Ρόμπερτ Ουίλσον: Συνέντευξη στην ATHENS VOICE με αφορμή την παράσταση «Οθέλλος», που σκηνοθετεί στην ΕΛΣ, και το έργο του.
«Εξέχουσα φυσιογνωμία στον κόσμο του πειραματικού θεάτρου», «Μάγος Μέρλιν της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας», «σκηνοθέτης-αλχημιστής (για άλλους ιμπεριαλιστής) του βλέμματος», οι υπερθετικοί δεν λείπουν γύρω από το όνομά του. Πολυπράγμων, τελειοθήρας και διαρκώς σε κίνηση, ο 80χρονος Αμερικανός καλλιτέχνης (της θεατρικής, οπερατικής αλλά και εικαστικής σκηνής) Μπομπ Ουίλσον βρέθηκε ξανά στην Αθήνα για την πρώτη του συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή.
Χαίρεται που ξεκινάει τη μέρα του αντικρίζοντας το αττικό φως. Άλλωστε, στον δομημένο με αισθητικά εντυπωσιακές εικόνες μινιμαλιστικό σκηνικό του κόσμο, οι επιβλητικοί και λεπτομερώς συντονισμένοι φωτισμοί έπαιζαν πάντα καίριο ρόλο. Μαζί, φυσικά, με τη σήμα-κατατεθέν στιλιζαρισμένη αργή κινησιολογία του, τις σιωπές, το έντονο μακιγιάζ, τα ιδιαίτερα κοστούμια. Είναι, όμως, το χρώμα που καθοδηγεί τις δημιουργίες του στο ξεκίνημά τους. Ακόμα και τη μουσική στις όπερες που σκηνοθετεί έτσι την «ξεκλειδώνει», ακούγοντας τις αποχρώσεις της.
Ο«Οθέλλος», που έκανε πρεμιέρα στις 23 Φεβρουαρίου στην ΕΛΣ – σε συμπαραγωγή με το Πασχαλινό Φεστιβάλ του Μπάντεν Μπάντεν, όπου είχε παρουσιαστεί το 2019– και φέρει την υπογραφή του στη σκηνοθεσία, τα σκηνικά και τους φωτισμούς, δεν αποτελεί την πρώτη του συνάντηση με το σύμπαν του Βέρντι. Παραδέχεται, πάντως, πως χρειάστηκε κάποιον χρόνο για να συνηθίσει τη μουσική του διασημότερου συνθέτη του ιταλικού ρομαντισμού. «Στα νεανικά μου χρόνια είχα παρακολουθήσει την “Αΐντα” στη Βερόνα και από τη μια με γοήτευσε το θέαμα και η απήχησή της, από την άλλη τη βρήκα πολύ κιτς. Χρόνια αργότερα, μου ζητήθηκε να τη σκηνοθετήσω στη Metropolitan Opera και στις Βρυξέλλες. Όταν είχα τον χρόνο να ακούσω πιο προσεκτικά, γοητεύθηκα περισσότερο από την όπερα. Είναι στην πραγματικότητα ένα έργο δωματίου. Συχνά βρίσκονται ένας, δύο ή τρεις τραγουδιστές επί σκηνής. Μόνο μία σκηνή είναι πραγματικά πομπώδης. Είναι ένα θριαμβευτικό εμβατήριο. Κάποια χρόνια αργότερα, σκηνοθέτησα τον “Μακμπέθ”. Οπότε, όταν προέκυψε η πρόταση για τον Οθέλλο ήμουν εξοικειωμένος με τη σύνθεση του Βέρντι, που για μένα παρουσιάζει ακραίες αντιθέσεις ανάμεσα σε πομπώδεις και σε πολύ ήσυχες στιγμές. Η όπερα του Βέρντι, όπως και το έργο του Σαίξπηρ, είναι εξαιρετικά δομημένη και γεμάτη αντικρουόμενες στιγμές».
Στο ξεκίνημα της παράστασης παρουσιάζετε ένα βίντεο με έναν ελέφαντα που πεθαίνει. Μιλήστε μας γι’ αυτή την επιλογή.
Ο σιωπηλός πρόλογος με τον ελέφαντα που πεθαίνει αποτελεί μια μεταφορά για τον Οθέλλο, έναν γίγαντα που καταρρέει. Δεν θα τον απεικόνιζα ως λιοντάρι (σ.σ. όπως τον παρομοιάζει ο Ιάγος), αλλά ως έναν βαρύ ελέφαντα που πέφτει αργά. Αυτή η ολιγόλεπτη σιωπηλή εισαγωγή έρχεται να μεγεθύνει τον αντίκτυπο της σαρωτικής καταιγίδας στην έναρξη της όπερας, με τις εκρηκτικές νότες της παρτιτούρας του Βέρντι.
Από πού ξεκινάτε; Πώς ξεκλειδώνετε τον «γρίφο» ενός έργου και το προσεγγίζετε;
Σκέφτομαι κατ’ αρχάς ποιο είναι το σωστό χρώμα. Δουλεύοντας πρόσφατα το ανέβασμα της «Τουραντό» του Πουτσίνι στην Όπερα του Παρισιού, το χρώμα που μου ήρθε στο μυαλό ήταν το κόκκινο. Στην όπερα «Πελλέας και Μελισσάνθη», πάλι, δεν θα χρησιμοποιούσα το κόκκινο αλλά ιριδίζουσες αποχρώσεις απαλού μπλε και πράσινου. Στον «Οθέλλο» βλέπω βαθιά μπλε στο χρώμα της μουσικής και για ένα μικρό διάστημα και το κόκκινο, αλλά όχι για πολύ.
Έχετε αναφέρει ότι ο «Οθέλλος» πραγματεύεται το ζήτημα του πώς είναι να είναι κανείς ξένος, μια σύγκρουση σύγχρονη αλλά και κλασική. Έχετε νιώσει ποτέ ξένος;
Μπορώ να ταυτιστώ μαζί του κατά κάποιον τρόπο. Η μητέρα μου «έφυγε» νέα, 57 ετών, και λίγο πριν πεθάνει μου είπε ότι θα τα πάω μια χαρά στη ζωή. Τη ρώτησα γιατί το λέει και μου απάντησε: «Γιατί ξέρεις πώς να είσαι μόνος». Αυτός είναι, λοιπόν, ο τρόπος που ταυτίζομαι με τον «Οθέλλο».
Η φιλοσοφία και η τέχνη της Άπω Ανατολής αποτελούν σταθερές αναφορές στη δουλειά σας. Γιατί σας ενδιαφέρει τόσο η Ανατολή;
Έχω πει πολλές φορές ότι η δουλειά μου είναι πιο κοντά στην ανατολική φιλοσοφία παρά στη δυτική. Δεν χρειάστηκα ποτέ έναν λόγο σχετικά με το γιατί κάνω κάτι, δουλεύω ενστικτωδώς, αν ξέρω τι κάνω δεν θέλω να το κάνω. Ο λόγος για τον οποίο εργάζεσαι ως καλλιτέχνης είναι για να αναρωτιέσαι τι κάνεις. Η δυτική φιλοσοφία βασίζεται στην εκλογίκευση των καταστάσεων, κάποιος κάνει κάτι για έναν λόγο. Εγώ δεν το χρειάζομαι αυτό.
Ο διάσημος σκηνοθέτης και καλλιτέχνης Ρόμπερτ Ουίλσον
Οι έννοιες της ακινησίας και της σιωπής διατρέχουν τη δουλειά σας. Τι έχετε μάθει από αυτές; Και ποια είναι η πιο ηχηρή σιωπή που έχετε βιώσει;
Ο πιο δυνατός ήχος που άκουσα ποτέ ήταν δημιούργημα του Lou Reed· ο ήχος από επτά steel κιθάρες, κάτι πραγματικά εκπληκτικό. Για τη σιωπή έμαθα από τον John Cage, ο οποίος έγραψε και το ομότιτλο βιβλίο, και λέει ότι «δεν υπάρχει σιωπή όσο ζούμε, υπάρχει ήχος». Έχω υιοθετήσει ένα κωφό αγόρι και μετράμε την ακοή του. Μέχρι τα 110 ντεσιμπέλ δεν ακούει τίποτα, αλλά το σώμα του ένιωθε δονήσεις του ήχου, οπότε κατά μια έννοια άκουγε. Το σώμα ακούει. Έμαθα για την ακινησία κοιτάζοντας τα ζώα. Πώς μπορεί να σε κοιτάξει ένας μαύρος πάνθηρας, μια αρκούδα. Ο Κλάιστ είχε δηλώσει ότι «ένας καλός ηθοποιός είναι σαν την αρκούδα. Δεν θα κουνηθεί ποτέ πρώτος, θα περιμένει εσένα».
Φως και σκοτάδι, σιωπή και ήχος, ακινησία και κίνηση, η οριζόντια και η κάθετη διάσταση που έχετε δηλώσει ότι είναι πολύ σημαντικές στη δουλειά σας. Ποια είναι η σημασία των αντιθέσεων στη ζωή και στην τέχνη σας;
Όλη μου η δουλειά είναι ένα χωροχρονικό κατασκεύασμα. Σε μια πολύ σκοτεινή σκηνή που με ενδιαφέρει να είναι ακόμα πιο σκοτεινή, πρέπει να έχω κάτι σε φως. Αν θέλω να δω κάτι ακόμα πιο φωτεινό, χρειάζεται να έχω κάτι σκοτεινό. Εάν είμαστε πολύ ακίνητοι, συνειδητοποιούμε περισσότερο την κίνηση παρά όταν κάνουμε πολλές εξωστρεφείς κινήσεις. Όσο είμαστε ζωντανοί αναπνέουμε και κινούμαστε.
Οι σκέψεις σας σχετικά με το τι βλέπετε να έρχεται στο θέατρο και την τέχνη;
Στο μέλλον όλα θα είναι διαφορετικά κι όμως όλα παραμένουν τα ίδια. Αυτό που βιώνουμε σήμερα, θα είναι διαφορετικό την επόμενη στιγμή. Το μόνο που είναι σταθερό είναι η αλλαγή.
Οι καλλιτέχνες είναι τα ημερολόγια της εποχής μας, είχατε πει κάποτε. Τι θα πρόσεχε, λοιπόν, κάποιος στο ημερολόγιό σας αυτό το διάστημα; Ποιες οι σκέψεις σας για τον κόσμο μας και την τρέχουσα κατάσταση;
Βρίσκεσαι στη σκηνή και ο σκηνοθέτης σού λέει να στρίψεις αριστερά. Σκέψου ότι στρίβεις δεξιά και μετά αριστερά και τότε θα είναι εντελώς διαφορετικό. Είπα στη Βιολέττα Λούστα, η οποία στην παράσταση ερμηνεύει τον ρόλο της Αιμιλίας, πως όταν σηκώνει το μαντίλι θα πρέπει να νομίζει ότι ανεβαίνει και σκύβει για να το σηκώσει. Ο Γκρεγκ Λουγκάνης, ο χρυσός ολυμπιονίκης του 1984, έχει αναφέρει πως, όταν καταδυόταν και ήταν στον αέρα, είχε την ψευδαίσθηση ότι ανέβαινε καθώς κατέβαινε.
Από πού αντλείτε ελπίδα;
Βρίσκω ελπίδα στη μουσική των Αφροαμερικανών. Σε όλο το ρεπερτόριο των spirituals δεν υπάρχει ούτε ένα τραγούδι διαμαρτυρίας. Μια φυλή που ήταν αλυσοδεμένη, χτυπημένη, που δεν της επιτρεπόταν να διαβάσει τίποτα πέρα από τη Βίβλο, δημιούργησε μουσική γεμάτη ελπίδα. Τι με κάνει να χαμογελώ και να προχωράω; Η Μισέλ Ομπάμα και ο φίλος μου ο Άλεκ.
Το πιο όμορφο πράγμα που σας συνέβη πρόσφατα;
Όταν ξύπνησα τις προάλλες και αντίκρισα αυτό το όμορφο φως και τον ήλιο της Ελλάδας, που δεν τα βρίσκεις αλλού.
16°
