Τι βασανίζει τη Ρούλα Πατεράκη;

Χειμώνας στο Κρατικό Θέατρο Βόρειας Ελλάδας με ένα έργο αφιερωμένο στον κορυφαίο μαθηματικό του 20ού αιώνα, Τζον φον Νόιμαν. Οι ηθοποιοί γίνονται μηχανές που μιλούν για τον μεγαλειώδη επιστήμονα, αναπαριστώντας τη συγκλονιστική πορεία ζωής του. Η μεγάλη κυρία του ελληνικού θεάτρου Ρούλα Πατεράκη επιστρέφει στη γενέθλια πόλη με μια παράσταση που συνδυάζει το ανθρώπινο με το τεχνητό και το παρελθόν με το μέλλον.

Ρούλα Πατεράκη: Συνέντευξη με αφορμή την παράσταση στο ΚΘΒΕ

Πανκ ροκ

» Πάρα πολλά χρόνια τώρα, δεν αγαπώ ιδιαίτερα το θέατρο. Μολονότι έκανα θέατρο και συνεχίζω να κάνω θέατρο, κουράστηκα. Δεν αγαπώ κυρίως το μέρος των πλοκών, του μύθου, των περιεχομένων. Εξαιρώ τη φόρμα, η φόρμα του θεάτρου έχει πολλές φορές μεγάλη πρωτοτυπία, ο τομέας της εικόνας, των φώτων, της χορογραφίας, της σκηνοθεσίας, το μιζανπλάς, παραμένει πάντα γοητευτικό, διαρκεί ακόμα η σαγήνη. Ωστόσο, όσον αφορά τους μύθους του θεάτρου, αυτό που θα λέγαμε «υποθέσεις», αυτή την από «αρχαιοτάτων χρόνων» παρακαταθήκη, αυτό έχει πάψει να με συγκινεί. Το ίδιο αδιάφοροι μου φαίνονται και οι θεατρικοί ήρωες, αν και αναγνωρίζω την ειδική ποιότητα και το βάρος κάποιων χαρακτήρων, όπως φέρ’ ειπείν του Σαίξπηρ των μεγάλων ποιητικών αριστουργημάτων. Όμως πλέον δεν μου φαίνεται ότι τα ηρωικά πρόσωπα του θεάτρου μπορούν να εκφράσουν τη σημερινή πολυεπίπεδη ζωή. Το πριν, το τώρα, το μετά των ηρώων, αυτή η αδιάσπαστη συνέχεια, ας την ονομάσουμε, αυτά τα ξεκαθαρισμένα συναισθήματα, οι καταστάσεις οι οποίες θα λέγαμε ότι είναι τόσο διαυγείς, δεν με ενδιαφέρουν.

Παιχνίδια του μυαλού

» Ένας συγγραφέας που εξαιρώ, που συνεχίζει να με ενδιαφέρει και πολύ με έχει βοηθήσει είναι ο Στρίντμπεργκ. Τα έργα του συνεχίζουν να μου δίνουν εφόδια για να ερμηνεύσω αυτή τη ρευστή πραγματικότητα «με πραγματικότητα». Να ερμηνεύσω αυτή τη μείξη ψευδαίσθησης και υποκειμενικής αλήθειας, αυτό το πολυπρισματικό πράγμα, το μετέωρο. Το κράμα που είναι φτιαγμένο λίγο από ένα εδώ και λίγο από ένα εκεί, από ένα τώρα και ένα όχι τώρα. Ξέρετε, ο χωροχρόνος κυριολεκτικά με παγιδεύει. Δεν μπορώ να αναλύσω τον χώρο, δεν μπορώ να αναλύσω τον χρόνο, δεν καταλαβαίνω τον χώρο, δεν καταλαβαίνω τα πρόσωπα, πολλές φορές δεν καταλαβαίνω την ίδια τη ζωή. Αυτό μου συμβαίνει εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Όλη αυτή η ανακατωσούρα που επικρατεί στους εγκεφάλους μας έχει παρασύρει και το θέατρο.
Θεωρώ το θέατρο σε μεγάλο σημείο πολύ δεδομένο, ειδικά τις μυθοπλασίες αλλά και τους ρόλους.

Όταν ήμουν μικρή ήθελα να παίξω τον Μάκμπεθ, τον Άμλετ, ήθελα να παίξω ανδρικούς ρόλους, γιατί οι γυναικείοι δεν με αφορούσαν και τόσο πολύ. Και αυτών των ρόλων όμως η γοητεία δυστυχώς έχει αρχίσει και ξεθωριάζει μέσα μου. Έτσι, βρήκα καταφύγιο στις επιστήμες. Οι επιστήμες πάντα με ενθουσίαζαν, ειδικά οι σκληρές, οι θετικές επιστήμες. Οι φιλολογίες, αγγλικές και ελληνικές, τις οποίες σπούδασα λόγω του θεάτρου, ακόμα κι αυτές σήμερα μου φαίνονται ανούσια πράγματα. Ας με συγχωρέσουν οι θεωρητικοί φίλοι μου, αλλά δεν θα ήθελα να ασχοληθώ ποτέ ξανά μ’ αυτά. Οι σκληρές επιστήμες, οι οποίες ανέκαθεν μου ασκούσαν μια σχεδόν αλχημιστική και μεταφυσική μαγεία, είναι πλέον το καταφύγιό μου. Εδώ και πολλά χρόνια καταγίνομαι μαζί τους, χάρη σ’ αυτές έχω γνωρίσει μια σειρά «ηρώων», όπως η Κιουρί ή η Υπατία, που επιτελούν μια αληθινή και κυριολεκτική ανατροπή του πραγματικού. Γιατί αυτό κάνουν οι σκληρές επιστήμες, πρώτα αμφισβητούν και ύστερα ανατρέπουν την πραγματικότητα με αδιάσειστα στοιχεία, τεκμήρια και αποδείξεις, σε αντίθεση με την τέχνη, που απλά φαντάζεται και υποθέτει.

Master Mind

» Ο Τζον φον Νόιμαν, ο ήρωας της παράστασής μου, πάντοτε με συγκινούσε και με ενθουσίαζε, γιατί κατ’ εμέ ήταν ο ευφυέστερος άνθρωπος του 20ού αιώνα από άποψη δυναμικής εγκεφάλου, δεδομένης της ενασχόλησής του με τα εφαρμοσμένα μαθηματικά, τα απολύτως πρακτικά και όχι τα αφηρημένα. Βέβαια, από τη στιγμή που ο Ουγγροεβραίος Τζόνι πήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες και μπήκε στα στρατιωπολιτικά δωμάτια και τις αίθουσες που πειραματίζονταν αναζητώντας υπερόπλα, άλλαξε πολύ ο χαρακτήρας του. Άλλωστε αυτός ήταν και ο λόγος που κατηγορήθηκε πως ήταν ένα από τα πιο σκληρά Γεράκια του Ψυχρού Πόλεμου, ότι ήταν με τον Χούβερ ή πως ήταν ο κολαούζος του Τρούμαν. Ήταν αυτή η μεταπολεμική διαμάχη της Αμερικής με τη Σοβιετική Ένωση που καθόρισε τον κόσμο, γι’ αυτό και λένε ότι, όταν ο Νόιμαν πέθαινε στο νοσοκομείο, φρουρούνταν από πάνοπλους, αφού είτε στο ψυχορράγημά του είτε υπό την παραισθητική επήρεια των φαρμάκων που έπαιρνε, ήταν πολύ πιθανό να μαρτυρούσε τεράστιας σημασίας μαθηματικές εξισώσεις. Ακόμα και στο τέλος του, οι διαλάμψεις του εγκεφάλου του παρήγαν πρωτότυπη και μοναδική σκέψη που, αν διέρρεε στους Σοβιετικούς, εκείνοι θα μπορούσαν να φύγουν ένα βήμα πιο μπροστά στη μάχη των εξοπλισμών.

Αυτό που με γοητεύει στον Τζον φον Νόιμαν ήταν ότι, πίσω από αυτή τη δήθεν κανονικότητα που εξέπεμπε το βλέμμα του, μπορούσες στα μάτια του να διακρίνεις την άβυσσο που έχασκε μέσα του. Με ενδιέφερε επίσης πάρα πολύ η έννοια της υπεροπτικής λογικής του, το μυαλό του, που έμοιαζε με κβαντικό υπολογιστή. Ξέρετε, κι εγώ θα ήθελα να ήμουν σαν αυτόν, αλλά δυστυχώς δεν είμαι κβαντικός υπολογιστής. Γιατί δεν μου αρέσει πλέον καθόλου που είμαι άνθρωπος, θα προτιμούσα να είμαι οτιδήποτε άλλο εκτός από άνθρωπος, ξέροντας ότι όλα είναι πεπερασμένα. Νιώθω κι εγώ τόσο πεπερασμένη, οπότε η παρηγορητική καταφυγή στον Τζον φον Νόιμαν μού δίνει την ψευδαίσθηση της υπέρβασης του πεπερασμένου μου.

Βρίσκω επίσης ότι ο Τζόνι αδικήθηκε πολύ, κατηγορήθηκε υπερβολικά πολύ επειδή ασχολήθηκε με το πλουτώνιο και με τη βόμβα στο Ναγκασάκι, σε σύγκριση με τον Αϊνστάιν, που επίσης ασχολήθηκε με την πυρηνική ενέργεια. Ο Αϊνστάιν όμως ήταν δηλωμένος φιλειρηνιστής και πολύ διάσημος, μόνο ο Θεός ήταν λίγο πιο διάσημος από τον Αϊνστάιν. Σταρ ήταν και ο Οπενχάιμερ, σε αντίθεση με τον Τζόνι, που δεν ήταν σταρ, ήταν όμως αυτός που τον φοβούνταν όλοι, γιατί αυτό που μπορούσε να σκεφτεί και να επεξεργαστεί το μυαλό του μπορούσε να εφαρμοστεί σε εκατό επίπεδα. Και ο τρόπος που έφυγε –επειδή έχω προσωπική εμπειρία για το πώς φεύγει ένας άνθρωπος με όγκο στο κεφάλι– είναι ο μεγαλειωδέστερος θάνατος που μπορεί κανείς να φανταστεί. Ο θάνατος του Νόιμαν ήταν αυτό που με συγκίνησε περισσότερο απ’ όλα.

Επιστροφή στη γενέθλια πόλη

» Όταν ο Αστέρης Πελτέκης μού ζήτησε να κάνω κάτι με τον δικό μου τρόπο, με το δικό μου κείμενο για το Κρατικό Βορείου Ελλάδας, αποφάσισα να κάνω τον Τζον φον Νόιμαν, συλλαμβάνοντας μια πλοκή και μια μυθοπλασία η οποία βασίζεται σε πολλά αληθινά γεγονότα. Η μυθοπλασία, όταν έχει να κάνει με την αναπαράσταση της ζωής των επιστημόνων, επειδή η επιστήμη υπάρχει από τον 17ο αιώνα, μπαίνει πάρα πολύ μέσα στο ιστορικό συμφραζόμενο. Δεν είναι όπως στον Όμηρο, που αναρωτιόμαστε αν υπήρξε ο Αχιλλέας ή όχι. Ξέρω πάρα πολύ καλά ότι υπήρξε ο Γαλιλαίος, ο Λάιμπνιτς, ξέρω τις βιογραφίες τους, ξέρω τις ζωές τους, ξέρω τις αδυναμίες τους, σχεδόν τους νιώθω να περπατούν δίπλα μου. Από τους θεατρικούς συγγραφείς άντε να νιώθω να περπατά δίπλα μου ο Σαίξπηρ και, φυσικά, ο Στρίνμπεργκ, που, όπως σας εξομολογήθηκα προηγουμένως, βρίσκεται συνεχώς δίπλα μου και με ελέγχει.

OK, Computer

» Ας επιστρέψουμε όμως στον Τζον φον Νόιμαν και στο έργο «Sillilab: No difference between ho ho ho!!!». Λίγο πριν πεθάνει, χωρίς να ξέρει ακόμα πόσο άρρωστος είναι, ο Νόιμαν είχε αναλάβει να δώσει μια σειρά διαλέξεων για πολύ προχωρημένα θέματα μαθηματικών εντός μιας θεματικής ενότητας που ονομαζόταν Silliman. Εγώ έβγαλα το man, άφησα το Silli και πρόσθεσα τη λέξη lab εκ του laboratory. Ακούγεται σαν να είναι το εργαστήριο των ηλιθίων, όμως δεν είναι. Γιατί το Silliman γραφόταν με δύο l και i, όχι με y. Οι Silli είναι μικρές μηχανές κατωτάτης τεχνολογικής αξίας, φτιαγμένες πριν ακόμα και από τον σαρωτή του Τούρινγκ, αρχαιότερες ακόμα και από τη μηχανή του Πασκάλ.

Η δεύτερη φράση του τίτλου μου, No difference, είναι μια φράση που ο Τζόνι την έλεγε κατά καιρούς, «δεν υπάρχει καμιά διαφορά μεταξύ αυτού κι αυτού, δεν διαφέρουν ο Θεός και το σύμπαν» δήλωνε, και έτσι στη σκέψη του Νόιμαν όλα συγκαταλέγονταν στην επικράτεια του no difference. Το ho ho ho, τώρα, ήταν ο τρόπος που γελούσε, κι έχω ακούσει ότι γελούσε ανοιχτόκαρδα. Σε σύγκριση με τη διάνοιά του, φαινόταν ένας απλοϊκός τύπος, παρόλο που ο εγκέφαλός του παρήγε σκέψεις μεγατόνων. Ο τίτλος μου, επομένως, είναι Sillilab, δηλαδή laboratory των silli μηχανών που ασχολούνται με το no difference between ho ho ho.

Ο χρόνος του έργου είναι τα τρία τελευταία λεπτά της ζωής του. Ο Τζον φον Νόιμαν βιώνει τα τρία τελευταία λεπτά της ζωής του στο στρατιωτικό νοσοκομείο στις ΗΠΑ και αυτά τα τρία μοιραία λεπτά της ζωής του στο έργο μου πλατύνονται σε δυόμισι ώρες. Βίντεο και παράσταση τρέχουν παράλληλα, συν το ηχητικό μέρος, με τον ίδιο τον Τζόνι να μην υπάρχει ποτέ πάνω στη σκηνή, αλλά να βρίσκεται συνεχώς επί μιας οθόνης. Κάπου στην παράσταση βλέπουμε έναν αξονικό τομογράφο ή ξαφνικά εμφανίζεται μια ένεση. Θα δείτε νοσοκόμες να τρέχουν, βλέπουμε όμως και κίτρινους νάρκισσους, γιατί υποτίθεται οι νάρκισσοι ήταν το πιο αγαπημένο του λουλούδι. Και η πρώτη του γυναίκα φορούσε ένα κίτρινο βρακάκι, οπότε και γι’ αυτόν τον λόγο της πρόσφερε κίτρινους νάρκισσους, όμως αυτό το τελευταίο είναι μυθοπλασία! Δεν του άρεσε η μουσική, μόνο λίγο ο Μπαχ τον εξίταρε, άκουγε φανατικά μόνο επικά γερμανικά εμβατήρια. Παραδίπλα, ο Αϊνστάιν τρελαινόταν όταν οι ήχοι έφταναν δυνατοί στο γραφείο του, όμως θαύμαζε τόσο πολύ τον Τζόνι, μαγευόταν από την ευφυΐα του, οπότε τον ανεχόταν.

Blade Runner

» Θα δείτε επομένως γεγονότα από τη ζωή του, μέσα από πρόσωπα που εμφανίζονται σαν ανθρώπινοι χαρακτήρες, ενώ παράλληλα είναι και στοιχειακές μηχανές που ξαφνικά αναβαθμίζονται με έναν περίεργο τρόπο και γίνονται ΑΙ, αποκτώντας επίπεδα της ανθρώπινης συνείδησης. Έτσι μια μηχανή γίνεται η γυναίκα του, μια άλλη ο επιστήθιος φίλος του, μηχανές-ηθοποιοί μιλούν γι’ αυτόν, εξελιγμένες μηχανές λένε τρομερά πράγματα. Μπορούν να πουν απέξω τη θεωρία της σχετικότητας χωρίς να έχουν αίσθηση του τι «απαγγέλουν», γιατί απλά είναι μηχανές. Κάποιες απ’ αυτές καταφέρνουν να γίνουν άνθρωποι, όμως μετά ξαναπέφτουν στην πρότερη κατάστασή τους.

Το κείμενο το αγαπάω πολύ όχι επειδή το έγραψα εγώ, καθόλου γι’ αυτό· όταν ακούω τον ηθοποιό να το λέει, ξεχνάω ότι το έγραψα εγώ! Μου μιλάει το κείμενο, μιλάει στα ενδιαφέροντά μου και στη φάση που βρίσκομαι τώρα. Δεν ξέρω αν είναι το πιο ριζοσπαστικό, ανατρεπτικό και επαναστατικό από άλλα πράγματα που έχω κάνει, γιατί ποτέ δεν ορίζω έτσι την εργασία μου σε περιόδους, τύπου «τότε έκανα κάτι σημαντικό, μετά κάτι ασήμαντο». Ποτέ δεν κρίνω με αυτόν τον τρόπο την πορεία μου. Όπως σας έλεγα και προηγουμένως, άλλωστε, δεν ξέρω πια τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο. Οπότε πιθανόν να είναι ένα από τα καλύτερα πράγματα που έχω κάνει στη ζωή μου, απλά γιατί παίζω και χάνομαι εντός του.

Και στο παρελθόν, κάθε φορά που χανόμουνα μέσα σε ένα έργο και έναν ρόλο, όταν δεν ήξερα τι μου γινόταν, τότε νομίζω πως ήταν η καλύτερη φάση και η καλύτερη σκηνοθεσία που μπορούσα να πετύχω. Κάθε φορά που παίρνω αποστάσεις από τον ορθολογισμό, δικαιώνομαι. Οτιδήποτε περνάω από μια βάσανο λογικής, καθημερινότητας και αποτελεσματικότητας αρχίζω μετά και το μπουχτίζω. Ό,τι γίνεται σαν να είναι όνειρο θερινής νυκτός, αυτό ασυζητητί γνωρίζω πως θα είναι το καλύτερο. Έτσι πορεύομαι και στη ζωή μου και γι’ αυτόν τον λόγο ακόμα δεν έμαθα ποια είμαι, ενώ όλοι δίπλα λένε «δεν είσαι ο εαυτός σου» ή «είσαι ο εαυτός σου» ή «πρέπει να είσαι ο εαυτός σου», χωρίς να διασαφηνίζουν ποιον απ’ όλους τους εαυτούς που υπάρχουν εντός τους διαλέγουν να βγάλουν προς τα έξω.