Ο Άρης Σφακιανάκης στα άδυτα της ελληνικής επανάστασης

Το 2017 ο Άρης Σφακιανάκης «εγκλωβίζεται» σχεδόν οικειοθελώς, ως σύγχρονος όμως περιηγητής, στην πολιορκία του Μεσολογγίου, και μας προσφέρει το υπέροχο και ευφάνταστο ιστορικό μυθιστόρημά του «Έξοδος». Τώρα, δύο χρόνια μετά, στο ίδιο μοτίβο επιχειρεί μία ακόμη χωροχρονική φυγή στο παρελθόν της νεότερης ιστορίας μας. Όπλο του η γοητευτική γραφίδα του. Νέο μυθιστόρημά του «Η σκιά του κυβερνήτη». Ήρωάς του ο Ιωάννης Καποδίστριας.

Η ιστορία, η μυθοπλασία, η λογοτεχνία, μαζί με μία ψύχραιμη εθνική αυτογνωσία σε σπουδαίες στιγμές. Όλα μαζί σε αρμονικές αναλογίες και γρήγορες εναλλαγές. Το κάθε σκηνικό και η κάθε παρένθετη μικροϊστορία ολοκληρώνονται τη σωστή στιγμή, δίνοντας τη σειρά της στην επόμενη, κρατώντας τον αναγνώστη συνεχώς σε μία αγωνιώδη εγρήγορση. Η συγκλονιστική περιπέτεια του κυβερνήτη περνάει σαν πολιτικό θρίλερ μπροστά μας. Και από εκεί και πέρα πάντα τα γνώριμα χαρακτηριστικά της πένας του Σφακιανάκη, το λεπτό αφηγηματικό του ταλέντο, η ώριμη λογοτεχνική στόφα, το πανταχού παρών υποδόριο χιούμορ, ο υπαινικτικός σαρκασμός που δεν διστάζει ενίοτε να μετατρέπεται σε ανελέητο αυτοσαρκασμό.

Ο Άρης Σφακιανάκης εισβάλλει έτσι για μία ακόμη φορά με λογοτεχνικό οίστρο, ένταση και πάθος στα άδυτα των χρόνων της ελληνικής επανάστασης. Δεν το κάνει βέβαια γιατί έχει κάποια παρεξηγημένη εμμονή εθνικιστικής έξαρσης, αλλά ούτε βέβαια διακατέχεται απο αισθήματα αντιεθνικιστικής αποδόμησης. Απλώς δεν ενδιαφέρεται και ούτε αποδέχεται εδώ τρέχοντα πολιτικά σχήματα σκέψης, παρά μόνο τη σαγήνη της λογοτεχνικής αξίας να ενσκήψει, να αφουγκραστεί και να καταλάβει. Αφήνει τον αναγνώστη να διαδράσει υποκειμενικά προσφέροντας μία σφαιρική θέαση, αποτέλεσμα μίας βαθιάς και υποδειγματικής προσωπικής του έρευνας. Αλλά και γιατί διαπιστώνει πως ο θησαυρός αυτών των ιστοριών έχουν κακοπέσει ίσως, είτε σε στεγνές και υποκειμενικές βιογραφίες ηρώων, είτε σε ιστορικές ανατμήσεις, χωρίς το δέον στοιχείο της ανθρώπινης ατέλειας, χωρίς την απαραίτητη ψυχογράφηση της φθαρτότητας των πρωταγωνιστών. Μένοντας στην καλά διασταυρωμένη και αντικειμενική ιστορική εξιστόρηση, ενδιαφέρεται για την ανθρώπινη υπόσταση και τη διεκτραγώδηση της ύπαρξης αυτής καθ’ εαυτής. Έτσι η φιλοδοξία του δεν περιορίζεται τελικά μόνο στην εξιστόρηση γεγονότων, ούτε στη λογοτεχνική πρόζα μίας μοναδικής ατμόσφαιρας που ξέρει να πλάθει περίτεχνα, αλλά στη διείσδυση μέσα στα απόκρυφα των υπαρξιακών αγωνιών. Θέλει να αναδείξει τη σημαντικότητα της ατομικής επίδρασης και του υποκειμενισμού των προσώπων στην τελική διαμόρφωση της ιστορίας της δημόσιας σφαίρας. Κανείς δεν μπορεί εύκολα να υποψιαστεί πως η ιστορία γράφεται μέσα σε ένα συνονθύλευμα ανθρώπινων παρεξηγήσεων, συμπτώσεων και παρανοήσεων. Ακόμη πιο δύσκολα ότι είναι πάντα αποτέλεσμα της διάδρασης και εμπλοκής της ατομικότητας των πρωταγωνιστών. Αναλαμβάνει τη γοητευτική αποστολή να μας συστήσει τον εμβληματικό κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, εκ των ένδον. Μέσα από την ιστορική μυθιστοριογράφηση που πλησιάζει τόσο κοντά στην ιδιοσυγκρασία και το βαθύτερο πνεύμα του ήρωά του, όσο ίσως κανένα άλλο μεμονωμένο κείμενο. Κανένα γραπτό δεν τον ψυχογράφησε μέχρι σήμερα τόσο ενδοσκοπικά. Και εδώ έγκειται και η ύψιστη δυνατότητα της λογοτεχνικής γραφής.

Το βιβλίο προσφέρεται για μια πληθώρα αναγνώσεων και αυτό το κάνει τόσο ελκυστικό. Μπορεί να κοιτάξει κάποιος από την οπτική γωνία του ιστορικού ντοκουμέντου ή να αναστοχαστεί πολιτικά για την παθογένεια της ελληνικής κοινωνίας εν τη γενέσει της. Να εστιάσει στην κοινωνιογραφία της εποχής, της μικρής χώρας ή να αναψηλαφήσει ρομαντισμούς και σατραπείες του ερωτικού επιμύθιου της εποχής. Μπορεί ακόμη να διαβάσει αλλιώς μέσα από τη μοίρα της διεθνούς εξάρτησης μίας χώρας που προσπαθεί να αναγεννηθεί μεταξύ του κυνισμού των μεγάλων δυνάμεων ή τέλος απλώς να περιπλανηθεί στις ψυχαναλυτικές φιοριτούρες των ευάλωτων ανθρωπίνων ερωτικών εμμονών ή αντίστροφα την ιδεαλιστική και ολοκληρωτική άρνησή τους. Μπορεί και όλα μαζί όμως. Ο συγγραφέας αυτό επιδιώκει. Ξέρει ότι η αλήθεια είναι σύνθετη και πολυπαραμετρική. Ότι δεν υπάρχουν εύκολες συνταγές, ούτε μανιχαϊστικές ερμηνείες.

Δίπλα στην ασκητική φιγούρα του Ιωάννη Καποδίστρια τοποθετεί ευφυώς τον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του σωματοφύλακα Σκοτεινού, και έτσι καταφέρνει να μας περιηγήσει μέρα-μέρα τα τρία χρόνια της πρώτης διακυβέρνησης της μικρής χώρας, από το περίκλειστο γραφείο και την απέριττη κρεβατοκάμαρα του κυβερνήτη. Δίπλα στην αστική και ευρωπαϊκών προδιαγραφών μόρφωση και καλλιέργεια του Καποδίστρια βάζει την πρακτική σκέψη του λαϊκού, του ανθρώπου της πιάτσας. Χρησιμοποιώντας αυτή την εκκωφαντική αντίθεση χαρακτήρων καταφέρνει να περικλείσει τα όρια της πραγματικής ζωής, όπως διαδραματίζεται το ίδιο απαράλλακτα σε κάθε ιστορική εποχή και σε κάθε τόπο. Εντός του πεδίου αυτού παρελαύνουν τα γνωστά σε όλους μας πρόσωπα της εποχής, ο Κολοκοτρώνης, ο Μακρυγιάννης, ο Νικηταράς, οι Μαυρομιχαλαίοι, παρεμβάλλονται τα μεγάλα γεγονότα, οι εθνοσυνελεύσεις, οι εκλογές του 1928, η ναυτική εξέγερση του Πόρου και της Ύδρας, και ξεδιπλώνονται οι ιστορικοί τόποι της Αίγινας, του Ναυπλίου, της Αθήνας, του Μοριά, μέσα στην πρωτόλεια και απόλυτα πεζή προαστική τους μορφή. Μέσα στις αγκύλες αυτές συμπυκνώνονται και αντιπαραβάλλονται δύο στάσεις ζωής. Το απαρέγκλιτο, η πειθαρχία, ο ορθολογισμός και η ιδεαλιστική αφοσίωση από τη μία, και ο αυθορμητισμός, η ενδοτικότητα, το ρίσκο, ο αυτοσχεδιασμός χωρίς τα βάρη καμίας ηθικής και δεσμευτικής στράτευσης από την άλλη. Τα όρια της ζωής όπως ακριβώς κινείται και εξελίσσεται διαχρονικά, με τις χιλιάδες ενδιάμεσες πολυπρόσωπες αποχρώσεις. 

Το έργο κορυφώνεται στο τέλος όταν η πλατωνική και πραγματική ερωτική σχέση του Καποδίστρια με τη Λωξάντρα Στρούτζα μπλέκει μυθοπλαστικά στη λογοτεχνική σκηνοθεσία. Είναι οι στιγμές εκείνες που οι διαφορετικοί κόσμοι των δύο πρωταγωνιστών, του κυβερνήτη και του σωματοφύλακα, συγκλίνουν στιγμιαία. Είναι η τραγική ειρωνεία του αναπόδραστου της ανθρώπινης φύσης. Είναι η ευαλωτότητα της ψυχής απέναντι στα προαιώνια ένστικτα. Είναι το μεγαλείο του έρωτα... Ίσως ο καλύτερος Άρης Σφακιανάκης, σοφός, ώριμος, ταλαντούχος.