Ένα νέο βιβλίο για τη γλωσσολογία. Μπρρρρ, θα πεις. Ακαταλαβίστικα. Κι όμως. Ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου Φοίβος Παναγιωτίδης ανέλαβε μια μικρή και κατανοητή εισαγωγή στη γλωσσολογία στην εξαιρετική σειρά «Προοπτικές» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, κερδίζοντας το δύσκολο στοίχημα. Απαντήσεις σε κοινές απορίες γύρω από τη γλώσσα και ειδικότερα την ελληνική γλώσσα. Πώς μαθαίνουμε να μιλάμε; Πάσχουν οι νέοι από αφασία; Θα μιλάμε όλοι αγγλικά σε 50 χρόνια; Ποια είναι η παλαιότερη γλώσσα του κόσμου;
Ας ξεκινήσουμε με μία σημαντική απορία.Ήταν σωστό το περίφημο «Κανείς δεν είναι άσφαλτος» ή όχι; Το «άσφαλτος» με τη σημασία του «χωρίς σφάλμα», όπως το ανέλυσε αυθόρμητα η τραγουδίστρια, τελικά υπάρχει καταγεγραμμένο, μας λέει ο Νίκος Σαραντάκος. Εγώ πάλι δεν το ήξερα αυτό, όπως και η ίδια η τραγουδίστρια μάλλον. Είναι σωστό; Τη δουλειά του την έκανε, και με το παραπάνω. Είναι γραμματικό; Ναι, αφού το παρήγαγε με αυτή τη σημασία φυσικός ομιλητής των ελληνικών. Είναι δόκιμο; Μάλλον όχι: άμα πω για φοιτητή μου ότι το γραπτό του ήταν άσφαλτο, μάλλον θα πέσει γέλιο. Πάντως, τη διαφορά μεταξύ γραμματικού και δόκιμου την εξηγώ διεξοδικά στην ενότητα «Γλωσσικά προβλήματα».
Tι αλλάζει στη γλώσσα με τις νέες τεχνολογίες; Συντομογραφίες, ξένα δάνεια, μινιμαλισμός στο twitter, greek-english στα sms. Kινδυνεύει η ελληνική γλώσσα; Δεν ξέρω, ό,τι άλλαξε στην ελληνική γλώσσα με την επί δεκαετίες εκτενή χρήση του τηλεγραφήματος ως γρήγορου μέσου επικοινωνίας, όπου πλήρωνες με τη λέξη κι έπρεπε να είσαι λακωνικότατος. Ακόμα παλιότερα, ό,τι άλλαξε στα ελληνικά λόγω της αντιγραφής βιβλίων με το χέρι, οπότε ο αντιγραφέας αναγκαζόταν να χρησιμοποιεί αναρίθμητες συντομογραφίες για να μη γράφει ξανά και ξανά τις ίδιες λέξεις ολόκληρες (π.χ. XPC αντί για «Χριστός» κ.τ.λ.). Γενικά, οι γλώσσες δεν αλλάζουν επειδή αλλάζουν κάποιες συμβάσεις στο πώς γράφονται. Όσο για τα δάνεια, το 70% του αγγλικού λεξιλογίου είναι δανεισμένο.
Πόσο δύσκολο είναι να γράψει ένας καθηγητής γλωσσολογίας ένα βιβλίο για την επιστήμη του σε απλή γλώσσα; Ο Neil Smith, ο δάσκαλός μου, έλεγε ότι δεν ξέρεις πραγματικά κάτι αν δεν μπορείς να το εξηγήσεις με απλά λόγια. Η βασική δυσκολία όταν εκλαϊκεύεις είναι ότι πρέπει να απαρνηθείς την ευκολία της ορολογίας. Μεταξύ συναδέρφων τα πράγματα είναι απλά: είτε είστε τεχνίτες, είτε μάστορες, είτε επιστήμονες, πετάει ο ένας τον τεχνικό όρο στον άλλο και συνεννοείστε αμέσως, π.χ. λες «διτυπία», «τσιμούχα» ή «σαγρέ» και καθάρισες. Αλλά όταν προσπαθείς να εξηγήσεις κάτι στον μη-επαΐοντα, πρέπει να είσαι σαφής, ακριβής και να χρησιμοποιείς ελάχιστη ορολογία. Επιπλέον, επειδή η γλωσσολογία δεν διδάσκεται στα σχολεία, είναι δύσκολο ακόμα και να εξηγήσει κανείς τα πολύ βασικά γύρω από τη συγκεκριμένη επιστήμη.
Ποιους γλωσσικούς μύθους αποδομεί το βιβλίο; Δεν είναι αυτός ο σκοπός του βιβλίου. Όμως νομίζω ότι δίνει τις βάσεις για να μπορέσει ο αναγνώστης να εξετάσει κριτικά ο ίδιος κάποιες διαδεδομένες αντιλήψεις για τη γλώσσα. Ακόμα καλύτερα: ελπίζω ότι θα παρακινήσει τον αναγνώστη να αναζητήσει επιστημονική τεκμηρίωση (αν υπάρχει, βεβαίως) κάποιων αντιλήψεων για τη γλώσσα.
Αν τα ιταλικά είναι η γλώσσα του τραγουδιού και τα γαλλικά η γλώσσα του έρωτα, πώς θα χαρακτηρίζατε τα ελληνικά; Τι να σας πω, είμαι πολύ βαθιά χωμένος στα ελληνικά για να ξέρω. Της κακομοίρας; Της αντιλογίας; Των ευχών; Της ποίησης; Για να σας ξενερώσω, πάντως: όπως κάθε φυσική γλώσσα –ομιλούμενη ή νοηματιζόμενη– έτσι και η ελληνική μπορεί να εκφράσει ό,τι και οποιαδήποτε άλλη φυσική γλώσσα εξίσου καλά.
H λανθάνουσα γλώσσα όντως λέει την αλήθεια; Μπα, όχι απαραίτητα. Όπως είπε και ο Φρόυντ για τα πούρα, πολλές φορές ένα σαρδάμ είναι απλώς ένα σαρδάμ: προκαλείται από την υπερφόρτωση του συστήματος που παράγει λόγο και ομιλία. Τώρα, όταν δεν είναι απλώς ένα σαρδάμ…
Πόσο διαφορετική είναι η γλώσσα των πολιτικών; Xρειάζεται ειδικό φροντιστήριο για να τη μάθει κανείς; Ο Αριστοφάνης έχει γράψει κάτι σχετικά με τα σοφιστικά φροντιστήρια... Όπως λέει και το σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου, αυτό που λέμε «ξύλινη γλώσσα» δεν είναι παρά ξύλινα νοήματα, δηλαδή αβασάνιστες και συνήθως ασαφείς ιδέες που αποδίδονται με στερεότυπες φράσεις. Κι αυτό όταν οι περίτεχνες εκφράσεις δεν έχουν απλώς διακοσμητικό χαρακτήρα, ή όταν δεν είναι θρασείς ευφημισμοί που τείνουν προς το ψεύδος.
Τα γραπτά μένουν; Θυμάμαι το «Όνομα του Ρόδου» του Έκο, και τις σελίδες από το έπος του Διγενή Ακρίτα που λείπουν, γιατί περιέγραφαν ερωτική σκηνή μεταξύ του Διγενή και της αμαζόνας Μαξιμώς: μάλλον τις έσκισε κάποιος σκανδαλισμένος μοναχός, λένε οι φιλόλογοι.
Πώς βλέπετε την προοπτική της ελληνικής γλώσσας; Λέω στο βιβλίο: «γλώσσες με γραπτή παράδοση και στάτους εθνικής ή διεθνούς γλώσσας, γλώσσες με εκατομμύρια ομιλητές, είναι άτοπο να θεωρείται πως απειλούνται με εξαφάνιση». Νομίζω ότι η ελληνική έχει πάρα πολύ δρόμο ακόμα μπροστά της, εκτός και αν κάτι προκαλέσει μαζικό αφανισμό των ομιλητών της.
Mιλάμε σωστά ελληνικά; Μια στιγμή... Ποιοι «μιλάμε»; Τι ακριβώς εννοούμε «σωστά»; Οι φυσικοί ομιλητές των ελληνικών ποικιλιών μιλάμε τέλεια τις μητρικές μας ποικιλίες, βεβαίως. Αν τώρα το ερώτημα είναι κάτι του στιλ «χρησιμοποιούμε δόκιμα την κοινή νεοελληνική γλώσσα;», η απάντηση είναι πιο σύνθετη. Αφενός δεν υπάρχει κεντρικό όργανο που να ρυθμίζει τη γλώσσα, όπως η Γαλλική Ακαδημία, για να αποφαίνεται τι είναι δόκιμο και τι όχι. Αυτό μάλλον είναι ευτύχημα, έτσι όμως δεν ξέρουμε αν κάποιες ρυθμιστικές προτάσεις (π.χ. πότε να λέμε «σαν» και πότε «ως») είναι προϊόν συναίνεσης ή και συνεννόησης. Αφετέρου, η διάκριση δόκιμου ή μη στα ελληνικά είναι κυριότατα στο επίπεδο του λεξιλογίου και όχι της γραμματικής, οπότε τα πράγματα είναι εύκολα. Πάντως, η Ελλάδα διακρίνεται από χαρακτηριστική, αν όχι τρομακτική, διαλεκτική ομοιογένεια.
Iσχύουν οι θεωρίες ότι η ελληνική γλώσσα έχει δώσει τις περισσότερες βάσεις και τους όρους σε όλες τις γλώσσες και κυρίως τις επιστημονικές γλώσσες του κόσμου; Δεν πρόκειται για θεωρίες αλλά για εκτιμήσεις και υπολογισμούς. Όντως, μεγάλο μέρος λ.χ. της ιατρικής ορολογίας έχει ελληνικές ρίζες. Σε άλλες επιστήμες η ορολογία έχει ρίζες αγγλικές. Νομίζω πάντως ότι ως πηγή ορολογίας υπερτερεί συντριπτικά η λατινική. Παρ’ όλ’ αυτά, η φάση του να μετράμε τις λέξεις δεν έχει και πολύ νόημα: π.χ. ενώ η αγγλική λέξη kudos είναι ελληνικής προέλευσης, από τον Όμηρο (κύδος), δεν παύει και να είναι πολιτογραφημένη –ας πούμε– αγγλική, αλλά και ακατανόητη για το σημερινό ομιλητή της ελληνικής.
Θα μιλάμε όλοι αγγλικά σε 50 χρόνια; Όχι. Καλά-καλά δε θα μιλούν αγγλικά πολλοί Αμερικανοί πολίτες.
Tελικά σε τι χρησιμεύει η γλωσσολογία; Σε ό,τι η επιστήμη γενικότερα: ερμηνεύει τον κόσμο, αυξάνει τη γνώση, σκορπάει τα δαιμόνια (που έλεγε κι ο Καρλ Σέιγκαν), μας μαθαίνει να επιμένουμε να ρωτάμε ξανά και ξανά, μας δίνει εργαλεία για να κάνουμε τη ζωή μας καλύτερη. Ένα μικρό παράδειγμα όσον αφορά αυτό το τελευταίο: η διάγνωση και θεραπεία των γλωσσικών διαταραχών θα ήταν αδιανόητη χωρίς τη γλωσσολογία.
Tι θα ανακαλύψει ο αναγνώστης που θα διαβάσει το βιβλίο; Τι είναι γλώσσα. Πόσες εμπειρικές ανακαλύψεις έχει στο ενεργητικό της η νεαρή επιστήμη της γλωσσολογίας. Πώς απομαγεύοντας τη γλώσσα μπορεί κανείς να τη χαρεί (και, τελικά, να σαγηνευτεί από αυτήν) πιο βαθιά. Πόσο αδιαίρετη από την ανθρώπινη φύση είναι η γλώσσα. Επίσης, σε ποιο θέμα ο Ζήσιμος Λορεντζάτος πρόλαβε τους σύγχρονους γλωσσολόγους. Τι θα πει «ψούνα». Κι άλλα πολλά.
Info H παρουσίαση του βιβλίου θα γίνει 12/12 στις 18.00 στον Ιανό (Σταδίου 24) με ομιλητές τους Αγγελική Ράλλη, καθ. Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πάτρας, Νίκο Ξυδάκη, δημοσιογράφο, Πάνο Οικονόμου, φιλόλογο-συγγραφέα, Κωστή Ζουλιάτη, μουσικό-σκηνοθέτη
Μιλήσαμε με τον συγγραφέα για το νέο του βιβλίο με τίτλο, το τρίτο και τελευταίο μέρος της «Τριλογίας των Φάρων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γραφή
9°
