Κυριακή κοχλάζουσα, παραμονή της Δευτέρας του Αγίου Πνεύματος, και η Θεσσαλονίκη βιώνει μια ζέστη και μια παντερημία συναρπαστική: στα πέριξ της Κασσάνδρου δεν κυκλοφορεί ψυχή πέρα από το εκκλησιαζόμενο πλήθος στον ναό του Αγίου Δημητρίου, που εκεί γύρω στις 11 το πρωί, με το πέρας της λειτουργίας, αντιδωράκι κρατά και για τα γεμιστά που ροδοψήθηκαν αναχωρεί! Τι γυρεύω εγώ εδώ; Όλοι είναι στις θάλασσες και τα ακρογιάλια, το άστυ βιώνει μιαν απελευθερωτική εγκατάλειψη: πρόσκληση για θέαση είναι η απάντηση, το λες και avant premiere, μιας και θα είμαι ο πρώτος που θα δει την ταινία. Ύψιστη τιμή. Από τον Κωνσταντίνο Γιάνναρη και την Αλίκη Τσιρλιάγκου ήρθε η πρόταση, που επιστατούν τις τελευταίες λεπτομέρειες, ώστε από την Τρίτη 21 Ιουνίου, που στο Αλατζά Ιμαρέτ θα προβάλλεται και για έναν συνεχόμενο μήνα η ταινία του «Techniques of the Body», όλα να συντονιστούν όπως αρμόζει.
Λείπει ο Μαρκ Μαζάουερ, καθώς το «Techniques of the Body», ένα εικοσιπεντάλεπτο φιλμ που εξερευνά τη μνήμη του πολέμου, την εξορία και τις μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών στο παρελθόν μα και το τώρα, είναι μια από κοινού προσπάθεια των δυο τους να καταγράψουν, με λόγο και εικόνα σε ισότιμους ρόλους, την αντίδραση και τον αντίκτυπο στο σήμερα, την περίπτωση αυτής της «εμπειρίας». «Έρχεται αύριο, μιας και το φιλμ είναι στην ουσία μια οπτικοποιημένη διάλεξη-ομιλία του Μαρκ, που συμμετέχει στο 5ο Διεθνές Συνέδριο για την Κοινωφελή Δράση που διοργανώνεται από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και φέτος διεξάγεται στη Θεσσαλονίκη. Η φετινή θεματική αναπτύσσεται γύρω από τη Μεσόγειο και τα Βαλκάνια και επικεντρώνει σε όλες τις σύγχρονες γεωπολιτικές προκλήσεις. Ξέρεις, μιλούσαμε εδώ και καιρό με τον Μαρκ, πάνω σε μια από κοινού μας συνεργασία, και το προσφυγικό, όπως εξελίσσεται, μας έδωσε την ευκαιρία».
Στο προαύλιο του Αλατζά Ιμαρέτ, με βερμούδες και παγωμένους καφέδες, ο Γιάνναρης με βάζει κατευθείαν στον πυρήνα, τη γενεσιουργό αιτία και τη θεματική της ταινίας τους. «Τον καιρό που μόνταρα το “Ξύπνημα της Άνοιξης”, εκεί στα πέριξ της πλατείας Βικτωρίας, κομβικού σημείου της ροής και του κύματος υποδοχής των προσφύγων του πολέμου της Συρίας, έβγαινα τακτικά για βόλτα, αέρα και ξέδωμα από το στούντιο επεξεργασίας. Και τραβούσα φωτογραφίες. Εκατοντάδες φωτογραφίες που έγιναν χιλιάδες. Πρόσφυγες, πένητες, απελπισμένοι, αξιοπρεπείς, ικέτες, ζευγάρια, μοναχικοί, χαλαροί, σφιγμένοι, φοβισμένοι, μια απίστευτη γκάμα από εικόνες με παιδιά και πραμάτειες στον ώμο, ή στεγασμένες σε σκηνές, σε παγκάκια, στο μετρό. Ένα ρήγμα στην κανονική ζωή της Αθήνας, μια εγκοπή, ενώ δίπλα οι Αθηναίοι συνέχιζαν να προσπερνούν και να διαπερνούν. Ξαφνικά βρέθηκα με τόσο πολύ υλικό, που ευτυχώς το τηλεφώνημα του Μαζάουερ και η ιδέα του να κάνουμε κάτι μαζί μοιάζει να με ξεμπλόκαρε. Μας πήρε ένα τρίμηνο και άπειρα μέιλ, όπου στην ουσία με τον Μαρκ ανταλλάξαμε ιδέες και υλικό, για να καταλήξουμε στο σκελετό του αφηγήματος, συν φυσικά και κάποια γυρίσματα που έκανα στο λιμάνι του Πειραιά και την Ειδομένη, όπως φυσικά και η επιλογή του αρχειακού υλικό που μας παραχώρησε για χρήση το Ίδρυμα Νιάρχου. Έπειτα, κατά τον Μάρτιο, ο Μαζάουερ ήρθε στην Αθήνα, ένα δεκαήμερο κλειδωθήκαμε στο μοντάζ και το σπικάζ, μιας και ήθελα ο ίδιος να είναι η φωνή στην ταινία. Δέχθηκε, αφού κι αυτός κατάλαβε πως είτε στη διάλεξη για το συνέδριο είτε στην παραγωγή του εγχειρήματός μας το ζητούμενο θα ήταν καλύτερα μια πιο προσωπική εμπλοκή, απαλλαγμένη από καθ' έδρας ή στεγνά καθηγητικό κήρυγμα. Κάτι πιο άμεσο, πιο δυνατό, συναισθηματικό και βιωματικό».
Έτσι προέκυψε το «Techniques of the Body». «Ανθρώπινα σώματα υπό καθεστώς μετακίνησης. Ξένοι στην πόλη. Όχι τουρίστες που χαίρονται τον ήλιο στην Ύδρα των 60s ή στην Αθήνα του σήμερα, μα ξένοι, υπό καθεστώς ξεριζωμού, φόβου, ανάγκης για περίθαλψη και καλωσόρισμα. Εδώ τίθεται και το ερώτημα σχετικά με τη δική μας στάση. Θα τους καλωσορίσουμε ή θα στρέψουμε αλλού το βλέμμα; Ο Μαζάουερ χρησιμοποίησε μερικά από τα συμπεράσματα του Γάλλου ανθρωπολόγου Mαρσέλ Μος. Από αυτόν μάθαμε πως το ανθρώπινο σώμα δεν είναι προορισμένο να τρέχει ή να κολυμπά. Το βάδισμα είναι η φυσική του κίνηση, όλα τα υπόλοιπα επομένως που το επιταχύνουν ή το υποκαθιστούν διδάσκονται. Παρεμβαίνουν στη φυσική ροή και αποτελούν μη φυσιολογική εξέλιξη».
Μπαίνουμε στο Αλατζά Ιμαρέτ. Επιβλητικός χώρος, ο τρούλος, τα τετράγωνα τμήματα, η μεγάλη καμάρα, οι κίονες, τα γεωμετρικά συμπλέγματα των εναπομεινάντων θόλων. Αλατζά θα πει χρωματιστός. Λειτούργησε σαν πτωχοκομείο, μεντρεσές, που πάει να πει ιερατική σχολή, χώρος προσευχής αλλά και υποδοχής προσφύγων, μιας και οι αλλεπάλληλες χρήσεις και κατοχές του μέρους από δίπολα θεών και ποικιλίες εγγραφών στην τοιχοποιία του το καθιστούν ιδανικό μέρος για την προβολή. «Ούτε οθόνη ούτε καλώδια, κατευθείαν πάνω στον τοίχο, με τα τρία παράθυρα σφραγισμένα να ορίζουν μιαν ανεπανάληπτη εμπειρία θέασης». Συμφωνώ.
Η προβολή στο Αλατζά Ιμαρέτ έχει ιδιαίτερη σημασία, πρόκειται στην ουσία για ένα μνημείο-μάρτυρα των ανατροπών της Ιστορίας και των μετακινήσεων πληθυσμών στη Θεσσαλονίκη από τον 15ο αιώνα έως σήμερα. Και η προβολή στον κεντρικό τοίχο, που φέρνει εμφανή τα σημάδια της φθοράς, δημιουργεί μια ιδιαίτερη επιφάνεια ανάγνωσης του φιλμ των Γιάνναρη και Μαζάουερ. Που αρχίζει. Και με απορροφά, με αναταράζει, καθώς οι εικόνες οι ασπρόμαυρες από τα καραβάνια της Σμύρνης τέμνονται, μπερδεύονται συνειδητά και εναλλάσσονται με την πλατεία Βικτωρίας και την Ειδομένη, κι ύστερα πάλι Σμύρνη και ρεμπέτικα αργόσυρτα του Αντώνη Νταλγκά, μιξαρισμένα με μουσικές του Steve Reich, και πλάνα από το περίφημο βενζινάδικο. Και cut και ξαφνική μεταφορά στο Σεράγεβο του πολέμου, με τον Μαζάουερ να απαγγέλλει συγκλονιστικά πως παρά το δράμα και την καταστροφή, ο μηχανισμός της πόλης, τα πράσινα, κόκκινα και πορτοκαλί φανάρια, συνεχίζουν να δουλεύουν, μιας και οι μηχανές έτσι είναι προγραμματισμένες. Να ρυθμίζουν απρόσκοπτα το πεδίο.
Όμως οι άνθρωποι; Και στο Σεράγεβο του τότε, όπως και στη Θεσσαλονίκη των ογδόντα λεπτών απόσταση από την Ειδομένη, οι άνθρωποι συνεχίζουν να χαίρονται τη ζωή, να πλανάρουν ξέγνοιαστα Σαββατοκύριακα στη θάλασσα, γιατί το δράμα δεν είναι ένα έργο για όλους. Στην Αθήνα οι δυτικοί τουρίστες γλεντούν τη ζωή στα μνημεία και τους δρόμους, ενώ μερικές παράλληλες στροφές δίπλα τους κείτονται οι ικέτες της πλατείας Βικτωρίας.
Χωρίς φτηνές, μελό και εύκολες φιοριτούρες που θα εκμαιεύσουν συγκίνηση, απαλλαγμένη από ιδεολογίες, ιδεοληψίες, κήρυγμα και λοιπά εύκολα που ωθούν σε προδιαγεγραμμένο λυπησιάρικο «για δες τους κακόμοιρους» συναίσθημα, παρά μόνο με εικόνες αξιοπρέπειας παρά τον πόνο και τον ξεριζωμό που εμπεριέχουν, το «Techniques of the Body» είναι μια ταινία που εμβαθύνει, παρατηρεί, καταγράφει αλλά και θέλγει, ακόμα κι αν το ερώτημα που θέτει είναι πανάρχαιο και πανανθρώπινο. Τι απέγιναν η ευγένεια και η φιλία; Το αρχετυπικό καλωσόρισμα, η στοργή, η ιπποτική χειρονομία και περίθαλψη του ξένου; Πώς φερόμαστε στον ικέτη; Πόσο μέσα στο δράμα του εμπεριέχεται η κοινή μας μοίρα και κατά πόσο ο άλλος, που εξ ορισμού είμαστε εμείς, συνιστά κίνδυνο ή φέρει μέσα του το σπόρο της κατανόησης και της περισυλλογής; Τα ανθρώπινα σώματα κινούνται, η κάμερα καταγράφει και επιβάλλει, μιας και το βλέμμα της φέρει πίσω της το βλέμμα κάποιου άλλου. Η ελληνική εμπειρία του τότε και του τώρα ανασυντίθεται και το συγκολλάται με το σήμερα, ο πατέρας τους, ο Ορχάν, μήπως μοιάζει με τον πατέρα μας, τον Μπάτη, που ήρθε απ' τη Σμύρνη το ’22 κι έζησε πενήντα χρόνια σ' ένα υπόγειο σκοτεινό;
Εικοσιπέντε λεπτά έξοχης, μεστής και εικονοκλαστικής προσέγγισης, στο όριο της αιμοστατικής ποίησης απαλλαγμένης από φτηνό λυρισμό, που ευτυχεί να υποστηρίζει μα και να υποστηρίζεται από έναν λόγο τόσο ουμανιστικά συμπαγή και τόσο εύρυθμα επιστημονικά τεκμηριωμένο. Πάνω στον πρόσφυγα, τον μετανάστη, το θύμα του πολέμου, την ελληνική εμπειρία, και από την πλευρά του ξεριζωμένου, και από τη θέση αυτού που πλέον υποδέχεται.
Πέφτουν οι τίτλοι του τέλους. Σε μένα, τον μόνο θεατή. Χειροκροτώ και φιλώ τον Γιάνναρη και την Αλίκη Τσιρλιάγκου της Nitra gallery, που επιμελείται το όλο εγχείρημα. Μια ανυπέρβλητη, γνήσια συγκίνηση με διαπερνά. Απαλλαγμένο από την ύποπτα κλαίουσα ματιά της ρεπορταζιακής τηλεόρασης ή των στρατευμένων αντίστοιχων ντοκιμαντέρ, χωρίς ίχνος εκβιαστικών καρέ ή λέξεων που μοιάζει σαν να ψαρεύουν με δυναμίτη τη συγκίνηση, η ταινία των Γιάνναρη και Μαζάουερ θεωρώ πως δεν πρέπει μόνο για έναν μήνα να προβάλλεται στο Αλατζά Ιμαρέτ, μα και να περιοδεύσει την ελληνική ενδοχώρα. Να τη δουν δάσκαλοι και μαθητές στα σχολεία, να παίξει σε πλατείες πριν τα καθιερωμένα πανηγύρια του καλοκαιριού, να τη δείχνει απανωτές φορές η τηλεόραση και να μετάσχουν όλοι του μηνύματος που σαν αρχαίος αγγελιοφόρος στον καιρό του wi-fi κομίζει και γι' αυτό δεν λαχανιάζει ούτε λεπτό: για ποιο λόγο η φιλία και η γλυκύτητα της περίθαλψης και της υποδοχής του ξένου, που μπορεί να είναι μέχρι και Άγγελος Κυρίου, κατά Αβραάμ, έφτασε σήμερα να θεωρείται μια ριζοσπαστική προσέγγιση στο ζήτημα του προσφυγικού, αντί για μια φυσική και πανανθρώπινη χειρονομία; «Α», λέω συγκινημένος καθώς αποχαιρετώ τον Κωνσταντίνο και την Αλίκη, «είναι εξαίρετο και φίνο τούτο το ταινιάκι. Και τα θερμά συγχαρητήρια είναι λίγα και δεν μπορούν να σας μεταβιβάσουν όλο αυτό το φορτίο συναισθημάτων και ζεστασιάς που με πλημμύρισαν, καθώς, καρέ καρέ, ήταν σαν χίλιες καμπάνες να παιάνιζαν μια πανανθρώπινη μελωδία συμπόνιας, πίστης, ελπίδας και θέλησης, να κάνουμε τον κόσμο μια κολυμπήθρα ίασης και στοργής για κάθε άτυχο και δυστυχή, πένητα και κατατρεγμένο».
13°
