αυτές τις περιπλανήσεις στο βιβλίο του «Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου».

Σήμερα, πολλοί λαϊκιστές νιώθουν να δικαιώνονται στη σκέψη του Ρουσσό ο οποίος εξυμνούσε τον «λαό» και απεχθανόταν τους Παριζιάνους «κοσμοπολίτες» φιλοσόφους. Διέκρινε τον «λαό» από την αφρόκρεμα των σαλονιών επιμένοντας ότι ο λαός έχει δίκιο − αναρωτιέται κανείς πώς θα αντιδρούσε αν του υπενθυμίζαμε ότι ο λαός χειροκροτούσε τον Μάρκο Αντώνιο αφού είχε χειροκροτήσει τους εχθρούς του ή αν τον ενημερώναμε ότι στον 20ό αιώνα ο λαός είχε λατρέψει τον Χίτλερ. Το ιδεώδες του ήταν η αρχαία Σπάρτη: το κάθε μέλος της κοινωνίας είναι στρατιώτης που εκπροσωπεί τη λαϊκή θέληση∙ αλλά το πατριωτικό αίσθημα μπορεί να οδηγήσει στην ξενοφοβία. Όπως συμβαίνει συχνά, η καρδιά των συγγραφέων ματώνει για την αδελφοσύνη, αλλά τα γραπτά τους δείχνουν κάποια τάση προς τη μισανθρωπία.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αγγελάκη σε μετάφραση του Δημήτρη Κωστελένου. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί και ένα άλλο έργο του Ρουσσώ, το «Λόγος περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων».