Σάμος: Μια ανταπόκριση γεμάτη εικαστικά ραντεβού και μουσική

O meu canto é uma missão / Tem força de oração / E eu cumpro o meu dever / Aos que vivem a chorar / Eu vivo pra cantar / E canto pra viver… Κάτω από θαλερά πεύκα και πανύψηλες ελιές, μ’ ένα λαμπρό φεγγάρι να στεφανώνει τη βραδιά, η αισθαντική Βραζιλιάνα ερμηνεύτρια Νάνι Μεντέιρος προσφέρει το τραγούδι –τη ζωή και «Αποστολή» της–, σαν μια προσευχή για όλους εκείνους που ζουν με σύντροφο τη θλίψη. Είναι η πρώτη φορά που το καθιερωμένο Φεστιβάλ Νέων Καλλιτεχνών Σάμου αφιερώνει μια συναυλία στα φάντο και τη μπόσα νόβα και το ξεκίνημα μιας εβδομάδας που θα μας ταξιδέψει μελωδικά σε μονοπάτια μπαρόκ, κλασικές και ρομαντικές συνθέσεις αλλά και στις μουσικές του κόσμου.

Για δωδέκατη χρονιά, έως τις 13 Αυγούστου το ειδυλλιακό σκηνικό του αρχαίου θεάτρου Πυθαγορείου γίνεται σημείο συνάντησης για 22 ανερχόμενους αλλά και για καταξιωμένους μουσικούς (ανάμεσά τους οι Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου, Τιμόθεος Γαβριηλίδης-Πέτριν, Μάρκελλος Χρυσικόπουλος και Τάσης Χριστογιαννόπουλος). Καταφθάνουν σ’ αυτή την ακριτική γωνιά του Αιγαίου απ’ όλο τον κόσμο για να κάνουν πρόβες, ν’ ανταλλάξουν σκέψεις για την τέχνη τους και την ερμηνεία και να προσφέρουν μια εναλλακτική δι-έξοδο σε ντόπιους και επισκέπτες.

Και δεν είναι το μόνο καλλιτεχνικό ραντεβού που επιστρέφει φέτος στο ενισχυμένο πολιτιστικό καλαντάρι της Σάμου. Μετά από δυο χρόνια απουσίας, λόγω της πανδημίας, πριν από λίγες μέρες ξανάνοιξε τις πόρτες του το Art Space Pythagorion στην άκρη της προκυμαίας στη γραφική κωμόπολη. Παιδί κι αυτό, όπως και το Samos Young Artists Festival, του δραστήριου Ιδρύματος Schwarz φιλοξενεί την ομαδική έκθεση Handmade: οι κοινωνικές διαστάσεις της χειροτεχνίας, σε επιμέλεια της καλλιτεχνικής διευθύντριας του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, Κατερίνας Γρέγου.

HANDMADE: οι κοινωνικές διαστάσεις της χειροτεχνίας σε μια έκθεση στη Σάμο

«Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον στο πεδίο της σύγχρονης τέχνης για έργα που βασίζονται στη χειροτεχνία ή είναι χειροποίητα. Aποφάσισα, λοιπόν, να κάνω μια έκθεση που προσεγγίζει με μια διαφορετική ματιά το θέμα, πέρα από την καθαρά φορμαλιστική (διακοσμητική κι ελκυστική για την αγορά) χροιά που βλέπουμε συνήθως» εξηγεί η ίδια. «Αυτό που έχει ενδιαφέρον για μένα είναι το κοινωνικό υπόβαθρο της χειροτεχνίας, από πού έρχεται, τι σημαίνει και τι σηματοδοτεί όσον αφορά στις σχέσεις, τον τόπο κλπ. Το Handmade εξετάζει τις κοινωνικές και πολιτικές οικονομίες, τα πλαίσια, καθώς και τα δίκτυα σχέσεων που βρίσκονται στον πυρήνα των χειροτεχνικών πρακτικών και παραδόσεων».

Η φωνή της Ελένης Μυλωνά από το βίντεο Ο ντελάλης του 2014 –στο οποίο αναπαράγει το κάλεσμα του διαλαλητή από το έργο «Ο Καραγκιόζης και ο καταραμένος όφις» φορώντας τη στολή του στρατιωτικού προπάππου της μπροστά από ένα έργο της Φρίντα Κάλο– ήρθε να μας προϋπαντήσει, πριν καν το αντικρύσουμε, μπαίνοντας στον χώρο. «Μια πιο αφαιρετική προσέγγιση στην έννοια της χειροτεχνίας μέσα από το άυλο της φωνής και την παράδοση του θεάτρου σκιών» σύμφωνα με την επιμελήτρια.

Ήταν, όμως, η περφόρμανς Έξι ανάσες το λεπτό της Μαρίας Λουίζου με την ίδια, την Κατερίνα Νουνοπούλου και την Αλίκη Σιούστη που μας παρέσυρε στη διπλανή κεντρική ολόφωτη σάλα. Καθώς στέκονται μέσα στα τρία μεγάλα πήλινα πιθάρια και ξετυλίγουν ένα υπνωτιστικό πολυφωνικό μοιρολόι, τα κεραμικά «κοστούμια» τους γίνονται αντηχεία και προστατευτική μήτρα συνάμα. «Το Play του Σάμιουελ Μπέκετ και το πιθάρι του Διογένη αποτελούν αναφορές, αφού και στις δύο περιπτώσεις τα ανθρώπινα υποκείμενα βρίσκονται να κατοικούν σε έναν απροσδόκητο χώρο όπου τα πράγματα αναζητούν έναν καινούργιο τρόπο για να ειπωθούν» επισημαίνει η Γρέγου εκτιμώντας ότι «εδώ η άυλη χειροτεχνία του τραγουδιού συναντά τη χειροτεχνία της κεραμικής και της γλυπτικής δίνοντας ένα αιχμηρό αποτέλεσμα».

Οι συλλογικές δημιουργίες απέδωσαν κάποιες από τις πιο αξιοπρόσεκτες στιγμές της έκθεσης. Στα έργα της Μαρίας Βαρελά βασίστηκαν στην ύφανση και την τεχνολογία για να εστιάσουν σε έννοιες όπως η ταυτότητα και η μνήμη, η παράδοση και ο λαϊκός πολιτισμός. Για το All the birds (2021) η καλλιτέχνις ζήτησε από Βλάχες του Μετσόβου να επιλέξουν αγαπημένα μοτίβα από τα προικιά τους και τα συνδύασε σε ένα νέο σχέδιο. Το μοτίβο αυτό υφάνθηκε σε μια κάπα, που φορούν και ποζάρουν στο φακό, στο σπίτι, στον δρόμο, ακόμα και με φόντο τις αγελάδες τους, θηλυκοποιώντας έτσι ένα αρχετυπικά ανδρικό ένδυμα. Μια πράξη γυναικείας ενδυνάμωσης (ο συνεταιρισμός των Τουάνζα στην οροσειρά του Άτλαντα), υπήρξε η αφετηρία για το Rugs of Life (2020), όπου η Βαρελά επαναπλαισιώνει ψηφιακά σύμβολα της εθνοτικής ομάδας Αμαζίγκ και καλεί τεχνίτισσες να δημιουργήσουν με αυτά καινούργιες συνθέσεις στα χαλιά τους.

Με χιούμορ και ευαισθησία η Μπερτίγ Μπακ ξετυλίγει μια από τις πιο φορτισμένες ιστορίες του Handmade. Δουλεύει επί χρόνια με τους κατοίκους του Μπαρλέν στη βόρεια Γαλλία, οι οποίοι κλήθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους εξαιτίας σχεδίων ανάπλασης μετά το κλείσιμο των ανθρακωρυχείων της περιοχής, και καταγράφει τις φαντασιακές αντιδράσεις τους σ’ ένα σουρεαλιστικό βίντεο (Faire le Mur, 2008) καθώς «εξεγείρονται» κλείνοντας έναν δρόμο, χτίζοντας έναν τοίχο, πετώντας τούβλα και σπρώχνοντας σπίτια πάνω σε τροχούς. Από τους εκτοπισμένους δημιουργήθηκαν και οι έξι ταπισερί (Rayonnage, 2009-2014), σαν σημαίες διαμαρτυρίας που έχουν βρει τη γλώσσα τους μέσα από εμβληματικούς πίνακες τις παραστάσεις των οποίων αποτυπώνουν (π.χ. τη Σχεδία της Μέδουσας του Ζερικώ και την 3η Μαϊου 1808 του Γκόγια).

Μια άλλη κρίση, αυτή του δημόσιου χρέους στην Ελλάδα, διαπραγματεύονται τα δύο έργα της Τζένιφερ Νέλσον –γνώριμη και από το έργο εν εξελίξει με τα απόβλητά της στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Φτιαγμένο από τις τραπεζικές καταστάσεις και τους λογαριασμούς πιστωτικών καρτών της, το Untitled, Mesogheia (2016-2019) σωματοποιεί τρόπον τινά το χρέος της, υιοθετώντας παραδόξως τη φόρμα ενός παραδοσιακού νυφικού (και ταυτισμένου με τον πλούτο) φορέματος. Στο Democracy is a party (2018), πάλι, τον (house) ρυθμό δίνει μια ομιλία του Αλέξη Τσίπρα πριν από το δημοψήφισμα του 2015. Μια ηχητική επανάληψη που φέρνει στο νου ένα ακυρωμένο όχι, σ’ ένα βίντεο το οποίο συσσωρεύει εικόνες που θυμίζουν κέντημα.

Στην ίδια αίθουσα, σαν σε χαλί πλέκονται οι αφηγήσεις της Σιλβίνα ντερ Μεγκερντιτσιάν: με πλακέτες κυκλωμάτων για να ανακαλέσουν το τραύμα από το κλείσιμο ενός εργοστασίου επικοινωνιακού εξοπλισμού στη σημερινή Αρμενία, με υγειονομικά διαβατήρια και φωτογραφίες που ιχνηλατούν τις διαδρομές μεταναστών στις αρχές του 20ού αιώνα, με συνθετικό μπλε ελεκτρίκ νήμα ως αναφορά στην ταυτότητα μέσα από τους ποικίλους συμβολισμούς των μαλλιών σε διάφορες κουλτούρες.

Η διαδρομή κλείνει με την καταγραφή της περφόρμανς των Sphinxes (Μάνος Φλέσσας και Ιωάννα Τσάκαλου), ένας επικήδειος για τα χιλιάδες καϊκια που έχουν καταστραφεί ως αποτέλεσμα ενός επιδοτούμενου ευρωπαϊκού «προγράμματος παροπλισμού» αλιευτικών σκαφών. Εντωμεταξύ, βέβαια, είχαμε αντικρύσει την διαπερατή Μαύρη κουρτίνα (2010-2011) του Νίκου Αλεξίου –που μόνο την πολυπόθητη ιδιωτικότητα δεν θα μπορούσε να διασφαλίσει σε ένα παραδοσιακό μονόχωρο σπίτι– και τα δεκάδες μικρά πήλινα γλυπτά από τη σειρά Memorial tools της Ναταλίας Μαντά –τα οποία παρότι θυμίζουν αμυδρά σκεύη ή εργαλεία, δεν διαθέτουν καμία λειτουργικότητα. Πλάι τους, η επιμελήτρια επιλέγει να τοποθετήσει σαμιώτικα κεραμικά και εξοπλισμό ναυπηγικής από τις συλλογές του Μανώλη Κυριαζή και του Πάχου Πάχου επιδιώκοντας να ανιχνεύσει κοινωνικές αναφορές και να αναδείξει την αισθητική αξία χρηστικών αντικειμένων της λαϊκής χειροτεχνικής κληρονομιάς.

Σε Καρλόβασι και Μαραθόκαμπο με εικαστική αφορμή

Η επίσκεψη, πάντως, σήκωνε εικαστικό «σαφάρι» σε βορρά και νότο το διάστημα που βρεθήκαμε στο νησί. Η έκθεση «Κρίταμον χρησμός» ήρθε να συστήσει την καινούργια πρωτοβουλία Kerkis Echo, που εμπνεύστηκε η συγγραφέας και παραγωγός ντοκιμαντέρ από το Μόναχο, Γιούλια Μπένκερτ, με στόχο να οικοδομηθεί μια διεθνής καλλιτεχνική - φιλοσοφική κοινότητα στον ορεινό Μαραθόκαμπο. Για τρία βράδια, σε σοκάκια, ερειπωμένα σπίτια και το παλιό σούπερ μάρκετ του χωριού ο περαστικός βρισκόταν μπροστά σε περφόρμανς, υφάσματα με μυστηριώδεις κώδικες και γλυπτικές κατασκευές από Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες.

Στο Καρλόβασι και γειτονικά χωριά απλώνει τις δράσεις του το Φεστιβάλ Τεχνών Σάμου Ανατολικό Άκρο. Η εγκατάσταση Η φωνή του σχολείου της Ειρήνης Μαντινάου, που ενέπνευσε ο ξεριζωμός του Σμυρνιού παππού της, και το έργο Ο οικισμός του Κώστα Χριστόπουλου, που αναπαριστά υπό κλίμακα την κάτοψη του προσφυγικού συνοικισμού του Καρλοβασίου, υπήρξαν ενδιαφέρουσα αφορμή για να ανακαλύψουμε τις ψηλοτάβανες σάλες της ιστορικής Πορφυριάδας Σχολής, ένα από τα αρχιτεκτονικά τοπόσημα της πόλης. Κατηφορίζοντας στο λιμάνι, η φάση μύρισε… θερινό σινεμά χάρη στις βίντεο-εγκαταστάσεις Το τραπέζι των αφηγήσεων της Κατερίνας Ζαχαροπούλου και The globalizing wall της Δανάης Στράτου.

Το φεστιβάλ, που «τρέχει» μέχρι τις 20 Σεπτεμβρίου, φέτος είναι αφιερωμένο στα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και συνεχίζεται με ομιλίες, μουσικές εκδηλώσεις, προβολές αλλά και φωτογραφικές εκθέσεις από τα Κοντακαίικα, τα Κονταίικα και τη Λέκκα ως την Καλλιθέα και τον Όρμο Μαραθοκάμπου. Και μετά; Ο αεικίνητος δάσκαλος Αποστόλης Γιαννακόπουλος, ψυχή της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Φωτόνησος Τεχνών και Πολιτισμού που το διοργανώνει, υποσχέθηκε η επόμενη πρόσκληση να είναι… χειμωνιάτικη, αφού κύριος στόχος του φεστιβάλ είναι να φέρουν τους κατοίκους του νησιού σε επαφή με τον πολιτισμό.