Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο: Eκεί όπου φυλάσσεται η ιστορία της νεότερης Ελλάδας

Περπατώντας στην καρδιά της Πλάκας, σ’ ένα στενό δρομάκι απέναντι από την Αρχιεπισκοπή Αθηνών, λίγα μόλις βήματα από τη Μητρόπολη, ο διαβάτης δύσκολα φαντάζεται τι θησαυρούς κρύβει πίσω από την εκλεκτικιστική του πρόσοψη το επιβλητικό τριώροφο της οδού Αγίου Ανδρέου 5. Κι όμως, εκεί, στο διατηρητέο αυτό κτίριο, στεγάζεται ένας από τους σημαντικότερους φορείς διάσωσης της ιστορικής μνήμης της χώρας: το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ).

Κατάλοιπα των τελευταίων αιώνων, πρωτογενείς και έντυπες πηγές ταξινομούνται με φροντίδα και προσφέρονται ελεύθερα στην έρευνα. Σπάνια βιβλία, αρχεία, φωτογραφίες, χάρτες, εφήμερα και ο έντυπος πλούτος μιας από τις σημαντικότερες ελληνικές βιβλιοθήκες για τον 19ο αιώνα φωτίζουν πτυχές της ιστορίας και του πολιτισμού του νεότερου ελληνισμού.

Η ίδρυση του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ) οφείλει πολλά στη διορατικότητα, το πάθος και το συλλεκτικό μεράκι δύο φίλων, του Μάνου Χαριτάτου και του Δημήτρη Πόρτολου, που μαζί δημιούργησαν έναν ζωντανό οργανισμό πολιτισμού που στηρίχτηκε στη γενναιοδωρία δωρητών, εθελοντών και φίλων.

Ο Μάνος Χαριτάτος (1944-2012), γεννημένος στην Αλεξάνδρεια, μανιώδης συλλέκτης, υπήρξε η ψυχή και η κινητήρια δύναμη του αρχείου. Ως διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών και αργότερα εμπνευστής του ΕΛΙΑ, αφιέρωσε τη ζωή του στη διάσωση της συλλογικής μνήμης.

Ο Δημήτρης Πόρτολος (1944-), ιστορικός, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και μετέπειτα επιχειρηματίας, συνίδρυσε με τον Δημήτρη Χαριτάτο το ΕΛΙΑ και συνεχίζει να υπηρετεί το όραμα εκείνου του εγχειρήματος.

Το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο ιδρύθηκε επίσημα το 1980, με τη μορφή μη κερδοσκοπικού σωματείου. Τα πρώτα χρόνια, το υλικό στεγαζόταν σε διάφορα σπίτια και αποθήκες της Αθήνας – από την Ελλανίκου και τη Ριζάρη ως την Παρνασσού και την Κηφισίας. Το 1990 οι περιπλανήσεις σταμάτησαν και το ΕΛΙΑ. βρήκε τη μόνιμη στέγη του στη συνοικία Ροδακιό, στην καρδιά της Αθήνας, στο απόκεντρο δρομάκι που ξεκινά από την Αγίας Φιλοθέης 8-10 και φτάνει στην Αδριανού 79-8, δηλαδή στη συμβολή της με την Αγίου Ανδρέου, και στον αριθμό 5, στη θέση «Παλαιό Λουτρό», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη συμβολαιογραφική πράξη αγοραπωλησίας του. 

Το οικόπεδο είχε αγοραστεί το 1880 από τους Νικόλαο Σπουργίτη και Κωνσταντίνο Ιωαννόπουλο, και στη συνέχεια, μέσα από αλλεπάλληλες αγοραπωλησίες, πέρασε το 1925 στη Θεοδώρα Μάτσα, το γένος Καμπά, της γνωστής οικογένειας οινοπαραγωγών. Μαζί με τον σύζυγό της, τον μηχανικό Αντώνη Μάτσα, ανέγειραν τότε το τριώροφο κτίριο (με ισόγειο και δώμα) που σώζεται έως σήμερα. Την επίβλεψη ανέλαβε ο πολιτικός μηχανικός Ιωάννης Ιωαννίδης, από τους πρώτους που εφάρμοσαν τον φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα στην Αθήνα. Η όψη του κτιρίου έχει εκλεκτικιστικά στοιχεία των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα (φουρούσια, γεισίποδες, μαρκίζες, βαριές σιδεριές, ζωοφόρο στην επίστεψη), «που το καθένα χωριστά αλλά και στο σύνολό τους συνθέτουν την έννοια του έργου τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.1469/50»

Η ειρωνεία της ιστορίας θέλησε η εγγονή της Θεοδώρας, η Ρωξάνη Μάτσα, να δωρίσει δεκαετίες αργότερα στο ΕΛΙΑ το αρχείο της οικογένειας Καμπά, χωρίς να γνωρίζει πως το ίδρυμα στεγαζόταν στο ίδιο ακριβώς κτίριο που είχε χτίσει η γιαγιά της. Κατά τις δεκαετίες 1928-1949, το σπίτι φιλοξένησε διαμερίσματα, γραφεία και μικρές επιχειρήσεις· ανάμεσα στους ενοίκους του συγκαταλέγονται ο ζωγράφος Δήμος Δήμας, ο χημικός Κυριάκος Συγγρός και ο πλοίαρχος Ν. Τούμπας. Στο ισόγειο λειτουργούσε ο οίκος ραπτικής «Σοφή» της Σοφίας Παμφίλου, ενώ στο υπόγειο ζούσε η οικογένεια του θυρωρού Αγκόπ, ενός από τους πολλούς Αρμένιους που εγκαταστάθηκαν στην Πλάκα.

Η ιδέα να αναζητηθεί η ιστορία του κτιρίου γεννήθηκε τυχαία: μια μέρα, μια κυρία που περνούσε από τον δρόμο σταμάτησε και είπε στους εργαζόμενους του ΕΛΙΑ ότι είχε ζήσει κάποτε εκεί. Κρατήθηκαν λίγες πληροφορίες, κι έτσι άρχισε μια έρευνα που κράτησε δυόμισι χρόνια. Με τη βοήθεια των κατοίκων της γειτονιάς, του υλικού της βιβλιοθήκης –συμβολαιογραφικών πράξεων και παλαιών τεκμηρίων– και μερικών ακόμη συγκινητικών συμπτώσεων, η ιστορία άρχισε να ξετυλίγεται. Άλλη μια κυρία που είχε περάσει την παιδική της ηλικία στο σπίτι έφερε νέες μαρτυρίες, ενώ ιδιαίτερα βοηθητικές ήταν και οι αναμνήσεις της κυρίας Παγώνη, γνωστής από τον οίκο γραβατών της οικογένειας, που έμεινε με τους γονείς και τα αδέλφια της, στο κτίριο στα τέλη της δεκαετίας του ’50. Το πιο απρόσμενο επεισόδιο ήρθε από την άλλη άκρη του κόσμου, όταν ένας άνδρας από την Αυστραλία, βλέποντας στο διαδίκτυο την ιστορία του κτιρίου, τηλεφώνησε συγκινημένος για να διηγηθεί ότι είχε μεγαλώσει στο απέναντι σπίτι – εκεί όπου σήμερα φυλάσσονται άλλες συλλογές του ΕΛΙΑ.

Το ενδιαφέρον του κοινού ήταν μεγάλο και συγκινητικό. Η έρευνα αποκάλυψε ότι το κτίριο πέρασε κάποτε στην οικογένεια του καθηγητή και πρύτανη Μιχαήλ Δένδια, και το 1986 αγοράστηκε από τους Χαριτάτο και Πόρτολου για να στεγάσει το ΕΛΙΑ. Μετά την ενσωμάτωση του αρχείου στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), το κτίριο ανήκει στο Ίδρυμα –αποτελώντας μάλιστα το μοναδικό ανεξάρτητο από την Εθνική Τράπεζα ακίνητό του–, το οποίο έχει αναλάβει τη φροντίδα, τη συντήρηση και τη συνέχιση του έργου του.

Το κτίριο βρισκόταν σε κακή κατάσταση και χρειάστηκαν αρκετά χρήματα για την αποκατάσταση και την αναπαλαίωσή του. Οι δαπάνες καλύφθηκαν από τη δωρεά του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου καθώς και από δημοπρασίες έργων τέχνης –προσφορές καλλιτεχνών και φίλων του ΕΛΙΑ– που πραγματοποιήθηκαν στην πινακοθήκη Πιερίδη και απέφεραν συνολικά 50.000.000 δρχ., συνεισφέροντας στα έξοδα, που άγγιξαν τελικά το ποσό των 90.000.000 δρχ. Το κτίριο εγκαινιάστηκε πανηγυρικά στις 30 Νοεμβρίου του 1990, με την έκθεση-αφιέρωμα στον Ελευθέριο Βενιζέλο, παρουσία εκπροσώπων του πολιτικού, διπλωματικού και πνευματικού κόσμου της χώρας.

Από το 1990, το κτίριο της Αγίου Ανδρέου γνώρισε σειρά ανακαινίσεων ώστε να προσαρμοστεί στις ανάγκες των συλλογών του. Το υπόγειο, που αποκαταστάθηκε πλήρως μέσα σε δύο χρόνια, φιλοξενεί σήμερα αποθηκευτικούς χώρους υψηλών προδιαγραφών. Επισκευάστηκαν επίσης η στέγη και η πρόσοψη, ενώ ο σχεδιασμός του ΜΙΕΤ προβλέπει σταδιακή ανακαίνιση όλων των ορόφων – ισογείου, πρώτου, δεύτερου και δώματος.

Το γραφείο του Μάνου Χαριτάτου, στον πρώτο όροφο, έχει διατηρηθεί όπως ακριβώς το άφησε: ένας μικρός, συγκινητικός χώρος, γεμάτος αντικείμενα που μαρτυρούν το πάθος του για τη συλλογή και τη διάσωση της μνήμης.

Η καρδιά του αρχείου χτυπά μέσα στις αίθουσες που φιλοξενούν τα πολύτιμα τεκμήρια. Τα αρχεία προσώπων όπως των Χαρίλαου Τρικούπη, Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, Ελ. Βενιζέλου, Κωστή Παλαμά, Τέλλου Άγρα και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων των γραμμάτων αλλά και της πολιτικής συγκροτούν μια ανεκτίμητη βάση για την ιστορική έρευνα, αλλά και την πορεία της λογοτεχνίας και της πνευματικής ζωής κατά τους δύο τελευταίους αιώνες. Το δε αρχείο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας εμπεριέχει πληθώρα υλικού από όλους τους τομείς της ελληνικής ζωής στην Αίγυπτο.

Επίσης, το ΕΛΙΑ διαθέτει πλούσιο φωτογραφικό αρχείο –πάνω από πεντακόσιες χιλιάδες φωτογραφίες, εκατό χιλιάδες ήδη καταγεγραμμένες–, μια συλλογή 2.500 χαρτών που καλύπτουν διαφορετικές ιστορικές περιόδους, καθώς και αρχεία θεάτρου, κινηματογράφου, μουσικής και χορού, που στεγάζονται στο Μέγαρο Εϋνάρδου, στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου.

Η βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ, αν και μη δανειστική, είναι μοναδική: περιλαμβάνει βιβλία λογοτεχνίας, ιστορίας, παιδικά και σχολικά εγχειρίδια, πολλά από τα οποία εκδόθηκαν τον 19ο αιώνα και αποτέλεσαν τη βάση για τη συγκρότηση της ελληνικής βιβλιογραφίας της εποχής. Σημαντικό κομμάτι, εκτός από τον περιοδικό Τύπο (εφημερίδες, περιοδικά, ημερολόγια), αποτελεί και η συλλογή των εφήμερων – αφίσες, προσκλήσεις, εισιτήρια, διαφημιστικά έντυπα· όλα εκείνα τα τεκμήρια της καθημερινότητας που χάνονται εύκολα ή καταστρέφονται μετά τη χρήση τους, αλλά συνθέτουν την πιο ζωντανή εικόνα της εποχής στην οποία ανήκουν. Ο ίδιος ο Χαριτάτος είχε πάθος με τη συλλογή τους, αντιλαμβανόμενος πως πίσω από αυτά κρύβεται η άγραφη ιστορία του τόπου.

Η σχέση του ΕΛΙΑ με το κοινό του παραμένει ζωντανή. Ερευνητές, φιλόλογοι, φοιτητές, δημοσιογράφοι και πολιτικοί το επισκέπτονται καθημερινά. Συχνά, ανάμεσα στα αιτήματα ξεχωρίζουν και απρόσμενα: κάποιος ψάχνει μια παλιά φωτογραφία του μαγαζιού του πατέρα του ή ένα ίχνος από το παρελθόν της οικογένειάς του. Η συγκίνηση όταν έστω κι ένα μικρό τεκμήριο βρίσκεται, είναι κοινή. Το 1997 ξεκίνησε η λειτουργία του ΕΛΙΑ και στη Θεσσαλονίκη, με πρωτεργάτρια τη Μαργαρίτα Καλαφάτη, διευρύνοντας έτσι τη δράση του και στη Βόρεια Ελλάδα.

Το 2025 το ΜΙΕΤ όρισε την 20ή Οκτωβρίου –επέτειο ίδρυσης του ΕΛΙΑ το 1980– ως «Ημέρα Χαριτάτου». Κάθε χρόνο θα πραγματοποιούνται εκδηλώσεις αφιερωμένες στα αρχεία και τις βιβλιοθήκες, με την πρώτη να είναι αφιερωμένη στο ίδιο το κτίριο, που φέτος συμπληρώνει έναν αιώνα ζωής. Σ’ αυτόν τον αιώνα, η ιστορία του σπιτιού έγινε ιστορία της μνήμης, και οι τοίχοι του συνεχίζουν να φυλάσσουν τις φωνές ενός ολόκληρου έθνους.