Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός: 160 χρόνια ελληνικού πνεύματος και ανθρωπισμού

Σε μία πλευρά της πλατείας Καρύτση, το επιβλητικό μέγαρο του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» στέκει σαν φρουρός της πνευματικής ιστορίας της Αθήνας. Για περισσότερο από ενάμιση αιώνα, αυτό το κτίριο φιλοξενεί τη φωνή των γραμμάτων, των τεχνών και της κοινωνικής προσφοράς. Κι όμως, η ιστορία του ξεκινά από μια παρέα εφήβων.

Οι έφηβοι ιδρυτές του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και το πνεύμα της εποχής

Αν και σήμερα ακούγεται παράδοξο, ο «Παρνασσός» οφείλει την ύπαρξή του στο όραμα των τεσσάρων παιδιών του νομισματολόγου Παύλου Λάμπρου –Μιχαήλ, Λουκά, Αλέξανδρου και Νικόλαου– ηλικίας μόλις 15 έως 17 ετών. Με τη στήριξη του πατέρα τους, ίδρυσαν έναν φιλολογικό σύλλογο με σκοπό τη «διά της από κοινού των μελών αυτού ενεργείας πρόοδο και γενική ωφέλεια».

Στις 24 Ιουνίου 1865, το όραμά τους παίρνει σάρκα και οστά. Δέκα χρόνια αργότερα, στις 17 Μαρτίου 1875, με βασιλικό διάταγμα, ο «Παρνασσός» αναγνωρίζεται επισήμως ως Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, με πρώτο πρόεδρο τον Μιχαήλ Λάμπρου.

Η Ελλάδα εκείνης της εποχής γνώριζε μια περίοδο ραγδαίας ανάπτυξης. Θεσμοθετούνταν οι πρώτες λειτουργίες του κράτους, οργανωνόταν ο στρατός, εκτελούνταν δημόσια έργα. Ο νεαρός βασιλιάς Γεώργιος Α΄ είχε ήδη φέρει το μεγάλο «δώρο» της Επτανήσου, ενώ πλούσιοι ομογενείς εγκαθίσταντο στην Αθήνα, χτίζοντας τα εντυπωσιακά νεοκλασικά της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας.

Ήταν μια εποχή αισιοδοξίας, φιλελεύθερου πνεύματος και πίστης ότι η μόρφωση μπορούσε να αλλάξει τη μοίρα του τόπου. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα γεννήθηκε ο «Παρνασσός» – ως έκφραση της ανάγκης των πολιτών να συμβάλουν ενεργά στην πνευματική και κοινωνική πρόοδο της χώρας.

Από πού πήρε το όνομά του

Το όνομα «Παρνασσός» προέρχεται από το ιερό κατά την ελληνική μυθολογία βουνό, που ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα και τις Μούσες – το λίκνο της μουσικής, της ποίησης και της μαντικής τέχνης. Από την εποχή της Αναγέννησης, ο Παρνασσός έγινε σύμβολο των γραμμάτων και των τεχνών σε όλη την Ευρώπη.

Από εκεί εμπνέεται και το λογοτεχνικό ρεύμα του παρνασσισμού, που γεννήθηκε στο Παρίσι στα μέσα του 19ου αιώνα, αντιδρώντας στον ρομαντισμό. Οι παρνασσιστές πίστευαν στην τελειότητα της μορφής, στην πειθαρχία και στην πιστότητα της έκφρασης – αξίες που αντικατοπτρίζουν και το πνεύμα του ελληνικού «Παρνασσού»: μια ισορροπία ανάμεσα στο ιδανικό και στο πραγματικό, στην καλλιέργεια και στην κοινωνική δράση.

Από την οικία Λάμπρου στο μέγαρο της Καρύτση

Αρχικά, ο σύλλογος στεγάστηκε στην οικία της οικογένειας Λάμπρου στην οδό Παρθεναγωγείου (σήμερα Πεσμαζόγλου), έπειτα στην οδό Ρόμβης 38 και αργότερα στην Κολοκοτρώνη 11. Το 1891 απέκτησε το δικό του σπίτι: το νεοκλασικό μέγαρο της πλατείας Καρύτση 8, έργο του αρχιτέκτονα Ιφικράτη Κοκκίδη, του οποίου τον θεμέλιο λίθο τοποθέτησε ο διάδοχος Κωνσταντίνος Α΄, ενώ η δαπάνη ανέργεσής του καλύφθηκε από το κληροδότημα του ομογενούς Αντωνίου Παγκάλου.

Η αίθουσά του, με την απαράμιλλη ακουστική, έγινε το πιο εμβληματικό πνευματικό σαλόνι της πρωτεύουσας. Εκεί μίλησαν σπουδαίες μορφές όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Γεώργιος Σουρής, ο Γεώργιος Δροσίνης και ο Ιωάννης Πολέμης.

Ο Γεώργιος Ροϊλός αποτύπωσε αυτό το πνεύμα στον διάσημο πίνακά του με τους ποιητές του Παρνασσού – έργο που δεσπόζει ακόμη στον πρώτο όροφο.

Ο «Παρνασσός», η «Ακαδημία» της Αθήνας

Από πολύ νωρίς, ο «Παρνασσός» καθιερώθηκε ως κέντρο πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο αριθμός των μελών του αυξανόταν εντυπωσιακά: από περίπου 300 τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του έφτασε να ξεπερνά τα 1.000 το 1951, περιλαμβάνοντας προσωπικότητες από τον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών, της πολιτικής και των ενόπλων δυνάμεων.

Η φήμη του συλλόγου ξεπέρασε σύντομα τα ελληνικά σύνορα. Ως επίτιμα μέλη του ανακηρύχθηκαν εξέχουσες ξένες προσωπικότητες, όπως οι αρχαιολόγοι Ερρίκος Σλήμαν και Βίλχελμ Ντέρπφελντ, ο πρωθυπουργός της Γαλλίας Ζορζ Κλεμανσό και ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Ουίνστον Τσόρτσιλ. Το 1884, στα επίτιμα μέλη του συλλόγου εντάχθηκε και ο μητροπολίτης Πενταπόλεως Νεκτάριος, ο μετέπειτα άγιος Νεκτάριος, τότε διευθυντής της Ριζαρείου Σχολής.

Η αποδοχή από τον ιστορικό Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο του τίτλου του Επίτιμου Προέδρου προσέδωσε ακόμη μεγαλύτερο κύρος και ηθικό βάρος στον «Παρνασσό», καθιερώνοντάς τον ως κορυφαίο πνευματικό θεσμό της εποχής.

Οι διαλέξεις, τα συνέδρια, οι μουσικές βραδιές και οι χοροεσπερίδες του αποτελούσαν γεγονότα της εποχής. Ο ετήσιος χορός του συλλόγου, υπό την αιγίδα της βασιλικής οικογένειας, ήταν το κοσμικό γεγονός της Αθήνας και αναμενόταν πάντα με ανυπομονησία. Στον «Παρνασσό» διοργανώθηκαν η πρώτη ανθοκομική έκθεση (1883), η πρώτη καλλιτεχνική έκθεση στην Ελλάδα (1885) καθώς και η πρώτη έκθεση ερασιτεχνικής φωτογραφίας (1898). Εκεί, επίσης, πραγματοποιήθηκε, με απογραφικά δελτία, η πρώτη απογραφή των Αθηνών (1904).

Στην αίθουσα του «Παρνασσού», στις 4 Νοεμβρίου 1894, ο βαρόνος Πιέρ ντε Κουμπερτέν, σε μια βαρυσήμαντη διάλεξη, πρότεινε την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 από την Αθήνα.

Πολύ πριν ιδρυθεί η Ακαδημία Αθηνών, ο «Παρνασσός» λειτουργούσε ως το πρώτο οργανωμένο κέντρο γραμμάτων και τεχνών της χώρας. Με τα χρόνια εξελίχθηκε σε θεσμό που συνδύαζε πολιτισμό και κοινωνική μέριμνα.

Όπως σημειώνουν οι ιστορικοί του, ο «Παρνασσός» πρωταγωνίστησε στην αστικοποίηση της αθηναϊκής ζωής και ταυτόχρονα μετέτρεψε τις αξίες του Διαφωτισμού σε πράξη – δίνοντας στην κοινωνία τα εργαλεία που χρειαζόταν για να μορφωθεί και να προοδεύσει.

Η Σχολή Απόρων Παίδων

Το πιο συγκινητικό κεφάλαιο της ιστορίας του «Παρνασσού» είναι ίσως η Σχολή των Απόρων Παίδων, που ιδρύθηκε στις 3 Δεκεμβρίου 1872 με πρωτοβουλία του ποιητή και μέλους του συλλόγου Σπυρίδωνα Βασιλειάδη.

Η Αθήνα της εποχής είχε σοβαρό πρόβλημα με τα φτωχά και εγκαταλειμμένα παιδιά, γνωστά τότε ως «μάγκες του Ρολογιού». Ζούσαν στους δρόμους, δουλεύοντας ως εφημεριδοπώλες, λούστροι ή υπηρέτες, συχνά υπό εκμετάλλευση.

Η σχολή δέχτηκε 80 παιδιά, τους πρόσφερε ρούχα, τροφή και, κυρίως, μόρφωση: μάθαιναν ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Η λειτουργία της στηρίχτηκε σε ιδιωτικές δωρεές – μεταξύ των πρώτων ευεργετών ήταν ο Ανδρέας Συγγρός, ο βασιλιάς Γεώργιος και η Εθνική Τράπεζα.

Αρχικά στεγάστηκε στο υπόγειο του «Παρνασσού» και το 1931 μεταφέρθηκε σε νέο τριώροφο κτίριο, έργο του αρχιτέκτονα Βασίλη Τσαγρή, στη γωνία Θεμιστοκλέους και Καντακουζηνού. Εκεί υπήρχαν υπνωτήρια, αίθουσες διδασκαλίας, αναγνωστήριο, βιβλιοθήκη, ακόμη και εστιατόριο. Από τη Σχολή αυτή αναδείχθηκαν αξιόλογοι άνθρωποι, όπως ο Σπυρίδων Τσαγγάρης, ιδρυτής του πρώτου Πρακτορείου Αθηναϊκού Τύπου.

Πόλεμοι, κατοχή και αναγέννηση

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, το κτίριο του «Παρνασσού» επιτάχθηκε από τους Γερμανούς και μετατράπηκε σε στρατοδικείο. Εκεί καταδικάστηκε τέσσερις φορές σε θάνατο ο αξιωματικός και ήρωας της Αντίστασης Κωστής Περρίκος, ιδρυτής της οργάνωσης ΠΕΑΝ.

Την ίδια εκείνη περίοδο οι Ναζί κατακτητές λεηλάτησαν την Πινακοθήκη και οι πίνακες που εκλάπησαν δεν βρέθηκαν ποτέ. Το 1947, ο τότε πρόεδρος Καραβίας ανασύνταξε τη συλλογή των πινάκων και εγκαινίασε την Πινακοθήκη στη νέα της μορφή το 1949, παρουσία του Γεωργίου Β' και πολλών πρέσβεων και προσωπικοτήτων των γραμμάτων και των τεχνών.

Μετά τον πόλεμο, ο σύλλογος ξαναβρήκε τη φωνή του και συνέχισε την πνευματική του πορεία. Παρά τις μεταγενέστερες κρίσεις, οικονομικές και κοινωνικές, ο «Παρνασσός» έμεινε όρθιος – με τη στήριξη ανθρώπων που κράτησαν «το καράβι στην επιφάνεια», όπως ειπώθηκε χαρακτηριστικά στην 160η επέτειο ίδρυσής του.

Ο «Παρνασσός» του σήμερα

Σήμερα, ο «Παρνασσός» εξακολουθεί να φωτίζει το πνευματικό τοπίο της χώρας, παραμένοντας σημείο αναφοράς για τον ελληνικό πολιτισμό. Στις αίθουσές του, το πνεύμα των γραμμάτων και των τεχνών συνεχίζει να ζει μέσα από πλήθος δραστηριοτήτων που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν.

Τα τελευταία χρόνια λειτουργεί Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, όπου κάθε εβδομάδα διακεκριμένοι επιστήμονες, λογοτέχνες και δημιουργοί μοιράζονται τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους με το κοινό. Παράλληλα, ο σύλλογος διοργανώνει πολιτιστικές και μουσικές εκδηλώσεις –περισσότερες από 370 μέσα σε μια πενταετία–, καθώς και εικαστικές εκθέσεις, είκοσι δύο από τις οποίες φιλοξενήθηκαν στην περίφημη αίθουσά του με το φυσικό φως, την «Γκαλερί των Αθηνών».

Οι χώροι του γεμίζουν καθημερινά από μαθητές και σχολικές ομάδες που γνωρίζουν από κοντά την ιστορία του, ενώ οι λογοτεχνικοί και καλλιτεχνικοί διαγωνισμοί του προσελκύουν δημιουργούς απ’ όλη τη χώρα. Ο «Παρνασσός» έχει επίσης ανοίξει τα σύνορά του, συνεργαζόμενος με συλλόγους γραμμάτων και τεχνών του εξωτερικού και εκπροσωπούμενος πλέον σε πολλές πόλεις της Ελλάδας.

Ιδιαίτερη θέση κατέχουν η Πινακοθήκη, με έργα σημαντικών Ελλήνων ζωγράφων του 19ου αιώνα, μέσω των οποίων απεικονίζεται η εξέλιξη της ζωγραφικής στον ελλαδικό χώρο, καθώς και η ιστορική βιβλιοθήκη του, που αριθμεί περισσότερους από 80.000 τόμους. Πρόσφατα ολοκληρώθηκε η ψηφιοποίηση των σπάνιων τόμων και αρχείων του 18ου και 19ου αιώνα, ενώ παράλληλα πραγματοποιείται ηλεκτρονική καταλογογράφηση.

Το κοινωνικό του έργο παραμένει εξίσου ζωντανό: στον χώρο της βιβλιοθήκης λειτουργεί Σχολείο Ελληνικής Γλώσσας για αλλοδαπούς, όπου περισσότεροι από 300 μαθητές από 28 χώρες μαθαίνουν δωρεάν τη γλώσσα και την ιστορία της Ελλάδας – μια σύγχρονη έκφραση του ανθρωπιστικού πνεύματος που ενέπνευσε τον σύλλογο πριν από 160 χρόνια.

Ταυτόχρονα, ο σύλλογος αξιοποίησε την ακίνητη περιουσία του, εξασφαλίζοντας οικονομική βιωσιμότητα και συνέχιση του έργου του. Το 2023, ένα ιστορικό βήμα σηματοδότησε τη νέα εποχή του: για πρώτη φορά γράφτηκαν γυναίκες μέλη στον σύλλογο, καταργώντας έναν περιορισμό 162 ετών.

Ένα φως που δεν σβήνει

Ο «Παρνασσός» δεν είναι απλώς ένα ιστορικό μέγαρο. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός πολιτισμού που μέσα σε 160 χρόνια κατάφερε να συνδυάσει τον στοχασμό με την πράξη, τη γνώση με την προσφορά. Είναι η πολιτιστική κοιτίδα της ελληνικής πρωτεύουσας

Όπως ειπώθηκε στην επετειακή εκδήλωση: «Ο πολιτισμός είναι το μόνο φως που δεν σβήνει – και είναι στο χέρι μας να το κρατήσουμε ζωντανό».

Περισσότερο από ενάμιση αιώνα μετά, ο «Παρνασσός» παραμένει ό,τι ήταν από την πρώτη μέρα: το σπίτι του ελληνικού πνεύματος και της κοινωνικής ευαισθησίας – εκεί όπου τέσσερα έφηβα αγόρια πίστεψαν πως η παιδεία μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο. Και, όπως αποδείχθηκε, είχαν δίκιο.