«Οι παραστάσεις του Κουν στο μικρό κυκλικό θέατρο στο υπόγειο του Αρσακείου ήταν ατμοσφαιρικές. Ο φωτισμός λιγοστός και υποβλητικός, τα σκηνικά αφαιρετικά, οι σκηνοθετικές υποδείξεις του ακούγονταν σαν να διάβαζε ο ιερέας το Ευαγγέλιο, σε απόλυτη σιγή, όλα μέσα εκεί έδειχναν ότι γινόταν μια ιεροτελεστία, περισσότερο βρισκόσουν σε εκκλησία παρά σε θέατρο! Και αυτό έπρεπε να βγει στη φωτογραφία. Έτσι, δεν μεταχειρίσθηκα ποτέ φλας ή πρόσθετο δικό μου φωτισμό με προβολέα, πολύ σπάνια τρίποντο. Φωτογράφιζα ανεβαίνοντας στη σκηνή ή από την πλατεία για τα μακρινά πλάνα με τον φωτισμό του θεάτρου ώστε να μην προδώσω την παράσταση, αλλά αντίθετα να δώσω όλη τη ζεστασιά της. Έτσι ξεκίνησα κι έτσι συνέχισα στο θέατρο...»
Με τα λόγια αυτά περιγράφει το ξεκίνημα της λαμπρής σταδιοδρομίας του ως ο φωτογράφος των περισσοτέρων κορυφαίων ελλήνων ηθοποιών και των θεατρικών τους παραστάσεων των δεκαετιών 1950 έως το ’80 ο «Elite», o ιεροφάντης της φωτογραφικής τέχνης – κατά κόσμον Τάσος Κουτσούκος, όπως τον αποκαλεί ο Μίλτος Α. Λιδωρίκης στο βιβλίου του «Elite - Μια επωνυμία που έγινε όνομα και ιστορία του Θεάτρου», που επανακυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Παρουσία».
Η ιστορία του βιβλίου ξεκινά στις αρχές του 2000, όταν, όπως αναφέρει ο Μίλτος Λιδωρίκης, επισκέφθηκε τον Elite στο φωτογραφείο του στη Φωκίωνος Νέγρη προκειμένου να διαλέξουν από κοινού τις φωτογραφίες των παραστάσεων του Κώστα Μουσούρη για το λεύκωμα «Κώστας Μουσούρης - Πάθος Θεάτρου» που επρόκειτο να εκδοθεί από τον Καστανιώτη.
«Είχα να τον δω πάρα πολλά χρόνια. Από την εποχή του θανάτου του πατριού μου Κώστα Μουσούρη, όταν τον είχαμε παρακαλέσει να φωτογραφίσει το καμαρίνι του, έτσι όπως είχε μείνει πριν φύγει από το θέατρο εκείνη την τελευταία βραδιά.
[...] Διαλέξαμε τις φωτογραφίες, εκείνος τις διάλεξε, σε δυο τρεις συναντήσεις μας. Μετά πήγαινα στο ατελιέ του, μου έκανε ο ίδιος ελληνικό καφέ. Και χωρίς να το καταλάβουμε άρχισε να διηγείται τη ζωή του. Εκείνος μιλούσε, το μαγνητόφωνο και εγώ γράφαμε. Την επόμενη μέρα τού το διάβαζα, έκανε διορθώσεις και τελικά μου έλεγε: “Είναι σωστό”. Έτσι απλά: “Είναι σωστό”, όπως θα έδινε την έγκρισή του να δημοσιευθεί μια φωτογραφία», αναφέρει ο Λιδωρίκης στον πρόλογο του βιβλίου του.
«Δεν ήμουν φωτογράφος, ήμουν συμμέτοχος στη σκηνή»
Ο Elite, γράφει ο Μίλτος Λιδωρίκης, παρακολουθούσε τις γενικές δοκιμές και ρουφούσε κυριολεκτικά το έργο και την ερμηνεία. Δεν του ξέφευγε τίποτε. Κάθε φράση, κάθε έκφραση και κίνηση των ηθοποιών, κάθε αλλαγή στους φωτισμούς, κάθε πτυχή του σκηνικού, κάθε αντικείμενο, του έδιναν την έμπνευση που χρειαζόταν για να φωτογραφίσει.
«Δεν ήμουν φωτογράφος μόνον, ήμουν συμμέτοχος σε όσα γίνονταν στη σκηνή, μόνον έτσι αποδίδεται η ατμόσφαιρα του έργου και της παράστασης» αναφέρει ο Elite.
Είναι διαφορετική η τέχνη και η τεχνική ανάμεσα στη φωτογραφία της παράστασης και στο πορτρέτο; ρωτά ο Λιδωρίκης.
«Εντελώς διαφορετική. Φωτογραφίζοντας την παράσταση εισπράττεις το έργο, τη σκηνοθεσία, τον ηθοποιό, το σκηνικό, τον φωτισμό. Όλα αυτά πρέπει να τα απεικονίσεις με τον φακό χωρίς να τα προδώσεις αλλά και χωρίς να επέμβεις. Στο πορτρέτο τα πράγματα είναι διαφορετικά. Ο φωτογράφος έχει την ευθύνη να σκηνοθετήσει. Αυτός τοποθετεί, αυτός φωτίζει, αυτός πρέπει να έχει το ταλέντο να εκμαιεύσει το καλύτερο αποτέλεσμα. Και γι’ αυτό χρειάζεται επικοινωνία με τον άνθρωπο που κάθεται απέναντι από τον φακό».
Τον Elite τον βοηθούσε ότι γνώριζε τους ηθοποιούς και η εμπιστοσύνη τους του έδινε πλεονέκτημα γιατί μπορούσε να επικοινωνεί μαζί τους ελεύθερα.
Κώστας Μουσούρης - Τζένη Καρέζη. Από την παράσταση «Φανή» του Μαρσέλ Πανιόλ, 1961-1962 στο Θέατρο Κώστα Μουσούρη
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η συζήτηση ανάμεσα στον Elite και τον Λιδωρίκη για ορισμένες από τις μεγάλες προσωπικότητες του θεάτρου που συνεργάστηκε:
«Θυμάμαι όταν η Ελένη Χατζηαργύρη ήλθε για να φωτογραφηθεί μου είπε: “Είμαι αμήχανη μπροστά στον φακό!”. “Καλά, εσείς, κυρία Χατζηαργύρη, που παίζετε μπροστά στο κοινό και το κατακτάτε κάθε μέρα;”
“Τότε παίζω!” μου είπε. “Ε, τότε, παίξτε και εδώ, τώρα!” Και έπαιξε και βγήκε ένα ωραίο πορτρέτο της.
Πολύ μεγάλο τρακ είχα όταν περίμενα τη Μελίνα για να τη φωτογραφίσω. Δεν ήταν πια στα πρώτα της νιάτα κι όμως έπρεπε να αποδώσω όλη την ομορφιά της, τις αέρινες κινήσεις των χεριών της, δεν έχω δει άλλη γυναίκα να κινεί τόσο εκφραστικά τα χέρια της. Μόλις φάνηκε στην πόρτα, μια θεά, μου είπε με τη σαγηνευτική φωνή της: “Να, είμαι όλη δική σας, κύριε Elite”. Δεν χρειαζόμουν τίποτε άλλο. Μπήκαμε στο ατελιέ και κάθε έκφρασή της, κάθε κίνησή της, ήταν μια πρόκληση για μένα!»
Τα πορτρέτα των ανθρώπων του θεάτρου γίνονταν στο ατελιέ. Σπάνια ο Elite πήγαινε στο σπίτι τους ή στους χώρους της εργασίας τους. Βλέπω μια πολύ ωραία φωτογραφία του Μάνου Χατζιδάκι να παίζει πιάνο και γυρίζω χρόνια πίσω, στην οδό Μαυρομματαίων, όταν τον πρωτογνώρισα, τις ατέλειωτες συζητήσεις μας για τον τόπο, τη μουσική, το εσώτατο ήθος που πρέπει να χαρακτηρίζει την τέχνη και τη ζωή.
«Θυμάμαι», λέει ο Elite, «όταν πήγα στο ατελιέ του Τσαρούχη για να τον φωτογραφίσω. Μπροστά στην πόρτα ένας σωρός εφημερίδες παλιές. “Κύριε Τσαρούχη”, φώναξα. “Εδώ είμαι”, μου απάντησε. “Πώς θα μπω;” “Καβάλησε τις εφημερίδες κι έλα!” Τον βρήκα γυμνό από τη μέση κι απάνω, να ζωγραφίζει. Πήρε ένα λερωμένο από χρώματα πουκάμισο και το φόρεσε. “Έλα, φωτογράφισέ με. Δεν έχω καιρό! Πρέπει να τελειώσω τούτο δω κι έχω να πάω και στο Θέατρο του Μουσούρη για να μιλήσω και δεν ξέρω ακόμα τι θα πω!” Όπως έμαθα μετά, ο Τσαρούχης μιλούσε για δύο ώρες και όπως πάντα ήταν απολαυστικός!»
«Αν ο έρωτας είναι ομηρία, τότε είμαι όμηρος κι εγώ»
«Κύριε Elite, φωτογραφίσεις παραστάσεων, πορτρέτα, η καθημερινή δουλειά του φωτογραφείου, πώς τα καταφέρνατε όλα αυτά;»
«Με σκληρή, αδιάκοπη δουλειά. Μια σεζόν, όταν συμπέσανε πολλές πρεμιέρες μαζί, πέρασα τρία μερόνυχτα συνεχώς στον σκοτεινό θάλαμο. Ξημέρωνε όταν άνοιξα την πόρτα και βγήκα στον δρόμο. Με θάμπωσε κι αυτό ακόμα το αχνό φως της αυγής. Έμεινα ακίνητος. Δεν ήξερα σε ποια κατεύθυνση ήταν το σπίτι μου.
Κοιτάζω τον Elite –γράφει ο Λιδωρίκης στο βιβλίο του– και τον φαντάζομαι στον σκοτεινό θάλαμο, με την πορφυρή ανταύγεια, ορθό, να δημιουργεί τη φωτογραφία όπως ο μαιευτήρας φέρνει στο φως μια ύπαρξη. Και προσπαθώ να διαισθανθώ την ταύτιση του ανθρώπου με τον χώρο.
«Ήταν χώρος ομηρίας, κύριε Elite;»
«Και βέβαια όχι! Η ομηρία είναι καταναγκασμός και ο όμηρος είναι δεσμώτης! Εδώ μέσα δημιουργήθηκε ένας δεσμός ζωής, εδώ νιώθω ελεύθερος, εδώ είμαι ερωτευμένος με τη δουλειά μου». Μια στιγμή σιγής. Και ο Elite προσθέτει: «Ναι, ίσως αν ο έρωτας είναι ομηρία, τότε είμαι όμηρος κι εγώ! Ευτυχώς, ακόμα έως σήμερα!».
O Μίλτος Α. Λιδωρίκης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1932 και έφυγε από την ζωή το 2017. Σπούδασε νομικά. Επαγγελματικά ξεκίνησε ως δημοσιογράφος, σταδιοδρόμησε όμως στον τραπεζικό τομέα. Το 1981 εκδόθηκαν από τον ΚΕΔΡΟ εννέα διηγήματα του με τίτλο «Ο ίδιος άνθρωπος». Το 1997 εκδόθηκαν από τον ΟΔΥΣΣΕΑ διηγήματά του με τίτλο «Μετρό 2000». Το 2002 εκδόθηκε η βιογραφία «Κώστας Μουσούρης - Πάθος Θεάτρου» από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Το 2016 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Μίλτος Γ.Λιδωρίκης - Ο Εύζωνας, ο Ρουμελιώτης, ο Αθηναίος, ο Θεατράνθρωπος».
Μιλήσαμε με τον συγγραφέα για το νέο του βιβλίο με τίτλο, το τρίτο και τελευταίο μέρος της «Τριλογίας των Φάρων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γραφή
9°
