Υπήρξε ίσως το πιο διεθνώς αναγνωρισμένο ελληνικό βιβλίο του 20ου αιώνα, μαζί με ένα ακόμα του ίδιου συγγραφέα. Και όπως και το άλλο διεθνούς εμβέλειας, ελληνικό μπεστ σέλερ του 19ου αιώνα, την «Πάπισσα Ιωάννα», διασφάλισε εν μέρει την παγκόσμια φήμη του χάρη στο σκάνδαλο που προκάλεσε. «Ο Τελευταίος Πειρασμός» (1952) είναι, στο εξωτερικό τουλάχιστον, το πιο γνωστό έργο του Νίκου Καζαντζάκη, μαζί με τον «Αλέξη Ζορμπά» του ιδίου. Και είναι ίσως το μόνο ελληνικό βιβλίο που προκάλεσε τόσο έντονες αντιδράσεις σε ολόκληρο σχεδόν τον Δυτικό κόσμο.
Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957)
Αναμενόμενο, για ένα μυθιστόρημα που εξετάζει τη ζωή του Ιησού Χριστού από μία δική του, έντονα ανθρώπινη σκοπιά, παρουσιάζοντας τον Χριστό να παλεύει, μέχρι και την τελευταία στιγμή, με ανθρώπινους δαίμονες, όπως οι πειρασμοί της σάρκας, ο φόβος, ο θυμός, η αλαζονεία.
Ήδη από το 1942, ο Νίκος Καζαντζάκης είχε την ιδέα να γράψει ένα τέτοιο βιβλίο, τα «Απομνημονεύματα του Χριστού», όπως τα είχε στο μυαλό του. Είχε προηγηθεί, χρόνια πριν, μία τραγωδία του με τίτλο «Χριστός». Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια έρευνας και επιμονής, προτού καταφέρει να ολοκληρώσει τον «Τελευταίο Πειρασμό» το 1951.
Αρχικά, ο Καζαντζάκης ήταν πολύ διστακτικός ως προς την προοπτική έκδοσης ενός τέτοιου βιβλίου στα ελληνικά, ενός βιβλίου υπερβολικά τολμηρού στη σύλληψή του για τη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία. Έτσι, το 1952, «Ο Τελευταίος Πειρασμός» εκδίδεται για πρώτη φορά, όχι όμως στην Ελλάδα, αλλά στο εξωτερικό, στη Σουηδία, τη Νορβηγία, τη Γερμανία. Την επόμενη χρονιά, ο Καζαντζάκης φλερτάρει με το ενδεχόμενο έκδοσης του «Πειρασμού» και στην Ελλάδα – αλλά τελευταία στιγμή, απορρίπτει την ιδέα και αποσύρει το χειρόγραφο που είχε αποστείλει σε ένα νέο εκδοτικό οίκο στην Αθήνα, τον «Αετό».
Χειρόγραφη σελίδα του "Τελευταίου Πειρασμού", εν έτει 1951
Όμως, προτού να κυκλοφορήσει καν στα ελληνικά, ο «Πειρασμός» έχει αφήσει ήδη το στίγμα του: η φήμη του προηγείται της έκδοσής του στη γενέθλια χώρα του συγγραφέα. Το 1954, χωρίς να έχει εκδοθεί ακόμα στην Ελλάδα και την Ιταλία, το βιβλίο καταδικάζεται τόσο από την Ορθόδοξη, όσο και από την Καθολική Εκκλησία. Η Εκκλησία της Ελλάδος ζητά από το κράτος τον διωγμό του Καζαντζάκη τόσο για το βλάσφημο περιεχόμενο του «Πειρασμού», όσο και για τον «Καπετάν Μιχάλη» που είχε εκδοθεί το 1953 (την τριπλέτα των «βέβηλων» καζαντζακικών βιβλίων συμπληρώνει το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» που εκδόθηκε το 1954). Η Εκκλησία είχε ήδη, πολύ καιρό, τον Καζαντζάκη στο μάτι: είχε δικαστεί το 1930 με την κατηγορία της αθεΐας.
Την ίδια χρονιά, το Βατικανό φέρεται να εντάσσει τον «Πειρασμό» στον Κατάλογο των Απαγορευμένων Βιβλίων, το περίφημο Index. Στην πραγματικότητα, ποτέ δεν επιβεβαιώθηκε κάτι τέτοιο: η τελευταία επίσημη έκδοση του Index Librorum Prohibitorum κυκλοφόρησε το 1948 και η λίστα καταργήθηκε το 1966. Το αν το βιβλίο του Καζαντζάκη σημειώθηκε κάπου στα υπόψη για συμπερίληψη σε μελλοντική έκδοση που δεν τελεσφόρησε ποτέ, παραμένει ασαφές.
Μία έκδοση του διαβόητου Index Librorum Prohibitorum
Κάψτε τα βλάσφημα βιβλία: το βασικό μήνυμα του Index
Ο πόλεμος που ασκείται στον Καζαντζάκη δεν τον πτοεί: περιμένει άλλωστε τέτοιες εξελίξεις. Τόσο ο Γερμανός εκδότης του Καζαντζάκη, όσο και ο ίδιος, μάλλον ενθουσιάζονται με τις αντιδράσεις. Όπως αναφέρει σε γράμματά του την εποχή εκείνη ο συγγραφέας, αηδιασμένος με τον «ηθικό και πνευματικό ξεπεσμό» της Ελλάδας, περιμένει με ενθουσιασμό τον αφορισμό του από την Ορθόδοξη Εκκλησία, που ποτέ δεν μπόρεσε άλλωστε να κατανοήσει τους συμβολισμούς του έργου του και το βαθύ θρησκευτικό του αίσθημα.
Όπως προαναφέρθηκε, η Εκκλησία της Ελλάδος είχε ζητήσει, ήδη από το 1954 τον διωγμό του Καζαντζάκη. Το όλο ζήτημα τέθηκε σε τέσσερις συνεδριάσεις της Βουλής, από τον Μάρτιο μέχρι τον Νοέμβριο του 1955, έτος κατά το οποίο εκδόθηκε επιτέλους ο «Πειρασμός» και στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Δίφρος. Στις συνεδριάσεις αυτές, πολλοί βουλευτές υπερασπίστηκαν σθεναρά την αξία του έργου του Καζαντζάκη. Οι συνεδριάσεις υπήρξαν έντονες και ζωηρές και καταγράφηκαν στην Εφημερίδα των Συζητήσεων της Βουλής. Μπορεί κανείς να αναζητήσει τα πρακτικά στην παρούσα έκδοση του «Πειρασμού» που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη.
Ωστόσο, η Κυβέρνηση ουδέποτε προχώρησε στον διωγμό του Καζαντζάκη. Και παρά τις απειλές της, η Εκκλησία της Ελλάδος ποτέ δεν αφόρισε τον σπουδαίο λογοτέχνη, αν και για πολλά χρόνια επικρατούσε η εσφαλμένη αντίληψη πως κάτι τέτοιο είχε συμβεί. Στην πραγματικότητα, ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης, Αθηναγόρας, φαίνεται να πως ήταν θαυμαστής του έργου του Καζαντζάκη και ίσως γι’ αυτό δεν υπέγραψε ποτέ το χαρτί που του εστάλη από την Ιερά Σύνοδο για επικύρωση του αφορισμού. Το 1961, άλλωστε, ο Αθηναγόρας δήλωσε χαρακτηριστικά πως τα έργα του Καζαντζάκη "κοσμούν την πατριαρχική βιβλιοθήκη". Εικάζεται επίσης πως στο Οικουμενικό Πατριαρχείο μπορεί να ασκήθηκαν πιέσεις να μην προχωρήσει σε αφορισμό, για παράδειγμα από την καλή φίλη του Καζαντζάκη, πριγκίπισσα και ψυχαναλύτρια Μαρία Βοναπάρτη. Αυτό που πάντως ισχύει είναι πως η Ιερά Σύνοδος αναθεμάτισε τον Καζαντζάκη.
Επίσημη διάψευση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ότι έγινε αφορισμός του Καζαντζάκη, μετά από αίτημα της δημοσιογράφου Ελένης Κατσουλάκη το 2003 για διαλεύκανση της υπόθεσης
Ο Γολγοθάς της κινηματογραφικής βερσιόν
Πάνω από 30 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, ο διάσημος Αμερικανός σκηνοθέτης Μάρτιν Σκορσέζε αποφάσισε, προς μεγάλη έκπληξη πολλών, να κάνει τον «Τελευταίο Πειρασμό» ταινία. Σπάνια μία ταινία ξεσηκώνει εξίσου μεγάλες ή και μεγαλύτερες αντιδράσεις σε σχέση με το βιβλίο στο οποίο βασίστηκε. Το «The Last Temptation of Christ» (1988) του Σκορσέζε είναι μία από αυτές τις περιπτώσεις.
Οι αντιδράσεις χριστιανικών ομάδων, αρχής γενομένης από τις ΗΠΑ, υπήρξαν άμεσες και βίαιες. Προτού καλά-καλά η ταινία προβληθεί στις αίθουσες, δεκάδες ομάδες φονταμελιστών Χριστιανών κατέκλυσαν με επιστολές την εταιρεία παραγωγής, ζητώντας να καταστραφούν όλες οι σχετικές κόπιες. Μετά την προβολή του φιλμ, σημειώθηκαν περιστατικά μαζικής υστερίας. Σε μία πόλη της Φλόριντα, μέλη του τοπικού συμβουλίου προσπάθησαν να πετύχουν την απαγόρευση της ταινίας – ευτυχώς, ένας δικαστής έκρινε την απόφασή τους ως αντισυνταγματική. Όπου και να προβαλλόταν η ταινία, την ακολουθούσε ο χαρακτηρισμός «πορνογραφική, «βλάσφημη», «ιερόσυλη». Τις μεγαλύτερες αντιδράσεις ξεσήκωνε βεβαίως η διάσημη σεκάνς, προς το τέλος της ταινίας (και του βιβλίου), στη οποία ο Χριστός, πάνω στον σταυρό, βιώνει τον «τελευταίο πειρασμό» του τίτλου – o Θεός του "στέλνει" ένα όνειρο στο οποίο γλιτώνει τη σταύρωση, ενδίδει στις επίγειες απόλαυσεις, βιώνει τον έρωτα με τη Μαγδαληνή, παντρεύεται τις αδελφές του Λαζάρου, Μάρθα και Μαρία και κάνει μαζί τους οικογένεια, ζώντας έτσι μία συνηθισμένη ανθρώπινη ζωή.
Η σκηνή της σταύρωσης στον "Τελευταίο Πειρασμό" (1988) του Μάρτιν Σκορσέζε
Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, που βεβαίως καταδίκασε την ταινία, όπως είχε κάνει και με το βιβλίο, επηρέασε αρκετά τα μέσα και πέτυχε την απαγόρευση του κινηματογραφικού «Πειρασμού» σε Λατινοαμερικανικές χώρες, όπως η Αργεντινή, η Χιλή, η Βραζιλία και η Κολομβία. Το Ισραήλ επίσης ενέδωσε σε πιέσεις για απαγόρευση, αλλά αργότερα ανακάλεσε. Σε άλλες χώρες, παρότι δεν απαγορεύθηκε η ταινία, σημειώθηκαν βίαια περιστατικά κατά την προβολή της. Για παράδειγμα, στη Γαλλία, φανατικοί πολέμιοι του "Πειρασμού" εισέβαλαν σε αίθουσες, βάζοντας φωτιά, ρίχνοντας δακρυγόνα και βόμβες καπνού προκειμένου να διακόψουν την προβολή. Σε ένα κινηματογραφικό φεστιβάλ στη Νότια Αφρική το 1992, οι διοργανωτές υποχρεώθηκαν να ακυρώσουν την προβολή της ταινίας, μετά από απειλές θανάτου που έλαβαν από αγνώστους.
Ο Γουίλεμ Νταφόε ως Χριστός στον κινηματογραφικό "Τελευταίο Πειρασμό"
Και στην Ελλάδα; Αρχικά, οι αρχές αρνήθηκαν να ενδώσουν στις αναμενόμενες πιέσεις της Εκκλησίας για απαγόρευση της ταινίας. Ωστόσο, τον Οκτώβριο του 1988, διαδηλωτές, υπό την καθοδήγηση ενός ιερέα, εισέβαλαν σε μία αίθουσα που πρόβαλε την ταινία, συνεπλάκησαν με αστυνομικούς και κατέστρεψαν τον κινηματογραφικό εξοπλισμό. Μετά από αυτά τα ευτράπελα, αποφασίστηκε δικαστικώς να απαγορευθεί η προβολή της ταινίας στη χώρα μας. Τα δικαστήρια δικαιολόγησαν την απόφασή τους, αναφέροντας ότι η ταινία «προσβάλλει τη δημόσια αξιοπρέπεια και τις θρησκευτικές ευαισθησίες» και πως «το βασικό της μήνυμα είναι ανήθικο». Έτσι, ο «Τελευταίο Πειρασμός» του Σκορσέζε πέρασε στην ιστορία ως μία από τις ελάχιστες ταινίες των οποίων η προβολή απαγορεύτηκε στην Ελλάδα. Θεωρούμενο μέχρι σήμερα προσβλητικό για τον Χριστιανισμό, το έργο του Καζαντζάκη και η κινηματογραφική, διά χειρός Σκορσέζε, εκδοχή του, αποτελούν ωστόσο, μία από τις ισχυρές, ίσως ακριβώς λόγω της ανορθόδοξης προσέγγισής τους, ιστορίες θρησκευτικής πίστης.
Νταφόε (Χριστός) και Μπάρμπαρα Χέρσεϊ (Μαγδαληνή) ως ζευγάρι (σε όνειρο) στον "Τελευταίο Πειρασμό"
