MailArt: Το ταχυδρομείο ως χώρος τέχνης και αλληλογραφίας

Η πρόσφατη κρίση στα Ελληνικά Ταχυδρομεία –με το σχέδιο για κλείσιμο καταστημάτων και την αναστάτωση που ακολούθησε– έφερε στο προσκήνιο μια παράδοξη νοσταλγία. Ξαφνικά, θυμηθήκαμε τον παλιό καλό ταχυδρόμο με το ποδήλατο, τις γιαγιάδες που περίμεναν τη σύνταξη στο κατώφλι και τα παιδάκια που στέλνουν γράμματα στον Άγιο Βασίλη. Σε ορισμένες απομακρυσμένες περιοχές, μάλιστα, ο ταχυδρόμος παραμένει ο μόνος σύνδεσμος με τον έξω κόσμο – αυτός που φέρνει «τη σύνταξη στη γιαγιά, τα φάρμακα, την ειδοποίηση, την αλληλογραφία, το δέμα στον φαντάρο που βρίσκεται πάνω, δίπλα στην πινέζα του χάρτη». Αν θέλουμε να γίνουμε λίγο κυνικοί, θα λέγαμε πως όσοι είχαν να στείλουν γράμμα πάνω από μια δεκαετία, τώρα ξαφνικά αναπολούν την εποχή που το χαρτί και το μελάνι ήταν οι κύριοι αγγελΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦιαφόροι μας. Κι όμως, πίσω από αυτή τη νοσταλγία κρύβεται ίσως μια πραγματική ευκαιρία: να ξαναγαπήσουμε την επιστολογραφία, το χειρόγραφο και –γιατί όχι;– την ταχυδρομική τέχνη.

MailArt | Τέχνη πάνω σε έναν φάκελο

Η MailArt (ταχυδρομική τέχνη ή correspondenceart, όπως λέγεται διεθνώς) είναι ένα καλλιτεχνικό κίνημα που έχει επίκεντρο την αποστολή μικρών έργων μέσω του ταχυδρομείου. Με άλλα λόγια, το ίδιο το ταχυδρομικό σύστημα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος: έργα σε μορφή καρτ ποστάλ, κολάζ, ποιήματα, αυτοσχέδια γραμματόσημα, σφραγίδες –οτιδήποτε χωρά σε έναν φάκελο– ταξιδεύουν ως τέχνη. Μην τρελαίνεσαι, δεν πρόκειται για καμιά Μπιενάλε. Είναι ένα τρυφερό παιχνίδι κατά το οποίο μπορούν να συμβούν μικρά αριστουργήματα. Αλλά δεν υπάρχουν κριτικές επιτροπές ή τέλη συμμετοχής· μόνο ένα ανοιχτό δίκτυο δημιουργών που ανταλλάσσουν έργα. Κάθε έργο θεωρείται τέχνη από τη στιγμή που ταχυδρομείται. Πρόκειται ίσως για την πιο «δημοκρατική» μορφή τέχνης, μια και βασίζεται στον πιο δημοκρατικό θεσμό: την ταχυδρομική υπηρεσία. Όποιος έχει πρόσβαση στο ταχυδρομείο μπορεί να γίνει mailartist.

Από τη φύση της, η ΜailΑrt αμφισβητεί τους καθιερωμένους θεσμούς της τέχνης και της διανομής της. Οι καλλιτέχνες του δικτύου παρακάμπτουν την αγορά της τέχνης, τα μουσεία και τις γκαλερί, και προτιμούν να μοιράζονται τα έργα τους μέσα από αυτό το ανεπίσημο «αντάρτικο» δίκτυο. Πρόκειται για μια οριζόντια, συμμετοχική κοινότητα: στέλνω – λαμβάνεις – ανταποδίδεις. Το έργο αποκτά νόημα μόνο όταν ταξιδεύει στον χώρο και τον χρόνο.

Πότε ξεκίνησαν όλα

Η MailArt ξεπήδησε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 από τη δράση του Αμερικανού καλλιτέχνη Ρέι Τζόνσον, ενός ιδιαίτερου δημιουργού που έχει περιγραφεί ως «ο πιο διάσημος άγνωστος καλλιτέχνης της Νέας Υόρκης». Ο Ρέι Τζόνσονμετέτρεψε το ταχυδρομείο σε σκηνή τέχνης: ήδη από το 1943 έστελνε έργα με το ταχυδρομείο, ενώ στα μέσα των 50s καθιέρωσε ταχυδρομικές αποστολές με οδηγίες δράσης προς τους παραλήπτες. Ίδρυσε τη λεγόμενη Σχολή Αλληλογραφίας Νέας Υόρκης (New York Correspondance School – επίτηδες ανορθόγραφο στο dance, ένα λογοπαίγνιο που ταίριαζε στο πνεύμα του) και δημιούργησε ένα ευρύ δίκτυο ανταλλαγής. Γράμματα, κολάζ, «αλυσιδωτές» επιστολές τύπου προσθέτεις και το επιστρέφεις, ακόμα και αυτοσχέδια fanclubs μέσα από αλληλογραφία, όλα αυτά αποτέλεσαν τα πρώτα υλικά μιας τέχνης που ξεπερνούσε τα σύνορα της παραδοσιακής έκθεσης. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και το House of European History, η νοοτροπία της ΜailΑrt εστιαζόταν στην ελεύθερη επικοινωνία, την ανταλλαγή ιδεών πέρα από πολιτιστικά σύνορα, την ελευθερία έκφρασης και την αμφισβήτηση των κοινωνικών ταμπού. Η πρόκληση του ΜailΑrt πετάχτηκε στο πρόσωπο του καθωσπρεπισμού του κόσμου της τέχνης από τον Ρέι Τζόνσον μέσω του ταχυδρομείου.

Στη δεκαετία του 1960, η ΜailΑrt συνδέθηκε με το διεθνές κίνημα Fluxus. Το Fluxus, που ιδρύθηκε το 1961 από τον Λιθουανοαμερικανό Τζορτζ Ματσιούνας, ήταν ένα αβάν γκαρντ κίνημα που επεδίωκε να θολώσει τα όρια μεταξύ τέχνης και καθημερινής ζωής. Με πειραματισμό, χιούμορ και anti-art διάθεση, οι Fluxus καλλιτέχνες έφερναν τη μουσική, την ποίηση, το θέατρο και κάθε είδους δράση σε ένα ενιαίο παιχνίδι. Δεν ήθελαν η τέχνη να είναι μόνο για μια μορφωμένη ελίτ, ούτε να παράγουν «υψηλά» έργα για μουσεία – αντίθετα, γελοιοποιούσαν τον ελιτισμό της τέχνης και προσπαθούσαν να τη φέρουν στις μάζες με προσιτά έργα και χιούμορ. Έδιναν έμφαση στη διαδικασία και όχι στο τελικό αντικείμενο, αποδέχονταν τον ρόλο του τυχαίου και της συμμετοχής του κοινού, επιδιώκοντας μια πιο ανοιχτή και διαδραστική δημιουργία. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλοί Fluxus καλλιτέχνες οργάνωναν eventscores (σύντομα σενάρια με απλές οδηγίες για μια καλλιτεχνική δράση) και χρησιμοποιούσαν ταχυδρομικές κάρτες, σφραγίδες, ακόμα και αληθινούς ταχυδρόμους, ως μέρος των έργων τους.

Σε αυτό το πλαίσιο, η ΜailΑrt απέκτησε θεωρητικό υπόβαθρο και νέα «εργαλεία». Ο Ρομπέρ Φιλιού, Γάλλος Fluxus καλλιτέχνης, εισήγαγε την έννοια του «EternalNetwork» –του «Αιώνιου Δικτύου»– για να περιγράψει το διεθνές δίκτυο αλληλογραφίας και δημιουργίας που ξεπερνούσε τον χώρο και τον χρόνο. Πράγματι, από τα 60s κι έπειτα, δημιουργήθηκε ένα παγκόσμιο ιστόγραμμα ανταλλαγών: καλλιτέχνες από τη Δύση μέχρι το Ανατολικό Μπλοκ και τη Λατινική Αμερική έστελναν έργα ο ένας στον άλλο. Σε εποχές σκληρής λογοκρισίας και κλειστών συνόρων, αυτές οι αλληλογραφίες έγιναν υπόγεια αρτηρία: συνέδεσαν ανθρώπους πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα με τον έξω κόσμο, επέτρεψαν την κυκλοφορία ιδεών που τα καθεστώτα φοβόντουσαν. Φυσικά, οι αρχές αντιλήφθηκαν τον κίνδυνο – το δίκτυο βρισκόταν συχνά υπό παρακολούθηση και λογοκρισία. Προς τα τέλη των 80s, αρκετοί mailartists σε χώρες του Ανατολικού Μπλοκ είδαν την αλληλογραφία τους να «χάνεται» ή να ανοίγεται από τις αρχές. Παρ’ όλα αυτά, το «Αιώνιο Δίκτυο» άντεξε, αφήνοντας πίσω του αρχεία που σήμερα είναι πολύτιμες μαρτυρίες.

Ένα τέτοιο αρχείο είναι το Artpool στη Βουδαπέστη. Ιδρύθηκε το 1979 από τον καλλιτέχνη Γκιέργκι Γκαλάνταϊ και τη Γιούλια Κλάνιτσαϊ ως ένα ανεξάρτητο «Ενεργό Αρχείο» για τις πειραματικές, εναλλακτικές μορφές τέχνης –όπως η ΜailΑrt, τα artist’s books, η visual poetry– που τότε περιθωριοποιούνταν από το σοσιαλιστικό κράτος. Το Artpool λειτούργησε επί χρόνια ως «παράνομο» εργαστήρι σε ένα διαμέρισμα, οργανώνοντας διεθνή mailart πρότζεκτ, εκθέσεις σε μικρές αίθουσες και ανταλλαγές με καλλιτέχνες από το εξωτερικό. Σήμερα είναι ένα επίσημο ερευνητικό κέντρο, όπου φυλάσσονται χιλιάδες επιστολές, κάρτες, σφραγίδες και ντοκουμέντα – μια ολόκληρη υπόγεια ιστορία της τέχνης που γράφτηκε με γραμματόσημα και φακέλους.

Η MailArt στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, η ιδέα της ταχυδρομικής τέχνης έφτασε με μικρή καθυστέρηση και ανάλογο ενθουσιασμό (μικρό). Ωστόσο ήρθε. Τον Φεβρουάριο του 2006, πραγματοποιήθηκε στην Ελασσόνα η πρώτη διεθνής έκθεση MailArt στη χώρα, με τίτλο «Ψυχεδέλεια», η οποία μεταφέρθηκε αργότερα και σε χώρο του Δήμου Αθηναίων στην Αθήνα. Ακολούθησε το 2007 η 1η Διεθνής Μπιενάλε MailArt, που έλαβε χώρα στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας, με τη συμμετοχή εκατοντάδων καλλιτεχνών από όλο τον κόσμο. Έκτοτε διοργανώθηκαν και άλλες εκθέσεις ΜailΑrt, ενώ πολλοί Έλληνες δημιουργοί συμμετείχαν ενεργά σε διεθνείς ανταλλαγές ταχυδρομικής τέχνης.

Αξιοσημείωτη ήταν και η έκθεση «Συστήνοντας τη MailArt στη Νάξο», που εγκαινιάστηκε τον Αύγουστο του 2021 στον χώρο Cycladia Culture στον Δαμαλά της Νάξου. Τη διοργάνωσε η εικαστικός Μαρία Χωριανοπούλου, μια από τις πιο ενεργές Ελληνίδες mailartists, η οποία από το 2008 έχει συντονίσει επτά διεθνή πρότζεκτ με συμμετοχές καλλιτεχνών από 36 χώρες. Η έκθεση φιλοξένησε έργα αλληλογραφικής τέχνης από όλο τον κόσμο και συνόδευε την παρουσίαση με εργαστήρια ΜailΑrt ανοιχτά στο κοινό, επιδιώκοντας να συστήσει το κίνημα στο ελληνικό νησιωτικό κοινό. Όπως και στα πρωτότυπα mailartprojects του εξωτερικού, τα έργα που παρουσιάστηκαν δεν ήταν προς πώληση – ανήκαν στους παραλήπτες τους, ενσαρκώνοντας την ίδια την ιδέα της ανταλλαγής και της μη εμπορικής διάστασης της τέχνης.

Η ΑΤHENS VOICE δεν θα μπορούσε να μείνει αμέτοχη σε αυτή την τάση. Από νωρίς λάτρευε να λαμβάνει γράμματα αναγνωστών – «μοναδικά, ζωγραφισμένα και χειρόγραφα, με μουντζούρες ή όχι, τέλειο γραφικό χαρακτήρα ή στραβό, λεκιασμένα με δάκρυα / αλκοόλ / βροχή / θάλασσα... ποιος ξέρει;». Το 2005 η εφημερίδα τόλμησε το δικό της MailArt πείραμα: μέσω της στήλης «Πες κάτι» κάλεσε τους αναγνώστες να της ταχυδρομήσουν ανώνυμα μια καρτ ποστάλ με ό,τι ήθελαν να πουν –μυστικό ή μη, μικρό και γραμμένο στο χέρι– και υποσχέθηκε να το δημοσιεύσει στις σελίδες της. Η καρτ ποστάλ έπρεπε να ταχυδρομηθεί ανοιχτή, χωρίς φάκελο, αφήνοντας το ίδιο το αντικείμενο να ταξιδέψει και να αφηγηθεί την ιστορία του. Ήταν ένας τρόπος να δώσει βήμα στις φωνές των αναγνωστών της, αγκαλιάζοντας πλήρως το πνεύμα της MailArt που θέλει την τέχνη προσβάσιμη σε όλους.

Η σχέση της ΑTHENS VOICE με το ταχυδρομείο απέκτησε και συλλεκτική διάσταση μερικά χρόνια αργότερα. Τον Οκτώβριο του 2019, δέκα επιλεγμένα εξώφυλλα της ΑTHENS VOICE, φιλοτεχνημένα από διακεκριμένους Έλληνες καλλιτέχνες, έγιναν συλλεκτικά γραμματόσημα από τα ΕΛΤΑ – γεγονός που συνέβη για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού Τύπου. Η επετειακή σειρά των ΕΛΤΑ, που κυκλοφόρησε με αφορμή τα 15 χρόνια της εφημερίδας, περιελάμβανε επίσης δέκα εικονογραφημένες καρτ ποστάλ και ισάριθμους αναμνηστικούς φακέλους. Έτσι, η εικαστική ταυτότητα της ΑTHENS VOICE, τα τολμηρά έργα τέχνης που κοσμούν τα εβδομαδιαία εξώφυλλά της, ταξίδεψε συμβολικά στα χέρια του κοινού, μέσω του παραδοσιακού ταχυδρομείου.

Ιστορίες MailArt

Η MailArt έχει δώσει ορισμένες ιστορίες και έργα τα οποία είναι τόσο ιδιαίτερα, που μοιάζουν με καλλιτεχνικό παραμύθι:

OnKawara – «IGOTUP»: Ο Ον Καβάρα, Ιάπωνας καλλιτέχνης της εννοιολογικής τέχνης, πραγματοποιούσε μια τελετουργική δράση επί 12 χρόνια (1968-1979). Κάθε μέρα, έστελνε δύο καρτ ποστάλ σε διαφορετικούς φίλους ή γνωστούς, έχοντας σφραγίσει επάνω τους την ακριβή ώρα που σηκώθηκε εκείνο το πρωί. Οι καρτ ποστάλ ήταν τουριστικές, από την πόλη όπου βρισκόταν κάθε φορά. Το έργο «IGotUp» θεωρείται από τα πλέον προσωπικά του, μια καθημερινή αυτο-χρονογράφηση. Σκεφτείτε το: ένα τεράστιο ημερολόγιο, όχι γραμμένο σε τετράδιο, αλλά διασκορπισμένο σε ταχυδρομικά κουτιά ανά τον κόσμο. Σήμερα, αυτές οι καρτ ποστάλ εκτίθενται σε μουσεία ως ενιαία σύνολα – ένα είδος ημερολογίου/αρχείου που συνδυάζει τον χρόνο, τον χώρο και την πράξη της επικοινωνίας.

BenVautier – «The Postman’s Choice» (1965): Ο Μπεν Βοτιέ, καλλιτέχνης του Fluxus, οραματίστηκε ένα έργο που κάνει τον ίδιο τον ταχυδρόμο συμμέτοχο. Η «Επιλογή του Ταχυδρόμου» ήταν μια καρτποστάλ τυπωμένη και στις δύο πλευρές πανομοιότυπα, με κενές γραμμές για διευθύνσεις και γραμματόσημο και στις δύο όψεις. Ο αποστολέας έγραφε δύο διαφορετικές διευθύνσεις –μία μπρος και μία πίσω–, κόλλαγε ένα γραμματόσημο στη μία πλευρά της καρτ ποστάλ και την έριχνε στο κουτί. Πλέον, άφηνε στην τύχη και τις ταχυδρομικές αρχές να αποφασίσουν ποιανού η διεύθυνση θα θεωρηθεί «εμπρός» και πού θαπαραδίδονταν η κάρτα. Ήταν ένα λεπτό παιχνίδι υπονόμευσης: ποιος είναι ο πραγματικός αποδέκτης του έργου; Ο καλλιτέχνης άφηνε τον έλεγχο στον ταχυδρόμο και στο σύστημα, μετατρέποντάς τους σε συμπαίκτες.

Artistamps&σφραγίδες: Ένα ολόκληρο παρακλάδι της ΜailΑrt είναι τα artistamps – τα καλλιτεχνικά γραμματόσημα. Πρόκειται για ψευδο-γραμματόσημα που σχεδιάζουν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, πολλές φορές σε πλήρη,διάτρηταφύλλα, με θεματολογία σατιρική, ποιητική ή απλώς εικαστική. Δεν έχουν βέβαια ταχυδρομική ισχύ, αλλά συχνά τα κολλούν πάνω σε φακέλους δίπλα στα αληθινά γραμματόσημα, «ξεγελώντας» το μάτι και χαρίζοντας στο αντικείμενο τη δική του εικαστική σφραγίδα. Παρομοίως, από τη δεκαετία του ’80 άνθισε και ένα κύμα rubber stamp art – τέχνης με σφραγίδες. Καλλιτέχνες έφτιαχναν πρωτότυπα λαστιχένια σφραγιδάκια με σχέδια ή φράσεις και τα χρησιμοποιούσαν σε έργα ή αντάλλασσαν τις στάμπες μεταξύ τους. Υπάρχει μάλιστα το περίφημο TAM Rubber Stamp Archive, ένα αρχείο σφραγίδων και αποτυπωμάτων που ξεκίνησε το 1983 από τον Ρουντ Γιάνσεν και σήμερα, 40 χρόνια μετά, έχει συγκεντρώσει χιλιάδες σχέδια από όλο τον κόσμο. Τα artistamps και οι σφραγίδες δημιούργησαν μια αυτόνομη γλώσσα μέσα στη ΜailΑrt – μια κουλτούρα όπου ο φάκελος κι η σφραγίδα μετατρέπονταισε μικρούς καμβάδες.

Από το Ταχυδρομείο, στα social media

Είναι αξιοσημείωτο ότι η MailArt προέβλεψε, κατά κάποιο τρόπο, το φαινόμενο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Όπως αναγνωρίζουν και οι ιστορικοί τέχνης, αυτή η πρακτική της δεκαετίας του ’60-’80 προανήγγειλε τις διαδικτυακές κοινότητες που θα έφερνε το ίντερνετ. Σκεφτείτε το: στη MailArt υπήρχαν ανοιχτά calls (προσκλήσεις) σε θέμα, οι καλλιτέχνες «απαντούσαν» στέλνοντας έργα, δημιουργούνταν αλυσίδες ανταλλαγών και τεράστια αρχεία από φακέλους και κάρτες – μια φυσική εκδοχή του timeline. Αντί για «like», είχε σφραγίδα ταχυδρομείου με ημερομηνία. Αντί για λίστα φίλων, είχες έναν κατάλογο διευθύνσεων από προηγούμενα πρότζεκτ. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί θεωρούν το παγκόσμιο δίκτυο της MailArt ως έναν πρόδρομο των σημερινών ψηφιακών δικτύων: μια πλατφόρμα ανταλλαγής περιεχομένου που δεν χρειαζόταν έγκριση από κανέναν «θεσμό».

Και ενώ διανύουμε βαθιά την ψηφιακή εποχή, η λαχτάρα για χειροπιαστή επικοινωνία όχι μόνο δεν εξαφανίστηκε, μάλλον εντείνεται. Ένα εντυπωσιακό σύγχρονο παράδειγμα είναι το Postcrossing, ένα παγκόσμιο online εγχείρημα όπου άγνωστοι μεταξύ τους ανταλλάσσουν καρτ ποστάλ. Σύμφωνα με τα στατιστικά του Postcrossing, περίπου 5 εκατομμύρια καρτ ποστάλ τον χρόνο ανταλλάσσονται τα τελευταία χρόνια, με σύνολο πάνω από 84 εκατομμύρια καρτ ποστάλ να έχουν ταξιδέψει από το 2005 μέχρι σήμερα. Αν και το Postcrossing δεν είναι ακριβώς τέχνη, δείχνει πόσο μαγευτική παραμένει η εμπειρία της φυσικής ανταλλαγής: άνθρωποι σε όλο τον κόσμο αφιερώνουν χρόνο ώστε να γράψουν μια κάρτα και να τη στείλουν, αντί να στείλουν απλώς ένα μήνυμα στο κινητό. Είναι μια μικρή ιεροτελεστία που αντιστέκεται στην ταχύτητα του ψηφιακού.

Παράλληλα, το ίδιο το δίκτυο της ΜailΑrt δεν έχει σβήσει. Υπάρχουν ακόμα και σήμερα ενεργοί mailartists, μικρά μουσεία και αρχεία σε διάφορες χώρες (π.χ. Museo Civicodella MailArt στο Montecarotto της Ιταλίας), καθώς και τακτικά διεθνή καλέσματα. Το 2025, για παράδειγμα, διοργανώνεται μια Διεθνής Συνάντηση MailArt (International MailArt Convocation) με θέμα «Ο κόσμος, αυτός ο κόσμος ο δικός μας», υπό την αιγίδα ενός νέου χώρου τέχνης αφιερωμένου στη ΜailΑrt. Στο διαδίκτυο, κοινότητες όπως το IUOMA (International Union of Mail - Artists) συνεχίζουν να φέρνουν σε επαφή παλιούς και νέους δημιουργούς. Και φυσικά, κάθε τόσο εμφανίζονται σύγχρονες παραλλαγές – για παράδειγμα, email art όπου τα ψηφιακά μέσα μιμούνται την αισθητική του ταχυδρομείου, ή projects που τα έργα συγκεντρώνονται online αλλά τελικά εκτυπώνονται και ταχυδρομούνται στους συμμετέχοντες.

Η γοητεία του χειρόγραφου

Μέσα σε όλη αυτή τη συζήτηση, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στο ίδιο το χειρόγραφο –στην ανθρώπινη γραφή πάνω στο χαρτί–, που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αλληλογραφίας. Πότε γράψατε τελευταία φορά ένα εκτενές γράμμα με το χέρι; Η ψηφιοποίηση έχει μειώσει δραματικά την τριβή μας με το χαρτί, κάτι που αντανακλάται και στον γραφικό μας χαρακτήρα. Στην Ελλάδα, η καλλιγραφία ως δεξιότητα δε διδάσκεται στα σχολεία εδώ και πάνω από σαράντα χρόνια – από τις αρχές του ’80 έπαψαν να υπάρχουν τα τετράδια «καλλιγραφικών», όπου οι μαθητές αντέγραφαν προσεκτικά τα γράμματα χρησιμοποιώντας πένα.

Ως αποτέλεσμα, οι γενιές που μεγάλωσαν μετά δεν ανέπτυξαν ένα ενιαίο πρότυπο κομψής χειρόγραφης γραφής. Ο καθένας μας γράφει όπως τον βολεύει, και πολλές φορές κανένας μας δεν γράφει το ίδιο γράμμα με τον άλλον. Παρατηρήστε το γράμμα ξ: άλλος το γράφει με τρεις χωριστές γραμμούλες, άλλος σαν ένα συνεχόμενο ζιγκ-ζαγκ. Ή το γράμμα π: πολλοί Baby Boomers το γράφουν σαν ένα ωμέγα με καπελάκι από πάνω, ενώ οι νεότεροι απλούστερα ως δύο κάθετες κι μία οριζόντια. Το δίψηφο ου οι παλιότεροι το έγραφαν σαν ένα όμικρον με δύο κεραίες από πάνω. Αυτές οι μικρές διαφορές δείχνουν κάτι σημαντικό: ο γραφικός χαρακτήρας είναι προσωπικός, μοναδικός σαν δακτυλικό αποτύπωμα.

Λένε ότι ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου φαίνεται από τον τρόπο που γράφει. Η επιστήμη της γραφολογίας προσπαθεί (όχι πάντα με αξιοπιστία) να συνδέσει τις ιδιότητες της προσωπικότητας με τη μορφή των γραμμάτων μας. Έρευνες έχουν δώσει ανάμεικτα αποτελέσματα – μια μελέτη του 2009 δε βρήκε καμία ένδειξη εγκυρότητας της μεθόδου, ενώ μια νεότερη, του 2021, βρήκε κάποια στατιστική συσχέτιση. Παρ’ όλ’ αυτά, πολλοί γραφολόγοι επιμένουν ότι η πίεση, η κλίση, οι γωνίες και η ροή του γραψίματος μπορούν να αποκαλύψουν στοιχεία για την ψυχοσύνθεση. Ένα διάσημο παράδειγμα που αγαπούν οι γραφολόγοι είναι η υπογραφή του Ντόναλντ Τραμπ. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ έχει μια εντυπωσιακά επιθετική, μεγαλομανή υπογραφή με μυτερές κορυφές και έντονες, φαρδιές γραμμές – «κραυγάζει ναρκισσισμό, παντογνωσία και παντοδυναμία», σύμφωνα με την ειδικό Τρέισι Τράσελς. Οι ψηλές, κάθετες αιχμές δείχνουν πείσμα και ακαμψία, ενώ τα ενωμένα γράμματα υποδηλώνουν ότι «βρίσκεται σε αποστολή». Φυσικά, χρειάζεται προσοχή στις υπεραναγνώσεις· δεν είναι όλα επιστήμη ακριβείας. Όμως σίγουρα, ένα χειρόγραφο γράμμα μεταφέρει κάτι από το άγγιγμα και την προσωπικότητα του γράφοντος, που κανένα email με τυποποιημένη γραμματοσειρά δεν μπορεί να αποδώσει.

Το μέλλον: Επιστρέφει το χάρτινο γράμμα;

Ειδικά όσοι αγαπούν το χαρτί και τη γραφή, δεν μπορούν παρά να αναρωτιούνται: σε έναν κόσμο όπου τα δημόσια ταχυδρομεία συρρικνώνονται και οι ιδιωτικοί κούριερ αναλαμβάνουν τα ηνία, τι τύχη θα έχει η γραφική, χειροποίητη τέχνη του δρόμου; Η αλήθεια είναι πως η ΜailΑrt ανέκαθεν ευδοκιμούσε στα περιθώρια. Δε χρειαζόταν τα μεγαλεία του κράτους ή της αγοράς, της αρκούσε ένα γραμματόσημο και ένας πρόθυμος παραλήπτης. Ακόμα κι αν αύριο το πρωί τα ΕΛΤΑ αντικατασταθούν πλήρως από drones που φέρνουν δέματα, μπορούμε να φανταστούμε τους mailartists να προσαρμόζονται δημιουργικά και σε αυτό. Ίσως δούμε ΜailΑrt με drones-ταχυδρόμους που θα αφήνουν έργα σε απίθανα μέρη (όπως γινόταν κάποτε με το bookcrossing, όταν ακόμα τα βιβλία ήταν δημοφιλή). Ή μπορεί η νοσταλγία αυτή για το απτό να γεννήσει ένα νέο κύμα artisanal επικοινωνίας: μικρο-βιβλία φτιαγμένα στο χέρι, ανταλλαγές πολυτελών χειρόγραφων επιστολών ως αντίδραση στην κυριαρχία των pixels. Ή –γιατί όχι;– μια υβριδική πλατφόρμα όπου στέλνεις email και στον παραλήπτη φθάνει ένα φυσικό, τυπωμένο αντικείμενο, μία καρτ ποστάλ (ήδη κάτι τέτοιο δειλά υπάρχει ως υπηρεσία).

Σε κάθε περίπτωση, το πιθανότερο είναι ότι το χειρόγραφο και το φυσικό αντικείμενο θα αποκτήσουν μια νέα αξία, σχεδόν σαν μικρές πολυτέλειες. Όσο περισσότερο βυθιζόμαστε στα ψηφιακά, τόσο πιο ξεχωριστό φαντάζει ένα γράμμα στο γραμματοκιβώτιο. Η ΜailΑrt μας δίδαξε ότι η τέχνη μπορεί να κατοικεί στα πιο καθημερινά και φθηνά μέσα – έναν φάκελο, ένα χαρτί, ένα ταχυδρομικό κουτί. Αυτή η φιλοσοφία, αντί να σβήσει, ίσως βρει καινούργιους δρόμους. Στο κάτω κάτω, η ανάγκη μας να νιώσουμε μια ανθρώπινη παρουσία σε ένα κομμάτι χαρτί –λίγη κόλλα στα δάχτυλα από το κολάζ, λίγη μελάνη που έχει λεκιάσει το γράμμα– δεν πρόκειται να εξαφανιστεί.

→ Όταν η ATHENS VOICE έγινε Γραμματόσημο | Δέκα κορυφαίοι Έλληνες εικαστικοί - Δέκα εξώφυλλα της ΑΤΗΕΝS VOICE - Δέκα συλλεκτικά γραμματόσημα των ΕΛΤΑ