Lavreotiki Art Project: Τι δουλειά έχουν 12 καλλιτέχνες στο Λαύριο;

Περπάτησαν στις αρχαίες μεταλλευτικές στοές στη Σούριζα και το Θορικό, εκεί που έβγαινε το ασήμι της αρχαίας Αθήνας από σκλάβους που δεν θα έβλεπαν ποτέ το φως της μέρας. Έμαθαν για τον γεωλογικό πλούτο της περιοχής στο Ορυκτολογικό Μουσείο Καμάριζας, αλλά και για την νεώτερη βιομηχανική της περίοδο στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Κέντρο Λαυρίου. Αφουγκράστηκαν το πνεύμα του τόπου μέσα από τα υλικά κατάλοιπα (αρχαιολογικά ευρήματα, εμβληματικά συγκροτήματα της βιομηχανικής κληρονομιάς) αλλά και τις διαδρομές των πρωταγωνιστών της ιστορίας του.

Προσκεκλημένοι της νεοσυσταθείσας μη κερδοσκοπικής εταιρείας Λαυρεωτική, στο πλαίσιο του Lavreotiki Art Project, δώδεκα καλλιτέχνες (Αύγουστος Βεϊνόγλου, Campus Novel, Μαρία Ευσταθίου, Eva Isleifs, Γεωργία Κοτρέτσος, Παναγιώτης Λάμπρου, Μαρία Νικηφοράκη, Γιώργος Παλαμάρης, Κατερίνα Παπαζήσση, Γιώργος Σαλαμέ, Βασιλική Σηφοστρατουδάκη, Αλέξης Φιδετζής) βρέθηκαν την περασμένη άνοιξη αντιμέτωποι με την πολυσήμαντη, διαχρονικά γοητευτική και αποκαλυπτική εμπειρία της περιοχής. Στόχος; «Να γνωρίσουμε τον τόπο και να αναστοχαστούμε για τις πρακτικές της σύγχρονης τέχνης. Να αποδώσουμε νόημα και να υπάρξει μία συνθήκη που θα θυμίζει ή θα λειτουργεί σαν εργαστήριο» μου λέει η Αμαλία Χαρικιοπούλου, η οποία εμπνεύστηκε και συντονίζει το εγχείρημα.

Απόφοιτος του τμήματος Καλών Τεχνών του λονδρέζικου Central Saint Martins, η 38χρονη εικαστικός πιστεύει στις καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες, στο συμμετοχικό τους πνεύμα και τις προϋποθέσεις που προσφέρουν για έρευνα και πειραματισμό. «Η έννοια της περιπλάνησης και της αναζήτησης μορφών-αντικειμένων-ιστοριών που παρατείνουν την αίσθηση της νοσταλγίας και της ευθραυστότητας είναι κοινά στοιχεία στην καλλιτεχνική μου πρακτική και στα projects που οργανώνω» μου αναφέρει. Στη Λαυρεωτική, μια επικράτεια εμβληματική, με την οποία συνδέεται από τα παιδικά της χρόνια, βρήκε το ιδανικό πεδίο για να συνθέσει αυτά της τα ενδιαφέροντα και να συνυπάρξει δημιουργικά με ανθρώπους των οποίων τη δουλειά εκτιμά, μέσα από την αποκέντρωση και τον συγκερασμό της τέχνης με την πολιτιστική κληρονομιά. 

«Είναι ένας τόπος που συνυπάρχουν διαφορετικοί “κόσμοι”. Εκεί άρχισα να αντιλαμβάνομαι πως αυτό που συχνά αναγνωρίζεται ως διαφορετικό, ανοίκειο, μπορεί να γίνει ένας γνώριμος τόπος. Εκεί είδα πρώτη φορά πόσα ανόμοια στοιχεία μπορούν να χωρούν μέσα σε έναν τόπο, να “συνορεύουν”, και αποπειράθηκα να διασχίσω τα “σύνορά” τους και να τα εξερευνήσω». Το άγονο, το απρόσιτο, το πολυδιάστατο τη συγκινεί και νοσταλγεί τα μέρη που κρύβουν τη μαγεία τους. «Είμαι πεπεισμένη, και μάλλον όχι άδικα, πως όσο δυσπρόσιτο και αν φαντάζει κάτι, υπάρχει κάποιος τρόπος να το προσεγγίσω. Και αν τελικά από αυτή την πρόθεση προέκυπτε μία δομή που θα επέτρεπε σε ανθρώπους με παρεμφερείς αναζητήσεις να συναντηθούν, να συνταξιδέψουν –κυριολεκτικά και μεταφορικά– και να γνωρίσουν; Και αν τελικά, οι τόποι, η ιστορία τους και η εξερεύνηση ήταν η αρχή ενός νέου σώματος δουλειάς;».

Έτσι, η άυλη, υλική και φυσική κληρονομιά έγιναν τα πεδία έρευνας και εργασίας των εικαστικών που συμμετέχουν. «Ακόμα, και η προσπάθεια να μεταβούμε σε αυτά τα μέρη μπορεί να είναι η αφετηρία για τη δημιουργία ενός νέου έργου. Σε κάθε βήμα στα μονοπάτια του Εθνικού Δρυμού Σουνίου, στις επιφάνειες των αρχαίων πλυντηρίων που χρησίμευαν στον εμπλουτισμό των μεταλλευμάτων, στους λόφους από τις σωρούς των σκωρίων που ξεπροβάλλουν λίγο πριν την πόλη του Λαυρίου, στη μόνιμη παρουσία της δυσπροσέγγιστης Μακρονήσου, υπάρχει η δυνατότητα σύλληψης ενός νέου έργου».

Αναμένοντας την υλοποίηση των έργων και την έκθεση που σχεδιάζεται να παρουσιαστεί στον ατμοσφαιρικό χώρο του Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου, ζητήσαμε από 6 συμμετέχοντες να μας μιλήσουν για το δικό τους Λαύριο, τι ήξεραν και τι ανακάλυψαν για την περιοχή εξερευνώντας τον κόσμο της και, φυσικά, για το πώς αυτό θα εκφραστεί στο έργο τους.

Έξι καλλιτέχνες μιλούν για το Lavreotiki Art Project

Αύγουστος Βεϊνόγλου

Από μακριά το Λαύριο δείχνει σαν μια μινιατούρα της πιο ακατέργαστης και όχι τόσο εξευγενισμένης πλευράς της Αθήνας –το κακό παιδί. Όμως, αυτό αποκτά μια εμβληματικότητα, μιας και απ’ όπου και αν το δεις, φαίνεται απομονωμένο μέσα στον πολύπλοκο ορυκτό και πέτρινο σχηματισμό μικρών λιμανιών και bonsai όρμων.

Για μένα η Λαυρεωτική ήταν πάντα η αφόρμηση παιδικών και νεανικών σημείων ονειροπόλησης. Στο Σούνιο η πρόσβαση στη  θάλασσα μου δημιουργούσε τη διάθεση για φυγή / απόδραση, τονίζοντας και μια πιο υπαρξιακή διάσταση της έννοιας του ταξιδιού. Η ελληνική μυθολογία ζωντάνευε στα βράχια, τα ερείπια του μοντερνισμού και τις υπόγειες στοές, αλλά ποτέ δεν ήταν πούρα. Στη φαντασία μου ένιωθα να την εκσυγχρονίζω ντύνοντάς την με στοιχεία παρωχημένων τεχνολογιών, γεωλογικών παγίδων και κακοσυντηρημένων σύγχρονων αρχιτεκτονημάτων και η δραματοποίηση, που πάντα την συνόδευε, δεν ήταν ποτέ αποστειρωμένη από μια αυστηρή ιστορικότητα αλλά εμπλουτισμένη με τις επιθυμίες, τα προσωπικά πάθη και κατορθώματα.

Ήταν ένας λυτρωτικός χώρος γιατί εκεί έκανα ίσως τις πρώτες μου διακοπές εκτός πόλης. Ένα σκηνικό όπου μπορούσα να δραματοποιήσω ιδέες μου, να τις ενσωματώσω, να γίνω ο ίδιος το έργο και ο δημιουργός. Στα έργα μου υπάρχει πάντα το στοιχείο ενός κρυμμένου ρόλου ή απώτερου αφηγήματος. Ο δημιουργός είναι εν τέλει ο εξερευνητής νέων σημείων στον χάρτη, τα έργα ή τα γλυπτά, η αποσταγμένη πλέον οργανωμένη ιδέα.

Οι ιδέες και σκέψεις προέκυπταν πάντα μέσα από το κολύμπι και από την σχέση μου με το φυσικό στοιχείο της περιοχής, το ξερό και μαιανδρικό τοπίο, τους παραμελημένους αρχαιολογικούς χώρους, τους οικισμούς της γαλλικής εταιρείας. Από μικρός, πριν φύγω στο εξωτερικό, εκεί είχα σκεφτεί πως ήθελα να δημιουργήσω φανταστικούς κόσμους και να ταξιδέψω. Τότε δεν ήξερα τι είναι η σύγχρονη τέχνη ή η γλυπτική εγκατάσταση, αλλά εκεί είδα τα πρώτα όνειρα που σχεδίασα, αρχιτεκτονικά συνονθυλεύματα με μισοπλημμυρισμένες πισίνες και στοές. Θυμάμαι την έκδοση «Στα μπάζα του Λαυρίου» του Ράλλη Κοψίδη που είχαμε στη βιβλιοθήκη μας και την εντύπωση που μου είχε κάνει αρχικά ο τίτλος αλλά και τα ίδια τα τρομερά λεπτομερή σχέδια, κυρίως στον τρόπο που ο καλλιτέχνης είχε χρησιμοποιήσει τη «γραμμή» για να σχεδιάσει το πέτρινο τοπίο, το χώμα και τα σκουπίδια.

Η έρευνά μου έως τώρα εμπνέεται από τον όγκο της μετουσιωμένης γνώσης ή σοφίας, όπως τη συναντάμε στα αρχαιολογικά ευρήματα της πρωτο-βιομηχανικής περιόδου της Λαυρεωτικής και στα σύγχρονα ερείπια και τις μουσειοποιημένες μηχανές εκμετάλλευσης των ορυκτών. Παράλληλα, δεν μπορώ να στρέψω την πλάτη μου στον απόβλητο χώρο, τα υλικά που περίσσεψαν, της έρημες γαίες και φυσικά στον δομημένο χώρο (αρχιτεκτονική) που είναι και το οικονομικό επιστέγασμα αυτής της διαδικασίας καθώς και τις νέες τάσεις επούλωσης του φυσικού περιβάλλοντος μέσα από τη δημιουργία τεχνητών φύσεων.

Η περιοχή αποδεικνύει τη διαχρονικότητα της προσπάθειας των ανθρώπων να εκμεταλλευθούν τη γη και τα αγαθά που παρέχει αλλά και συνάμα την ετερόχρονη προσπάθεια επούλωσης του χώρου ώστε να γίνει και πάλι γόνιμος για κάτι καινούργιο. Το επιστέγασμα της έρευνας αυτής συνδέεται με την τεχνολογία και την αρχαιολογία, δύο έννοιες που βρίσκονται διαρκώς σε έναν δορυφορικό συσχετισμό.

Το έργο μου σίγουρα θα αποτελεί κάτι σαν τα φυσικά ή υλικά ίχνη παράλληλων οντοτήτων που συνδέουν τις αντιθέσεις, τις αντιφάσεις και ενέργειες που παρατήρησα προηγουμένως, ίσως σαν ξεριζωμένα τμήματα ενός παράλληλου σύμπαντος που συνδέεται με τον χώρο του φαντασιακού και του μυθολογικού. Θα έχει μια αρχετυπική προδιάθεση αλλά θα ενσωματώνει επεξεργασμένη την τεχνολογική αντίληψη μιας τροπής της ιστορίας που ποτέ δεν συνέβη.

Eva Isleifs

Τα προηγούμενα χρόνια ταξίδεψα στο Σούνιο και στο Λαύριο για να εξερευνήσω τη φύση δίπλα στη θάλασσα. Με είχαν προσκαλέσει φίλοι και, καθώς κατάγομαι από νησί, την Ισλανδία, είναι σημαντικό για μένα να μπορώ να έχω πρόσβαση στη θάλασσα. Υποθέτω ότι με κάνει να αισθάνομαι ελεύθερη. Επιπλέον, το 2019 είπα «ναι» σε ένα οδικό ταξίδι κατά τη διάρκεια του οποίου θα εξερευνούσαμε εγκαταλελειμμένα ξενοδοχεία (των δεκαετιών του 1960 και 1970) στην ακτογραμμή του Σουνίου. Κατά τη διάρκεια της ερευνητικής περιόδου του πρότζεκτ χρειάστηκε να μείνω στην Ισλανδία. Παρότι δεν μπόρεσα να συμμετάσχω στις ομαδικές εξερευνήσεις, παρακολούθησα τις εξελίξεις και έμαθα για την περιοχή μέσω τακτικών διαδικτυακών συναντήσεων και από τη βιβλιογραφία.

Το Lavreotiki art project μου προσφέρει τα εργαλεία για να εξερευνήσω ένα ευρύ φάσμα σημείων έρευνας, όπως τις αρχαίες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις, το ναό του Ποσειδώνα και το ναό της Αθηνάς Σουνιάδος. Γενικά στην πρακτική μου κάνω αναφορά σε σύμβολα, μύθους και λαϊκές ιστορίες. Με ενδιαφέρει να συγχωνεύω πραγματικά γεγονότα με φανταστικές ιστορίες.

Είχα λίγες γνώσεις για το μέρος. Ήξερα ότι έχει πυκνή ιστορία, ενώ η περιοχή δημιουργούσε την εντύπωση ότι είχε χτιστεί πάνω στις εγκαταστάσεις βιομηχανιών εξόρυξης και μεταλλουργίας. Στις τελευταίες μου επισκέψεις συνειδητοποίησα ότι ο τουρισμός εκεί έχει αλλάξει. Κατά τις δεκαετίες του ’60, ’70 και ’80 τα νοτιοανατολικά παράλια ήταν οι Κυκλάδες της Αττικής. Σήμερα τα περισσότερα ξενοδοχειακά συγκροτήματα είναι εγκαταλελειμμένα.

Άρχισα να γράφω. Περνώντας μέσα στο πλήθος του υλικού που έλαβα και τις δικές μου αναμνήσεις από τον τόπο, διαπίστωσα ότι δεν ήθελα να ελέγχω την κατεύθυνσή μου. Ήθελα το μυαλό μου να λειτουργεί σαν το νερό, να ρέει οπουδήποτε μπορεί να πάει. Όταν ήμουν δίπλα στην ακτή παρατηρούσα την αντανάκλαση του ήλιου πάνω στο νερό της θάλασσας. Φανταζόμουν τις ίδιες λάμψεις, σαν διαμάντια, πάνω στα βράχια. Τελικά, αποφάσισα να δουλέψω με επίκεντρο μια φανταστική-μαγική πηγή, που ονόμασα «διαμάντι του νερού», για να συνδέσω ιστορικά γεγονότα με φανταστικά.

Γεωργία Κοτρέτσος

Το πάτημά μου βρήκε τόπο στο Λαύριο και συγκεκριμένα στη συνοικία του Κυπριανού, πλάι στο καταβεβλημένο φοινικόδασος και απέναντι από το εγκαταλελειμμένο νεοκλασικό κτίριο «Ευτέρπη», που χτίστηκε το 1893 από τη Γαλλική Εταιρεία Λαυρίου για να στεγάσει την ομώνυμη φιλαρμονική της ορχήστρα.

Το 2020, την περίοδο του εγκλεισμού, ξεκίνησα την έρευνα πάνω στην κάθετη και οριζόντια ιδιοκτησία της συνοικίας, της οποίας τα τεκμήρια και αρχεία φέρνουν στο φως την ιστορία του τόπου. Μία ιστορία που καταγράφεται στο έδαφος και υπέδαφός της. Έχει βάθος, έκταση και αποτύπωμα που καθιστά την επιφάνεια της ευρύτερης περιοχής μια μαρτυρία του ανεπαρκούς νομοθετικού πλαισίου εργασιακών, κοινωνικοπολιτικών, περιβαλλοντολογικών και χωροταξικών ζητημάτων στον ελλαδικό χώρο. Μία μανόλια που συναγωνίζεται επίμονα τους κουρασμένους φοίνικες στάθηκε εμπόδιο στα όσα μελετούσα επί ενάμιση χρόνο. Το Lavreotiki Art Project ήταν το δώρο που ήρθε να πλαισιώσει την σχεδόν εμμονική λατρεία μου για τούτη την ακρούλα της Αττικής.

Η προσέγγιση της μελέτης μου ξεπερνά τα όρια του εικαστικού/ερευνητή/μελετητή. Έχει μεσολαβήσει μία ομαλή δεκαπενταετής γείωση που έγινε συνειδητά βίωμα κατά τη διάρκεια της παύσης του 2020-21. Το συγκεκριμένο πρότζεκτ διεύρυνε τους λαυρεωτικούς μου ορίζοντες χαράσσοντας απόκοσμες πορείες και δημιουργικά μονοπάτια που αλλιώς θα παρέμεναν σκοτεινά σημεία τούτης της αποστολής. Φωτισμένα πλέον, λειτουργούν ως οδηγοί μου. Ακόμα αφουγκράζομαι τις ίδιες μου τις σκέψεις αλλά έχω βρει τον τόπο μου. Μέρος της εγκατάστασης επιθυμώ να υπάρξει και στο δημόσιο χώρο, αλλά και να συνυπάρξει με των λοιπών εικαστικών.

Campus Novel
Η Λαυρεωτική είναι ένα πεδίο αναμετρήσεων ανάμεσα στις ήδη εγκατεστημένες ταυτότητες και σε άλλες που αναζητούν μια μορφή διαλόγου με το σημερινό συγκείμενο. Εκκινώντας από την επαναπλαισίωση της δεοντολογίας απέναντι στην εξαντλητική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και τις επιπτώσεις των ανθρωπογενών παρεμβάσεων, επιχειρούμε τον εντοπισμό και την καταγραφή των φυτών που συμβάλουν στη σταδιακή αποκατάσταση του περιβάλλοντος.

Στη συγκεκριμένη οπτική η περιοχή του Λαυρίου συστήνεται ως παραδειγματική περίπτωση περιβαλλοντικής απώλειας καθώς η πόλη είναι, κυριολεκτικά, δομημένη πάνω σε τοξικές αποθέσεις και βιώνει ανάλογες συνέπειες. Το συνολικό εγχείρημα της ομάδας συνοψίζεται σε ένα οπτικοακουστικό δοκίμιο το οποίο παρακολουθεί και αποτυπώνει τις φυσικές διεργασίες που «θεραπεύουν» αργά το έδαφος. Με τίτλο «Healing earth», φιλοδοξεί να θέσει σε κρίση την ουτοπία της ανάπτυξης, επαναξιολογώντας τα οικολογικά και πολιτικά όριά της.

Βασιλική Σηφοστρατουδάκη

Η Λαυρεωτική, η θάλασσά της, ήταν πάντα το καταφύγιό μου, τσιμέντο και θάλασσα. Μέσα από τις συναντήσεις μας για το πρότζεκτ φυσικά η συμπλοκότητα του τόπου και όλα όσα την συνθέτουν –η βιομηχανία, το υπόγειο τοπίο, ο ορίζοντας και οι αφηγήσεις των ανθρώπων είτε προφορικές είτε ως θραύσματα στα μνημεία της ιστορίας– μετέτρεψαν την ιστορία σε εμπειρία που συμπλήρωσε το βίωμά μου.

Αδυνατώ να δηλώσω ότι ξέρω κάτι τόσο πολυεπίπεδο στον χρόνο και στον χώρο, ένα μέρος γεμάτο ζωή, ακόμα και σήμερα. Θα συνεχίσω να συναντώ την περιοχή στην επικάλυψη του σήμερα και του τότε, έως και την ολοκλήρωση του έργου μου. Μερικά από τα στοιχεία που συνθέτουν αυτήν την επικάλυψη του χρόνου είναι οι συνοικισμοί μεταναστών από τη Μικρά Ασία· το πρώτο δικαίωμα περιουσίας στη Σούριζα και η ταυτόχρονη παρουσία σκλάβων-εργατών και τα αρχαία εγχάρακτα μηνύματα-γκράφιτι στις στοές των λατομείων από τους εργάτες· η παραμορφωμένη επιφάνεια των μονοπατιών στον Εθνικό Δρυμό του Σουνίου από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις που είχαν σκοπό την εξόρυξη· η μοναδική σύσταση του κονιάματος των αρχαίων πλυντηρίων· ο ορυκτός πλούτος και η ποικιλομορφία του· τα ορυκτά μαζί με τα σύγχρονα τάματα στη μεταλλευτική στοά Παρών· η θέση του θεάτρου δίπλα στο νεκροταφείο στο Θορικό. Πνεύμα και θάνατος χτισμένα μαζί και στο βάθος η απέραντη μορφή της θάλασσας. Μια γη τόσο πλούσια και μολυσμένη από τον ίδιο της τον πλούτο, που αν και κατοικήσιμη, την καθιστά μη καλλιεργήσιμη. 

Φαντάζομαι το έργο μου να αποτελείται από μία σειρά εφήμερων χειρονομιών μέσα στο τοπίο. Κάθε χειρονομία, σαν ένα νέο τάμα, θα είναι η προσπάθειά μου ταυτόχρονα να αποτυπώσω και να κατανοήσω τα στοιχεία του τόπου αυτού.

Αλέξης Φιδετζής

Το Λαύριο είναι ένας ιδιαίτερο μέρος που φέρει το βάρος των ιστορικών γεγονότων που το διαμόρφωσαν. Μια βιομηχανική πόλη του 19ου αιώνα που διεκδικεί ένα αρχαίο κλέος και η οποία, ενώ οφείλει την ύπαρξή της στο επιχειρείν, ταυτόχρονα έχει δομήσει την ταυτότητά της μέσα από ένα δυναμικό εργατικό κίνημα.

Το έργο που δρομολογώ αφορά με έναν έμμεσο τρόπο αυτά τα μπλεξίματα ταυτότητας, συμβολισμού και ιστορίας. Είναι μια δουλειά που βασίζεται στο περιστατικό της μεταφοράς του αγάλματος του Σερπιέρη, ιδρυτή της πόλης, από την κεντρική πλατεία του Λαυρίου στην εθνική γλυπτοθήκη. Η μεταφορά αυτή έγινε με σκοπό την προστασία του γλυπτού από τους κατοίκους της πόλης όταν αυτοί ήρθαν αντιμέτωποι με τον ιστορικό ρόλο που έπαιξε ο συγκεκριμένος άνθρωπος κατά τις μεγάλες εργατικές απεργίες του 19ου αιώνα αλλά και των Λαυρεωτικών, του πρώτου μεγάλου χρηματιστηριακού σκανδάλου στο νεαρό ελληνικό βασίλειο. Η συνειδητοποίηση αυτή προέκυψε τη δεκαετία του ογδόντα, μέσα από μια τηλεοπτική σειρά της ΕΡΤ, από την οποία οι Λαυριώτες έμαθαν περιστατικά που οδήγησαν στην κατάφορη εκμετάλλευση των προγόνων τους αλλά και του εργατικού κινήματος εν γένει.

Περισσότερα για το πρότζεκτ, τους καλλιτέχνες και το ερευνητικό τους υλικό, στην  έκδοση που επιμελήθηκε το THE ΤΕΛΟΣ SOCIETY και είναι διαθέσιμη εδώ