Στη σκηνή με τη Νεφέλη Μούσουρα: H Τέχνη ως σωσίβιο

Η Νεφέλη Μούσουρα είναι από τις πιο διακεκριμένες Ελληνίδες πιανίστριες με σημαντικές διακρίσεις και διεθνή παρουσία. Γνωριστήκαμε στη Λίμνη, σε μία από τις δράσεις του Μεγάρου Μουσικής στη Βόρεια Εύβοια την οποία κάλυπτα δημοσιογραφικά. Εκείνο το σαββατοκύριακο, πριν ακόμα τη δω να ανεβαίνει στη σκηνή, συνέβη να συμπράξουμε σ’ ένα κοινό μας «πρότζεκτ», να πιάσουμε έναν τραυματισμένο γατούλη τον οποίο στη συνέχεια πήραμε μαζί μας στην Αθήνα για περίθαλψη. Το βράδυ της συναυλίας, αυτό που μου είχε φανεί από την αρχή οικείο αισθάνθηκα να αντανακλάται και στη μουσική της: όχι μόνο η δεξιοτεχνία, αλλά και η λεπτότητα στο παίξιμο, καθώς και η ανάγκη της να επικοινωνεί με το κοινό. H Νεφέλη ερμηνεύει τη μουσική σαν μια πράξη φροντίδας. Η ευαισθησία της, που συνδυάζεται με μια εσωτερική δύναμη και συγκρότηση, είναι κάτι που εκπέμπει στις σχέσεις της με τους άλλους, όσο και στη σκηνή.

Με αφορμή τη συναυλία της στο Μέγαρο Μουσικής την Παρασκευή 7/11 με την Κρατική Ορχήστρα, σε ένα από τα πιο διάσημα γαλλικά κοντσέρτα για πιάνο, το Δεύτερο του Saint-Saëns («σα να τρως σαντιγί σε ένα γαλλικό σαλόνι με χρυσά στολίδια στο ταβάνι, η μουσική του σε βάζει σ’ ένα κλίμα ευφορίας»), σε διεύθυνση της Εσθονής αρχιμουσικού Anu Tali, η Νεφέλη Μούσουρα μας μιλάει για την αφοσίωση και τις ώρες της μελέτης, για τη σημασία της τέχνης και την ομορφιά, για την ενσυναίσθηση και για τη φιλοζωία.

Το σημαντικό είναι να ζεις πρώτα ως άνθρωπος

Πόσο σημαντική είναι η ευρύτερη καλλιέργεια για έναν μουσικό, ρωτάω, κι εκείνη το πηγαίνει λίγο πιο πέρα, μιλώντας για τη δύσκολη ισορροπία που χαρακτηρίζει τη ζωή ενός πιανίστα. «Ως σολίστ έχεις ένα πρόγραμμα σχεδόν “αθλητικό”, με πολλές ώρες μελέτης. Προσωπικά νομίζω ότι δεν γίνεται να υπάρξει μουσική χωρίς άλλες προσλαμβάνουσες. Όμως, πέρα από αυτό, το ερώτημα είναι τι φέρει κανείς μέσα του. Το συναίσθημα δεν μαθαίνεται θεωρητικά, είναι κάτι που το βιώνεις΄ κι όσο περισσότερες εμπειρίες έχεις, τόσο αυτές περνούν στο παίξιμό σου. Όταν εξασκείσαι στον χώρο του συναισθήματος, γίνεσαι καλύτερος καλλιτέχνης. Το λέω γιατί, πολύ συχνά, η μελέτη του πιάνου μπορεί να σε απομονώσει, είναι ένας κίνδυνος σε μεγάλο βαθμό αναπόφευκτος. Για να φτάσεις σε υψηλό επίπεδο χρειάζεται χρόνος, αφοσίωση, ολόκληρος ο εαυτός σου. Δεν μπορείς, όμως, να μένεις μόνιμα στην απομόνωση της μελέτης. Είναι εξίσου απαραίτητο το να ζεις, να νιώθεις τον παλμό των άλλων ανθρώπων, να ανοίγεις τους ορίζοντές σου μέσα από βιβλία, σχέσεις και εμπειρίες. Το σημαντικό είναι να ζεις πρώτα ως άνθρωπος, και μετά ως καλλιτέχνης».

Αυτό που κάνουμε είναι μια κατάθεση ψυχής, μια εξομολόγηση – εγώ έτσι το βλέπω

Όσο για το «αθλητικό» κομμάτι της μελέτης, αυτό ξεκινάει από παιδί. «Αν δεν έχεις εκπαιδεύσει το σώμα σου από μικρός, μετά είναι πολύ δύσκολο να σε ακολουθήσει. Σχεδόν όλοι οι σολίστες περνούν από αυτή τη διαδικασία. Όσο πιο φυσικό και αβίαστο δείχνει κάτι, τόσο περισσότερη δουλειά κρύβει από πίσω». Η ίδια προτιμάει να βλέπει την τέχνη ως κάτι προσωπικό, όχι ως πεδίο σύγκρισης και ανταγωνισμού. «Αυτό που κάνουμε είναι μια κατάθεση ψυχής, μια εξομολόγηση – εγώ έτσι το βλέπω. Φυσικά, προϋποτίθεται πως έχεις μάθει να χειρίζεσαι άριστα τη γλώσσα και την τεχνική του οργάνου σου, αλλά στο τέλος αυτό που μετρά είναι τι έχεις μέσα σου και πώς το εκφράζεις. Γι’ αυτό και αγαπώ το σολιστικό κομμάτι: ένας άνθρωπος μόνος, με ένα όργανο –ή τη φωνή του– ανοίγει για λίγο τον εσωτερικό του κόσμο στο κοινό. Είναι μια πολύ ιδιαίτερη συνθήκη».

Πόσες ώρες μπορεί να μελετά ένας πιανίστας;

Κάνω τη λάθος ερώτηση. Δεν υπάρχουν ώρες. Η απάντηση είναι «μέχρι να βγει». Όπως ένας ζωγράφος δουλεύει ένα έργο μέχρι να νιώσει ότι ολοκληρώθηκε. «Χάνεις την αίσθηση του χρόνου – δεν είναι μια δραστηριότητα ανάμεσα σε άλλες. Πρέπει να χτίσεις ένα έργο ολόκληρο: να καταλάβεις τι έχει γράψει ο συνθέτης, να το περάσεις στα χέρια σου, να μάθεις τη “χορογραφία” μέχρι να γίνει δεύτερη φύση, και μετά να βάλεις τον εαυτό σου μέσα σ’ αυτό. Είναι μια διαδικασία διαλογιστική, ένας ολόκληρος κόσμος».

Η ίδια δουλεύει λίγο «διαλειμματικά». «Υπάρχουν περίοδοι που δεν μελετάω καθόλου – είμαι σε φάση εισροής εμπειριών. Και μετά κλείνομαι και δουλεύω εντατικά. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς το πιάνο ούτε μια μέρα, εγώ μπορώ. Και μάλιστα μου κάνει καλό, γιατί αυτό μετά φέρνει τη λαχτάρα να επιστρέψω».

Τέχνη: ανάγκη ή πολυτέλεια;

Θυμάμαι σε μια παρουσίαση βιβλίου, που κάποιος της είχε πει μιλώντας για τον δύσκολο 21ο αιώνα, «ευτυχώς που έχουμε ανθρώπους σαν κι εσένα που κρατάτε ζωντανή την τέχνη, σαν παρηγοριά». Της θυμίζω την απάντησή της, ότι καμιά φορά η τέχνη είναι πολυτέλεια. «Νομίζω πως ισχύουν ταυτόχρονα. Όταν γύρω σου υπάρχει πόλεμος ή δυσκολία επιβίωσης, πολλές φορές αναρωτιέσαι: “Αυτό που κάνω τώρα έχει νόημα; Αφορά κανέναν;”. Μπορεί και όχι. Και σε πιο ακραίες συνθήκες ίσως να μην υπήρχε καν η δυνατότητα να το κάνω. Οπότε, ναι, η τέχνη είναι πολυτέλεια. Την ίδια στιγμή, όμως, μας είναι απολύτως αναγκαία, μας σώζει. Ουκ επ’ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος, δεν είμαστε φτιαγμένοι μόνο για να τρώμε, να κοιμόμαστε και να κάνουμε τις δουλειές μας, άντε και να διασκεδάζουμε. Υπάρχει αυτή η ανάγκη να θρέψουμε και το πνεύμα μας. Μιλάμε φυσικά για την ειρηνική ζωή – αν και έχουν δημιουργηθεί σπουδαία έργα και σε πολύ σκοτεινούς καιρούς».

Είναι το κακό, η απώλεια, η αγωνία, που μας κάνουν να διψάμε για το καλό και το ωραίο

«Και από την άλλη», σημειώνει η Νεφέλη, «αν το δούμε διαχρονικά το κακό από όλους περνάει και υπήρχε όσο υπάρχει ο άνθρωπος. Το θέμα είναι τι κάνουμε εμείς μ’ αυτό. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο στο σύνολό του. Μπορούμε όμως να κάνουμε ό,τι καλύτερο γίνεται μέσα στο δικό μας πεδίο, στο περιβάλλον που επηρεάζουμε – ακόμα κι αν είναι πέντε άνθρωποι. Αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία. Η τέχνη, πολλές φορές, μοιάζει σαν ένα σωσίβιο μες στην τρέλα. Σκέψου, στον παράδεισο δεν θα τη χρειαζόμασταν. Είναι το κακό, η απώλεια, η αγωνία, που μας κάνουν να διψάμε για το καλό και το ωραίο· που μας σπρώχνουν να δημιουργήσουμε κάτι φωτεινό. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να δείξει πως δεν είναι μόνο ένα ον που ρίχνει βόμβες και καταστρέφει – αλλά κι ένα ον που μπορεί να δημιουργήσει κάτι όμορφο, κάτι που ίσως κάνει τη ζωή κάποιου άλλου λίγο καλύτερη».

 Σαν μια γιορτή ενάντια στον θάνατο

Πώς είναι η αίσθηση όταν παίζει σε μια συναυλία; «Εκείνη την ώρα, είναι σαν όλοι να μπαίνουμε σε ένα διαστημόπλοιο. Στην καθημερινότητα ο καθένας είναι στον δικό του κόσμο, με τις έγνοιες και τη ζωή του, αλλά μέσα στην αίθουσα συναντιόμαστε για λίγη ώρα για να ζήσουμε κάτι από κοινού. Αυτή η εμπειρία δεν μπορεί να αντικατασταθεί. Μπορεί να θέλω να ακούσω μουσική στο σπίτι μου –και το κάνω–, αλλά η συνακρόαση εν είδει τελετουργίας είναι κάτι άλλο. Εκείνη την ώρα δημιουργείται μια σχέση ανάμεσα στον κοινό και τον ερμηνευτή, μια συνθήκη που συντηρείται από όλους μαζί. Έχουμε ανάγκη να φτιάχνουμε αυτούς τους “παράλληλους κόσμους” που μοιραζόμαστε. Μας καθησυχάζει; Μας συμφιλιώνει με τον φόβο του θανάτου; Δεν ξέρω. Αλλά μας δίνει μια αίσθηση ενότητας, ότι είμαστε όλοι εδώ, μαζί».

Είναι σαν μια επαφή με κάποιον, που μετά φεύγεις γεμάτος. «Να το πούμε αλλιώς: Εκείνη τη στιγμή επιβεβαιώνουμε ότι είμαστε ζωντανοί. Η συναυλία είναι σαν μια γιορτή ενάντια στον θάνατο, όπως άλλωστε και η ερωτική συνεύρεση. Και δεν χρειάζεται να είναι αίθουσα συναυλιών. Μπορεί να είναι ένα καφενείο σ’ ένα χωριό, μια βραδιά που κάποιος έπιασε ένα όργανο και όλοι μοιράστηκαν αυτό το κάτι παραπάνω. Οτιδήποτε μας βγάζει έξω από τις βασικές μας ανάγκες και συνήθειες, και μας κάνει να μετέχουμε σε κάτι πέρα από εμάς. Απλώς η κλασική μουσική είναι μια τεράστια παρακαταθήκη της ανθρωπότητας – όπως τα έργα του Αισχύλου».

 Η φιλοζωία και η σημασία της ενσυναίσθησης

Δεν θέλω να κλείσουμε τη συζήτησή μας, χωρίς να μιλήσουμε για τα ζώα. Έτσι συναντηθήκαμε κι εμείς άλλωστε. Η Νεφέλη έχει σώσει πολλά ζώα, αφιερώνει χρόνο από τη ζωή της, είναι κάτι που την απασχολεί. «Είναι ένα πολύ μεγάλο ζήτημα, και πιστεύω ότι πρέπει να το πάρει στα σοβαρά πρώτα το ίδιο το κράτος. Χρειάζεται να μπει η φιλοζωία στα σχολεία. Υπάρχει τεράστιο κενό στην κοινωνία μας. Το να ενδιαφέρεσαι για τα ζώα δεν είναι μια «παραξενιά», αλλά κάτι πολύ ουσιαστικό και απαραίτητο. Είναι μέριμνα για τον αδύναμο, ένα βαθιά ανθρώπινο ζήτημα. Πολλές φορές συμπεριφερόμαστε σαν να μην υπάρχουν, σαν να μην μας αφορούν. Κι όμως τα αδέσποτα ζώα είναι εκεί έξω, δίπλα μας, μπροστά στα μάτια μας, και πολύ συχνά βασανίζονται και υποφέρουν.

Η φιλοζωία δεν είναι κάτι που το κάνεις, αν σου περισσεύει καλοσύνη.

Η φιλοζωία επομένως δεν είναι κάτι που το κάνεις, αν σου περισσεύει καλοσύνη. Δεν πρέπει να μάθουμε πώς να συνυπάρχουμε με όλα τα όντα που μοιραζόμαστε το μυστήριο της ζωής; Μιλάμε για την ενσυναίσθηση σαν να είναι το κερασάκι στην τούρτα, ενώ στην πραγματικότητα είναι ο πυρήνας της ύπαρξής μας. Χωρίς αυτή όμως δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Κι αυτό αφορά και την τέχνη. Δεν μπορείς να μπεις χωρίς ενσυναίσθηση στην ψυχολογία του συνθέτη, ή ως ηθοποιός να προσεγγίσει τον εκάστοτε ρόλο. Νομίζω ότι αν σε όλα τα πεδία της ζωής πράτταμε με ενσυναίσθηση, ο κόσμος μας θα ήταν γλύκα κι όνειρο.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο χρειάζεται να σκεφτούμε και τη φιλοζωία. Να μην είναι κάτι που στηρίζεται σε λίγους εθελοντές, που σηκώνουν όλο το βάρος και συχνά αντιμετωπίζονται ως “περίεργοι”. Αλλά κάτι ενταγμένο στην κοινωνία μας, μια υποχρέωσή μας ως συνειδητοποιημένοι πολίτες. Είναι δείκτης πολιτισμού. Δυστυχώς όμως δεν υπάρχει παιδεία για τα πλάσματα γύρω μας, βγαίνεις να ταΐσεις γάτες στη γειτονιά και σε κοιτάζουν με μισό μάτι. Είναι τόσο μεγάλο και τόσο σοβαρό αυτό το ζήτημα, που αξίζει να το συζητήσουμε ξεχωριστά».

 Late night με την Κ.Ο.Α., Κρατική Ορχήστρα Αθηνών - Ορχήστρα in Residence του Μεγάρου, 7/11, 22:00