William Friedkin 1935 - 2023: Ο Εξορκιστής του Τρόμου

Ο σκηνοθέτης William Friedkin, ο άρχοντας του σασπένς και ηγετική φιγούρα στο κίνημα New Hollywood της δεκαετίας του 1970, γνωστός για τα κλασικά πια φιλμ «Ο Εξορκιστής» και «Ο Άνθρωπος από τη Γαλλία», δύο από τις μεγαλύτερες εισπρακτικές επιτυχίες της δεκαετίας του 1970, πέθανε τη Δευτέρα στο σπίτι του στο Bel Air. Ήταν 87 ετών.

Ο William Friedkin θεωρήθηκε ως ένα από τα πιο τολμηρά και επιδραστικά ταλέντα της γενιάς του, κερδίζοντας Όσκαρ Καλύτερης Σκηνοθεσίας για το φιλμ «Ο Άνθρωπος από τη Γαλλία» το 1972. Η ταινία, στην οποία πρωταγωνίστησε ο Gene Hackman, κέρδισε συνολικά πέντε Όσκαρ εκείνη την χρονιά. Ήταν επίσης υποψήφιος για τον Εξορκιστή το 1974, αλλά έχασε το Όσκαρ καλύτερης σκηνοθεσίας από την ταινία «The Sting» του George Roy Hill.

William Friedkin: Οι πρώτες κινηματογραφικές εμπειρίες και η γνωριμία του με τον Alfred Hitchcock

Παρά τις επιτυχίες του, ο William Friedkin - ο οποίος αντιμετώπιζε καρδιακά προβλήματα για αρκετό καιρό πριν από το θάνατό του - ποτέ δεν είχε στόχο να γίνει ένας από τους μεγάλους. Η αλήθεια είναι ήταν ένας πολύ ταλαντούχος μπασκετμπολίστας στα νιάτα του και σκέφτηκε να ασχοληθεί επαγγελματικά με το μπάσκετ. Ωστόσο, τον κέρδισε η σκηνοθεσία. Ισχυρίστηκε ότι δεν έγινε πραγματικός λάτρης του κινηματογράφου μέχρι τα 25 του, όταν είδε για πρώτη φορά την ταινία «Πολίτης Κέιν» του Όρσον Γούελς.

«Λατρεύω την εμπειρία της δημιουργίας ταινιών», είχε δηλώσει ο Friedkin στους Times το 1989. «Λατρεύω τη βρωμιά και την ταλαιπωρία. Γι’ αυτό το κάνεις. Αν το κάνεις επειδή θέλεις να γίνεις διάσημος σκηνοθέτης, θα απογοητευτείς. Δεν έχω βιώσει ποτέ απογοήτευση σε καμία από τις ταινίες μου, διότι όλες έχουν υπέροχες αναμνήσεις, ακόμη και όσες δεν τα πήγαν καλά».

Οι πιο διάσημες ταινίες του, ξεκινούν και οι δύο σε μια ξένη χώρα, όπου κάτι «κακό» μεταφέρεται στην Αμερική και στη συνέχεια αντιμετωπίζεται από τις αμερικανικές «αρχές». Στον Άνθρωπο από τη Γαλλία έχεις ναρκωτικά που προέρχονται από την Ευρώπη και στη συνέχεια αντιμετωπίζονται από την αμερικάνικη δίωξη και στον Εξορκιστή έχεις μια δαιμονική οντότητα που έρχεται από το Ιράκ και αντιμετωπίζεται από αμερικανούς ιερείς.

Ενώ έκανε την πρώτη του σκηνοθετική απόπειρα με το «The Alfred Hitchcock Hour» το 1962, δέχθηκε επίπληξη από τον ίδιο τον Alfred Hitchcock επειδή δεν φορούσε γραβάτα. Τη νύχτα που κέρδισε το Βραβείο του Σωματείου Σκηνοθετών για τον Άνθρωπο από τη Γαλλία, κατεβαίνοντας από την σκηνή με το βραβείο στα χέρια, πέρασε δίπλα από τον Hitchcock, ίσιωσε το παπιγιόν του και του είπε ειρωνικά: «Πώς σου φαίνεται η γραβάτα μου, Hitch;».

Ο Friedkin ξεκίνησε την καριέρα του στη μεγάλη οθόνη το 1965 με το «Good Times», μια κωμωδία με πρωταγωνιστές το ζεύγος Sonny και Cher. Ενώ η ταινία έλαβε αρνητικές κριτικές, ο Friedkin είπε αργότερα: «Έχω κάνει καλύτερες ταινίες από το “Good Times”, αλλά ποτέ δεν διασκέδασα τόσο πολύ». Αργότερα δήλωσε «Αν είχα γυρίσει αυτή την ταινία στην Ρουμανία του Τσαουσέσκου, θα με είχαν δολοφονήσει».

William Friedkin: «O Άνθρωπος από τη Γαλλία» που άλλαξε τα αστυνομικά θρίλερ και το Όσκαρ

Ωστόσο, ήταν το αστυνομικό θρίλερ του 1971, «Ο Άνθρωπος από τη Γαλλία» που τον έκανε διάσημο, αφού θεωρήθηκε ως μια από τις καλύτερες ταινίες που έγιναν ποτέ. Ο Friedkin μίλησε για την έλλειψη εμπιστοσύνης του στούντιο προς την ταινία και την έκπληξη όλων όταν κέρδισε το Όσκαρ. «Δεν ξέρουμε πως και γιατί η ταινία έγινε επιτυχία, αλλά μερικές φορές συμβαίνουν αυτά», είπε το 2021. «Η επιτυχία σε αυτή τη δουλειά έχει να κάνει πολύ περισσότερο με την τύχη παρά με οτιδήποτε άλλο. Το σημαντικό είναι να είσαι στο σωστό μέρος τη σωστή στιγμή». Ωστόσο, ομολόγησε ότι την επόμενη μέρα μετά το Όσκαρ, ήταν η μόνη φορά που πήγε να δει ψυχίατρο. «Ήμουν δυστυχισμένος. Του είπα ότι κέρδισα ένα Όσκαρ και πίστευα ότι δεν το άξιζα».

«Ο Άνθρωπος από τη Γαλλία» απορρίφθηκε από όλα τα στούντιο του Χόλιγουντ, προτού ο Richard Zanuck, στις τελευταίες του μέρες στην 20th Century Fox, του έδωσε το πράσινο φως. Πεπεισμένος ότι η ταινία απαιτούσε μια αίσθηση «ντοκιμαντέρ του πεζοδρομίου», ο Friedkin πέρασε εβδομάδες στους δρόμους, κάνοντας περιπολίες με τους δύο αστυνομικούς που είχαν εξιχνιάσει την υπόθεση ναρκωτικών στην οποία βασίζεται η ταινία. Ομολόγησε ότι είχε δωροδοκήσει έναν υπάλληλο της Διεύθυνσης Συγκοινωνιών της Νέας Υόρκης με 40.000 δολάρια για να επιτρέψει τα γυρίσματα της περίφημης σκηνής καταδίωξης, όπου ένας οδηγός κασκαντέρ πέρναγε ανάμεσα σε ανυποψίαστους πεζούς για να είναι η σκηνή όσο πιο ρεαλιστική γινόταν.

Η ταινία παραμένει σημαντική επιρροή για πολλούς σκηνοθέτες μετά τον Friedkin. Ο David Fincher, ο Steven Spielberg και ο Akira Kurosawa είπαν ότι είχε αντίκτυπο στη δουλειά τους.

Για αρκετό καιρό, όλοι νόμιζαν ότι ήταν το νεότερο άτομο που είχε κερδίσει το Όσκαρ Καλύτερης Σκηνοθεσίας, στην ηλικία των 32 ετών για τον Άνθρωπο από τη Γαλλία. Αργότερα, αποκαλύφθηκε ότι είχε γεννηθεί στην πραγματικότητα το 1935 και ήταν τότε 36 ετών. Το ρεκόρ επέστρεψε στον Norman Taurog για την ταινία «Skippy» του 1931.

William Friedkin: «Ο Εξορκιστής» και η επανάσταση στις ταινίες τρόμου

Δύο χρόνια αργότερα ακολούθησε η μεγαλύτερή του επιτυχία, μια προσαρμογή του μυθιστορήματος τρόμου του William Peter Blatty, «Ο Εξορκιστής». Του δόθηκε η ευκαιρία να σκηνοθετήσει τον Εξορκιστή από τον ίδιο τον Blatty, όταν ο Blatty είδε τον Άνθρωπο από τη Γαλλία. Η Warner Bros τον πίεζε να χρησιμοποιήσει άλλον σκηνοθέτη, αλλά ο Blatty αποφάσισε ότι η ταινία που θα βασιζόταν στο μυθιστόρημά του, θα ήταν εμποτισμένη με την ίδια ενέργεια που είχε φέρει ο Friedkin στον Άνθρωπο από τη Γαλλία.

Η ταινία κέρδισε πάνω από 425 εκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως, με έναν προϋπολογισμό μόλις 12 εκατομμυρίων. Σε συνέντευξή του στον Guardian, ο Friedkin ισχυρίστηκε ότι απολύθηκε πέντε φορές κατά τη διάρκεια της παραγωγής, αλλά κάτι τέτοια «μικροπροβλήματα» δεν εμπόδισαν τον Εξορκιστή από το να γίνει η πρώτη ταινία τρόμου που έλαβε ποτέ υποψηφιότητα για Όσκαρ.

«Στο πλατό, ήξερε τι ήθελε, θα έκανε κάθε προσπάθεια για να το αποκτήσει και μπορούσε να το αφήσει να φύγει αν εντόπιζε κάτι καλύτερο», δήλωσε η Ellen Burstyn υποψήφια για Όσκαρ, η οποία υποδύθηκε την μητέρα της δαιμονισμένης Linda Blair. «Ο Friedkin ήταν αναμφίβολα μια ιδιοφυΐα».

Σύμφωνα με τον συγγραφέα και σκηνοθέτη Larry Cohen, ο μουσικοσυνθέτης Bernard Herrmann προσεγγίστηκε από τον Friedkin για να γράψει τη μουσική του Εξορκιστή. Μετά την ιδιωτική προβολή της ταινίας από τον Herrmann, ο Friedkin του είπε, «Θέλω να μου γράψεις ένα καλύτερο soundtrack από ό,τι έγραψες για τον Πολίτη Κέιν», στο οποίο ο Herrmann απάντησε, «Τότε γιατί δεν κάνεις μια καλύτερη ταινία από τον Πολίτη Κέιν;».

Ο William Peter Blatty, επαίνεσε τον Friedkin σε μια συνέντευξή του το 1974 για τον χειρισμό της ιστορίας, λέγοντας ότι «δεν είχε συνεργαστεί ποτέ με έναν πιο ευσυνείδητο σκηνοθέτη». Και ο τότε άγνωστος Jason Miller, ο οποίος έπαιξε τον νεαρό ιερέα που εκτελεί τον εξορκισμό, δίπλα στον θρυλικό Max von Sydow, ευχαρίστησε τον σκηνοθέτη που εκκίνησε την καριέρα του, δίνοντάς του την χρυσή ευκαιρία.

«Οι οκτώ μήνες που δούλεψα με τον William ήταν ίσως η πιο παραγωγική περίοδος της ζωής μου», είχε πει ο Miller. «Σέβεται τους ηθοποιούς. Τους δίνει την ελευθερία να χτίσουν έναν χαρακτήρα. Πολλοί σκηνοθέτες λένε: Πήγαινε εκεί, κοίτα εδώ και πες την ατάκα σου. Ο William σε αφήνει να δημιουργήσεις».

Η παραγωγή παρ’ όλα αυτά αντιμετώπισε πολλά προβλήματα ξεπερνώντας πολλές φορές τόσο το deadline, όσο και το budget. «Δεν έχω καμία αντίληψη της αξίας των χρημάτων. Για μένα, η μεγαλύτερη συγκίνηση, είναι να βγάζω 20 δευτερόλεπτα στην οθόνη που πραγματικά σε σοκάρουν». Ένα σετ καταστράφηκε από πυρκαγιά και κάποια στιγμή, όταν ένας μη επαγγελματίας ηθοποιός (William O'Malley) πάλευε να βρει το σωστό συναίσθημα, καθώς προσπαθούσε να εξομολογήσει τον ετοιμοθάνατο ιερέα, ο Friedkin αναγκάστηκε να καταφύγει σε ακραίες τακτικές, όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του. «Πιάνοντας τον O'Malley από τους ώμους, τον χαστούκισα στο πρόσωπο όσο πιο δυνατά μπορούσα και τον πέταξα κάτω, δίπλα στο σώμα του Jason Miller. Με το που φώναξα “action”, ο O'Malley ξέσπασε σε κλάματα και εκτέλεσε άψογα τη σκηνή».

Ο Martin Scorsese αποκάλεσε τον Εξορκιστή μια από τις πιο τρομακτικές ταινίες που γυρίστηκαν ποτέ, υποστηρίζοντας ότι «εξακολουθεί να είναι τόσο τρομακτική σήμερα, όσο και την ημέρα που κυκλοφόρησε». Ο ίδιος ο Friedkin θεωρεί την ταινία «The Babadook» του 2014 ως την πιο τρομακτική ταινία που έχει δει ποτέ.

William Friedkin: Ο Steven Spielberg, οι εξωγήινοι και το «Μεροκάματο του Φόβου»

Ακολούθησαν δύο όχι και τόσο επιτυχημένα σίκουελ και μια σχετικά άγνωστη τηλεοπτική σειρά, αλλά ο Friedkin ομολόγησε ότι δεν είδε ποτέ τίποτα από αυτά. Μετά τον Εξορκιστή, σχεδίαζε να κάνει μια ταινία για τους εξωγήινους και την Ατλαντίδα. Ωστόσο, αφού οι «Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου» του Steven Spielberg ξεκίνησαν τα γυρίσματα, εγκατέλειψε την ιδέα και έκανε τελικά το «Μεροκάματο του Φόβου» το 1977.

Το «Μεροκάματο του Φόβου», γνωστό και ως «Sorcerer» δεν τα πήγε καθόλου καλά όταν κυκλοφόρησε, αλλά από τότε έχει επαναξιολογηθεί. «Δεν έχω ιδέα γιατί απέτυχε», είχε δηλώσει στον Guardian. «Πολλοί περίμεναν από τον τίτλο ότι θα έβλεπαν το σίκουελ του Εξορκιστή, κάτι που δεν συνέβη. Βγήκε στους κινηματογράφους την ίδια εβδομάδα με το “Star Wars” και δεν ήταν αυτό που ήθελε ο κόσμος. Τις περισσότερες από τις ταινίες μου, όταν τις ξαναέβλεπα, θα τις έφτιαχνα ξανά από την αρχή και σε ορισμένες περιπτώσεις, απλώς θα τις διέγραφα. Όχι όμως με “Το Μεροκάματο του Φόβου”. Είναι η μόνη ταινία που δεν θα άλλαζα ούτε ένα καρέ».

Για το σενάριο της ταινίας είχε δηλώσει ότι «η ιστορία είναι διαχρονική επειδή περιλαμβάνει τέσσερις τύπους που είναι εχθροί μεταξύ τους, αλλά που πρέπει να συνεργαστούν ή να πεθάνουν. Μου φάνηκε ότι αυτό ήταν μια μεταφορά για τον κόσμο και εξακολουθεί να είναι. Έχετε όλες αυτές τις χώρες που είτε πρέπει να βρουν έναν τρόπο να ενωθούν και να συνεργαστούν ή ο κόσμος θα καταστραφεί».

William Friedkin: Οι αντιδράσεις για «Το Ψωνιστήρι» με τον Al Pacino

Το θρίλερ «Το Ψωνιστήρι» του 1980, με πρωταγωνιστή τον Al Pacino ως undercover αστυνομικό στην s&m σκηνή των ομοφυλόφιλων της Νέας Υόρκης, οδήγησε σε διαμαρτυρίες και διαμάχες με ακτιβιστές για τα δικαιώματα των gay, δυσαρεστημένοι με τον τρόπο που απεικονίστηκαν στην ταινία. «Ποτέ δεν σκόπευα “Το Ψωνιστήρι” να είναι κάποιου είδους πολιτική δήλωση για τη ζωή των ομοφυλόφιλων», είχε πει ο Friedkin το 2017. «Για μένα, ήταν απλά το background για ένα μυστήριο δολοφονίας που δεν είχαμε δει ποτέ σε mainstream ταινία. Σε ένα άλλο επίπεδο, έχει να κάνει με την ταυτότητα. Μπορείς να ξέρεις πραγματικά ποιος είναι αυτός που κάθεται δίπλα σου; Το μίσος όμως που δέχτηκε η ταινία εξακολουθεί να με μπερδεύει».

Η φιλμογραφία του William Friedkin και η τελευταία του ταινία

Οι επόμενες ταινίες του Friedkin περιλάμβαναν τα «Jade», «Rules of Engagement», «Bug» και «Killer Joe» με πρωταγωνιστή τον Matthew McConaughey, οι οποίες δεν πλησίασαν την επιτυχία του Εξορκιστή. Η πιο πρόσφατη ταινία του ήταν το ντοκιμαντέρ του 2017, «The Devil and Father Amorth». «Μέχρι τη στιγμή που μια ταινία μου βγαίνει στις αίθουσες, έχω μια σχέση αγάπης-μίσους μαζί της. Πάντα υπάρχει κάτι που θα μπορούσα να είχα κάνει καλύτερα», είχε δηλώσει για όσες ταινίες του δεν είχαν γίνει επιτυχίες.

Το τελευταίο του έργο, το δικαστικό θρίλερ, «The Caine Mutiny Court-Martial» θα κάνει πρεμιέρα στο φετινό φεστιβάλ της Βενετίας. Στην ταινία πρωταγωνιστούν ο Kiefer Sutherland και ο Jason Clarke και βασίζεται στο θεατρικό έργο του Herman Wouk του 1953.

Πώς έβλεπε ο William Friedkin το αμερικανικό σινεμά

Ο Friedkin μιλούσε συχνά για την παρακμή του αμερικανικού κινηματογράφου, ασκώντας κριτική σε ταινίες με υπερήρωες και στα διάφορα blockbusters. «Δεν έχω καμιά σχέση με τις περισσότερες σημερινές ταινίες. Δεν μπορώ να σκεφτώ καμία που θα ήθελα να είχα σκηνοθετήσει. Απλώς δεν τις αναζητώ, ούτε και αυτές αναζητούν εμένα. Σήμερα, οι ταινίες είναι μόνο θέαμα, χωρίς κανένα νόημα. Δεν έχουν καρδιά. Οι διάλογοι είναι κάτι παραπάνω από γρυλίσματα. Ο κόσμος κοιτάζει απλώς μια οθόνη για δύο ώρες και είναι σαν όπιο για τα μάτια και δεν συγκινείται καθόλου…  είναι μια απόδραση από την πραγματικότητα και τίποτα άλλο». Για τους κριτικούς είχε πει ότι «οποιοσδήποτε άσχετος με ένα iPhone μπορεί να γίνει κριτικός κινηματογράφου σήμερα».

William Friedkin: Πώς αποχαιρετά το Χόλιγουντ τον επιδραστικό σκηνοθέτη

Τα αφιερώματα έχουν αρχίσει να έρχονται από τον κόσμο του Χόλιγουντ. Ο ηθοποιός Elijah Wood τον αποκάλεσε «πραγματικό master του σινεμά του οποίου η επιρροή θα συνεχίσει να εκτείνεται για πάντα». Ο σκηνοθέτης του «Black Phone», Scott Derrickson, έγραψε επίσης ότι ήταν «τιμή» να έχει συνομιλήσει με τον Friedkin και ότι ο Εξορκιστής και το Μεροκάματο του Φόβου είναι δύο από τις «καλύτερες ταινίες που έγιναν ποτέ».

Ο σκηνοθέτης του «Baby Driver», Edgar Wright μοιράστηκε ένα αφιέρωμα στο Instagram. «Ο Friedkin ήταν ένα απίστευτο ταλέντο, ένας αληθινός οραματιστής», έγραψε. «Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι οι πρωτοποριακές του τεχνικές άφησαν ανεξίτηλο σημάδι στη βιομηχανία». Ο σκηνοθέτης του «Hostel» και του «Cabin Fever», Eli Roth τον αποκάλεσε «Έναν από τους πιο εντυπωσιακούς σκηνοθέτες όλων των εποχών».

Παρ’ όλη την πρωτοποριακή του δουλειά, ο William Friedkin παρέμεινε ταπεινός. «Δεν βλέπω τον εαυτό μου ως πρωτοπόρο», είχε πει στην Independent το 2012. «Βλέπω τον εαυτό μου ως έναν εργαζόμενο τύπο και αυτό είναι όλο».

10 αποφθέγματα του William Friedkin για τον κινηματογράφο, τη σκηνοθεσία και τη ζωή

Μερικές από τις πιο διάσημες ατάκες του που έχουν αφήσει εποχή είναι οι παρακάτω:

«Το πρώτο πράγμα που ψάχνω σε έναν ηθοποιό είναι η ευφυΐα»

«Εμείς οι σκηνοθέτες αντανακλάμε όσα βλέπουμε γύρω μας. Και την δεκαετία του 1970, ήταν η παράνοια και ο φόβος. Σίγουρα, οι ταινίες μου αντικατοπτρίζουν ακριβώς αυτά»

«Το πιο όμορφο μέρος στον κόσμο δεν είναι τίποτα μπροστά στο πρόσωπο του Steve McQueen»

«Προτιμώ να δουλέψω με κούτσουρα παρά με ηθοποιούς»

«Ήμουν ένας πανκ έφηβος από το Σικάγο και δεν είχα ιδέα για τίποτα»

«Η τεχνική έχει λιγότερο ενδιαφέρον από τους χαρακτήρες ή την ιστορία»

«Θεωρώ τον εαυτό μου απλώς ένα ακόμη μέλος του συνεργείου. Για την ακρίβεια, το πιο ακριβοπληρωμένο μέλος»

«Η σκηνοθεσία ανήκει στους νέους. Όταν ξεκίνησα, δεν ήμουν καμιά ιδιοφυΐα. Ήμουν απλώς νέος. Έτσι τα κατάφερα»

 «Η βία δεν είναι αστεία»