Σάμι Μπαλότζι - Απόηχοι της Ιστορίας, σκιές της προόδου: Ο διεθνούς φήμης καλλιτέχνης με καταγωγή από το Κονγκό, παρουσιάζει την πρώτη του ατομική έκθεση στην Ελλάδα, στο ΕΜΣΤ
Ο Σάμι Μπαλότζιείναι φωτογράφος με καταγωγή από το Κονγκό, που ερευνά σε βάθος το ζήτημα της αποικιοκρατίας στη χώρα του. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λαïκή Δημοκρατία του Κονγκό, ενώ από το 2010 κατοικεί πλέον στις Βρυξέλλες, φροντίζοντας να επιστρέφει συχνά στη γενέτειρά του. Με πάνω από 20 χρόνια έρευνας στα ιστορικά αρχεία, αναζητά ντοκουμέντα που να συνδέουν το παρελθόν με το παρόν ενώ μέσω της τέχνης του θέτει συχνά ερωτήματα που αφορούν την ιστορία και την ιστορικότητα. Θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της γενιάς του ενώ έργα του έχουν εκτεθεί σε πολλά μεγάλα μουσεία ανά τον κόσμο. Η πρώτη του ατομική έκθεση στην Ελλάδα έχει ξεκινήσει εδώ και κάποιο διάστημα στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, με τον τίτλο «Απόηχοι της ιστορίας, σκιές της προόδου». Στην έκθεση αυτή, σε επιμέλεια Ιόλης Τζανετάκη, θα βρούμε τόσο παλαιότερα έργα του καλλιτέχνη όσο και νεότερα, καθώς και μια μεγάλης έκτασης installation που δημιούργησε ειδικά για το ΕΜΣΤ.
Το συγκεκριμένο πρότζεκτ εγκαινιάστηκε παράλληλα με άλλη μια μεγάλη έκθεση και 2 μικρότερες που κινούνται γύρω από τη θεματική της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, τα ζώα και το περιβάλλον. Όπως ανέφερε η Κατερίνα Γρέγου -που έχει ζήσει και στο Βέλγιο πολλά χρόνια- στο press preview πριν τα εγκαίνια της έκθεσης, «η καταστροφή του περιβάλλοντος ξεκίνησε με την αποικιοκρατία και τη βιομηχανοποίηση. Μάλιστα, ο Βασιλιάς Λεοπόλδος, στην προσπάθειά του να μεγιστοποιήσει την εξόρυξη εκείνη την εποχή, δολοφόνησε πάνω από 10 εκατ. Κονγκολέζους. Ο Σάμι σε όλη του τη σταδιοδρομία έχει ασχοληθεί ακριβώς με αυτό. Το Κονγκό είναι από τις χώρες της Αφρικής που έχουν βιαστεί με τον χειρότερο τρόπο και η φύση της και το περιβάλλον της».
Η έκθεση, που περιλάμβάνει εγκατάστασεις, φωτογραφίες και βίντεο, συγκεντρώνει έργα που φιλοτέχνησε ο καλλιτέχνης τα τελευταία 12 χρόνια. Χωρίζεται σε τρεις ευρύτερες θεματικές που διατρέχουν τη δουλειά του Σάμι Μπαλότζι: προαποικιοκρατία, αποικιοκρατία και μετά-αποικιοκρατία. Κατά την εποχή της αποικιοκρατίας παρατηρείται στο Κονγκό -και ειδικά στην περιοχή που εστιάζει ο καλλιτέχνης, την Κατάνγκα- μεγάλη εξόρυξη πόρων και ανθρώπων.
Συνέντευξη με τον Σάμι Μπαλότζι για την έκθεση «Απόηχοι της ιστορίας, σκιές της προόδου» στο ΕΜΣΤ
Πείτε μας για τον τίτλο της έκθεσής σας. Έχει να κάνει με τη γενικότερη έρευνά σας στα αρχεία της πατρίδας σας;
Προέρχεται από την καλλιτεχνική μου πρακτική, τα ενδιαφέροντά μου, τα στοιχεία που αναζητώ στη δουλειά μου, τα οποία είναι στοιχεία που συνδέονται ταυτόχρονα με την ιστορία, την ιστορία του πλανήτη, της χώρας μου, την αποικιακή ιστορία, αλλά και το πώς ερευνώντας την αποικιακή ιστορία, αρχίζω λίγο- πολύ να αναβιώνω στοιχεία που έχουν σβηστεί στο όνομα της προπαγάνδας, στο όνομα της μοντερνιστικής προόδου. Θεωρώ λοιπόν ότι ο τίτλος που επέλεξα αναφέρεται στους δυο αυτούς πυλώνες: από τη μία πλευρά, πώς η ιστορία του παρελθόντος εξακολουθεί να μας επηρεάζει σήμερα, και από την άλλη, πώς η αποικιακή ιστορία ή η ιστορία της μοντερνιστικής προπαγάνδας συνεχίζει να μας επηρεάζει ή να μας διχάζει, διαγράφοντας ή αλλοιώνοντας κομμάτια του παρελθόντος.
Maiandering: ένα project αποκλειστικά για την έκθεση στην Ελλάδα, σε παραγωγή του ΕΜΣΤ. Ποιο είναι το σκεπτικό πίσω από αυτό το installation; Το συγκεκριμένο έργο πήρε το όνομά του από την ελληνική λέξη «μαίανδρος». Πρόκειται για μια νέα παραγωγή που συνδέει μάλιστα την έκθεση και τη χώρα μου με την Ελλάδα και ειδικά την Αθήνα. Το Κονγκό άρχισε να υφίσταται ως χώρα το 1885. Αυτό που ήθελα να βρω είναι τα ίχνη του πολιτισμού στην περιοχή πριν από αυτήν την ημερομηνία. Αν ψάξει κανείς τα αρχεία, στην εποχή του 15ου αι, στην περίοδο της Αναγέννησης, θα ανακαλύψει ότι υπήρχαν έντονες διπλωματικές σχέσεις ανάμεσα στην Αφρική και την Ευρώπη. Τότε, πολλά αντικείμενα προσφέρονταν ως διπλωματικά δώρα από το Βασίλειο του Κονγκό στην Ευρώπη. Μάλιστα τα βρίσκουμε στα πρώτα μουσεία της ιστορίας, στα Cabinets de curiosite. Όταν το 2019-2020 έκανα έρευνα στα αρχεία στη Villa Medicis, βρήκα τα μοτίβα που περιγράφηκαν από τους Ιταλούς ιστορικούς τέχνης ως μοτίβα «la greca» (ελληνικά). Το χαλί που βλέπετε εδώ στην installation είναι φτιαγμένο από το μοτίβο που βρέθηκε σε ένα από τα διπλωματικά δώρα, που παραπέμπει στον μαίανδρο. Το βρήκα πολύ ενδιαφέρον καθώς το αποικιακό σύστημα βλέπει την παρουσία της Αφρικής διαμέσου της Ελλάδας, της αρχαίας Ελλάδας. Οπότε εδώ τίθεται ένα κρίσιμο ερώτημα: τελικά, ποιος γράφει στην πραγματικότητα την ιστορία;
Σε σχέση με την έρευνά σας, πιστεύετε ότι υπάρχουν στοιχεία που έχουν διαγραφεί και είναι αυτά που αναζητάτε;
Είναι αλήθεια ότι το Βέλγιο αποίκησε το Κονγκό, αλλά η αποικιοκρατία από μόνη της δεν είναι μόνο βελγική εφεύρεση. Νομίζω ότι είναι επίσης ένα ολόκληρο σύστημα προόδου. Αλλά η αποικιοκρατία είναι μέρος της ιστορίας. Δεν είναι λοιπόν η πρώτη φορά που τίθεται αυτό το θέμα. Αλλά αυτό που με ενδιαφέρει εμένα είναι να ερευνήσω αυτό που ανέφερα και παραπάνω: ποιος γράφει την ιστορία; Όταν κατασκευάζουμε την ιστορία ενός τόπου, υπάρχουν αναγκαστικά πράγματα που διαγράφουμε και πράγματα που φέρνουμε στο προσκήνιο. Πηγαίνουμε λοιπόν στις βιβλιοθήκες, και όταν αυτή η ιστορία γίνεται κοινωνική, εθνική ή οτιδήποτε άλλο, υπάρχει ήδη μια μορφή κατασκευής.
Δεν είδαμε πολλές φωτογραφίες στην έκθεση. Έχουν εξελιχθεί τα εργαλεία σας;
Πράγματι ξεκίνησα ως φωτογράφος, αλλά με τη φωτογραφία μέσα στα όριά της μπορείς να φωτογραφίσεις μόνο ό,τι είναι παρόν και επίκαιρο. Αλλά πώς μπορώ να φωτογραφίσω το παρελθόν με μια φωτογραφική μηχανή; Δεν είναι εύκολο. Έτσι άρχισα σταδιακά να αμφισβητώ τα όρια της φωτογραφίας. Και αυτό με οδήγησε στο αρχείο, και από το αρχείο άρχισα να ενδιαφέρομαι για τις διαφορετικές πρακτικές μνήμης στους πολιτισμούς του Kongo. Και έτσι έπρεπε να εξετάσω τα γλυπτά, το συμβολικό, το προφορικό. Οπότε όλη αυτη η έρευνα με έκανε να στραφώ στη γλυπτική, την εγκατάσταση και τα υφάσματα. Ωστόσο, το νήμα που διατρέχει τη δουλειά μου είναι κυρίως η λειτουργία της μνήμης. Επειδή το ζήτημα της ιστορίας μπορεί να συγκριθεί με το πώς λειτουργεί η μνήμη, η ανθρώπινη μνήμη. Έχουμε μια μνήμη που είναι επιλεκτική. Ακόμη και όταν έχουμε βιώσει κάποιες ιστορίες, ο εγκέφαλός μας δεν είναι ικανός να συγκρατήσει τα πάντα. Αναγκαστικά, κάνουμε μια επιλογή σχετικά με το τι θέλουμε να θυμόμαστε ή όχι. Αυτός είναι ο τρόπους που λειτουργεί και η ιστορία.
Πιστεύετε ότι η φωτογραφία είναι αντικειμενική ή υποκειμενική;
Είναι σαφές ότι η φωτογραφία έφτασε στην Αφρική με τον αποικισμό. Έτσι προφανώς συνδέεται με την προπαγάνδα. Και στη συνέχεια νομίζω ότι η φωτογραφία ήρθε να αντικαταστήσει το σχέδιο, τις ακουαρέλες, τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν για τη διατήρηση του επιστημονικού λόγου. Η φωτογραφία θεωρήθηκε μάλλον αντικειμενική, αλλά δεν είναι. Αν μιλάμε για την επιλογή του κάδρου, για το τι υπάρχει ή δεν υπάρχει στην εικόνα, τότε η φωτογραφία δεν είναι αντικειμενική. Τα χρόνια που η φωτογραφία χρησιμοποιείται ως αντικειμενικό στοιχείο, δουλεύουμε με την υποκειμενικότητα της εικόνας, ή μάλλον με την πολυσημία της εικόνας. Επειδή οι εικόνες μπορούν να πουν πολλά πράγματα.
Σε μια παλιότερη έκθεσή σας με τον τίτλο «Αναμνήσεις» (Memoires) είδαμε ότι είχατε χρησιμοποιήσει φωτογραφίες από τα αρχεία, σε συνδυασμό με σύγχρονες φωτογραφίες. Εδώ εργαστήκατε με την τεχνική του κολάζ; Ποιος ήταν ο στόχος σας στην έκθεση;
Όντως εδώ δούλεψα με την τεχνική του κολάζ, συνδυάζοντας τις δικές μου φωτογραφίες με εικόνες που βρήκα στα αρχεία. Ήταν φωτογραφίες αρχείου με εργάτες που είχαν προσληφθεί ή αγοραστεί από επιχειρηματίες του Κονγκό στις αρχές του 20ού αιώνα και είχαν μεταφερθεί στα ορυχεία της Κατάνγκα για να εργαστούν. Και έτσι ανακάτεψα αυτές τις αρχειακές εικόνες με το περιβάλλον ή τη βιομηχανία εξόρυξης σήμερα, που βρίσκεται σε μια φάση υποβαθμισμένη. Έτσι ονόμασα αυτή τη σειρά «Αναμνήσεις» επειδή εργάζομαι με θραύσματα. Αν κοιτάξετε προσεκτικά το πίσω μέρος, οι έγχρωμες φωτογραφίες τραβήχτηκαν από εμένα, αλλά στην πραγματικότητα είναι δύο φωτογραφίες που συνέθεσα, αλλά δεν είναι από το ίδιο μέρος. Είναι φωτογραφίες από διαφορετικά μέρη. Και τις ανακατασκευάζω ως φόντο, ενώ στο προσκήνιο χρησιμοποιώ μια εικόνα αρχείου. Ήθελα να δουλέψω με την αρχή του θραύσματος, επειδή η μνήμη είναι αποσπασματική. Δεν είναι συνεχής και είναι επιλεκτική.
Προτιμάτε το βίντεο ή τη φωτογραφία; Ποιες είναι οι διαφορές τους και η χρησιμότητά τους στα νοήματα που θέλετε να περάσετε στην τέχνη σας;
Όταν τελείωσα τις πανεπιστημιακές μου σπουδές στην Επικοινωνία στο Κονγκό και στη συνέχεια το μεταπτυχιακό μου στις Δημόσιες Σχέσεις, αρχικά ήθελα να κάνω μεταπτυχιακό στον κινηματογράφο. Αλλά δεν ήταν ανοιχτό στο πανεπιστήμιό μου. Έτσι τελείωσα το μεταπτυχιακό στις Δημόσιες Σχέσεις. Από την άλλη πλευρά, κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στην Επικοινωνία υπήρχαν εισαγωγικά μαθήματα στην οπτικοακουστική πρακτική, την ανάλυση και τη σημειολογία. Όλοι αυτοί οι κλάδοι αφορούσαν τόσο τις ακίνητες όσο και τις κινούμενες εικόνες. Αυτό με το οποίο ήταν πιο εύκολο να ξεκινήσω ήταν η ακίνητη εικόνα, η φωτογραφία. Άρχισα να φτιάχνω ταινίες και βίντεο πολύ αργότερα, με την έλευση της ψηφιακής τεχνολογίας. Τότε, το φιλμ ήταν πολύ ακριβό και υπήρχαν έξοδα παραγωγής. Στη χώρα μου δεν υπάρχει κινηματογραφική βιομηχανία.
Νομίζω ότι οι κανόνες είναι διαφορετικοί μεταξύ της φωτογραφίας και βίντεο αλλά τα δυο μέσα δεν βρίσκονται σε ανταγωνισμό.Μπορούν να αλληλοσυμπληρώνονται. Εξαρτάται πραγματικά από το πώς τα χρησιμοποιείς.
Έχετε χρησιμοποιήσει στη δουλειά σας την τεχνητή νοημοσύνη; Ποια είναι η άποψή σας για αυτή; Πιστεύετε ότι είναι ένα ακόμη εργαλείο ή ενδέχεται να δημιουργήσει προβλήματα στην καλλιτεχνική δημιουργία και δημιουργικότητα;
Όχι ακόμα. Το σίγουρο είναι ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα αντικαταστήσει ποτέ τον άνθρωπο. Είναι ένα εργαλείο όπως το βίντεο, η φωτογραφία... Νομίζω ότι είναι ένα εργαλείο όπως όλα τα άλλα. Νομίζω ότι όλα εξαρτώνται από το τι κάνει ο χρήστης με αυτό. Και στη συνέχεια, το πρόβλημα με το εργαλείο AI παραμένει η ίδια αρχή της εξόρυξης: θα πρέπει να το τροφοδοτήσετε όχι μόνο από την άποψη των δεδομένων, αλλά και από την άποψη της munere να δημιουργήσει από την άποψη της ηλεκτρικής ενέργειας, της αποθήκευσης και όλη τη ρύπανση που έρχεται με αυτή την αρχή / px cloud κλπ.
Γεννηθήκατε μετά την αποαποικιοποίηση. Οι γονείς και οι συγγενείς σας έχουν αναμνήσεις από εκείνη την περίοδο;
Ναι, υπάρχουν αναμνήσεις από εκείνη την εποχή. Οι γονείς μου γεννήθηκαν μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε όταν ήρθε η ανεξαρτησία ήταν ακόμη έφηβοι, ηλικίας 10 έως 13 ετών. Αυτές είναι αναμνήσεις της νιότης τους, όχι της ευθύνης τους. Νομίζω ότι εκεί που το αποικιακό σύστημα μπορεί να είναι αρκετά σχετικό και βίαιο είναι στην ενήλικη ζωή. Επειδή είναι ένα ζήτημα ευθύνης. Στη συνέχεια, όσον αφορά την κοινωνική οργάνωση και τις υποδομές, ναι, υπάρχουν αναμνήσεις. Ήταν μια περίοδος ευημερίας σε σύγκριση με την εποχή της αποικιοκρατίας. Είδαμε επίσης ένα ολόκληρο επίπεδο τεχνολογικής ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού.
Η διατριβή σας έχει τον τίτλο «Σύγχρονα Casala και Lucasa: προς μια αναδιαμόρφωση της ταυτότητας και της γεωπολιτικής».
Οι Casala (ποιήματα) και οι Lucasa (ανθρωπόμορφα γλυπτά) είναι μνημονικά εργαλεία για την κατασκευή της μνήμης και επομένως της ιστορίας, αλλά μέσω της προφορικότητας. Οι Lucasa είναι ανθρωπόμορφα γλυπτά, που αποτελούν ένα είδος νοητικού χάρτη που χρησιμοποιούν οι μυημένοι της αυλής του βασιλιά για να διηγηθούν την ιστορία του βασιλείου και τη γενεαλογία του, τις κατακτήσεις του κ.ο.κ. Με την αποικιακή εισβολή διαλύθηκε το σύστημα του βασιλείου στο Κονγκό. Αλλά οι μυημένοι ήταν οι φορείς της μνήμης, οι άνθρωποι που κράτησαν τη μνήμη ζωντανή. Αυτές τις μνήμες αναζητώ μέσω της έρευνάς μου
Είστε υποψήφιος διδάκτορ και έχετε διδάξει κιόλας και σε κάποιες σχολές. Παράλληλα, έχετε αφιερώσει το έργο σας στην έρευνα των αρχείων και της ιστορίας. Σχεδιάζετε να γίνετε καθηγητής;
Κάνω 20 χρόνια έρευνα στα αρχεία, κυρίως από προσωπικό ενδιαφέρον, ενώ παράλληλα συνεχίζω τις σπουδές μου μέσω της διδακτορικής διατριβής μου που ολοκληρώνω σε έναν χρόνο. Έχω ήδη μια μικρή εμπειρία ως καθηγητής καθώς για δύο χρόνια δίδαξα ως επισκέπτης καθηγητής στην Haute Ecole des Arts στη Γενεύη. Παράλληλα, στο Κονγκό διοργανώνουμε την Μπιενάλε του Λουμπουμπάσι, όπου υποστηρίζουμε νέους καλλιτέχνες προσφέροντάς τους ένα πρόγραμμα καθοδήγησης. Άλλωστε για μένα, το θέμα του διδακτορικού μου συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της μετάδοσης της γνώσης. Δηλαδή της κατανόησης του χώρου στον οποίο εκπέμπεται ένας λόγος ή ενός τόπου όπου παράγεται η γνώση.
