ΕΥστέραΑ#: Μια performance της Έλενας Τονικίδη για τις γυναίκες που πόνεσαν. Κι έχουν χαθεί.

Στην αρχή του επιμελητικού κειμένου της Μαργαρίτας Καταγά για την περφόρμανς ΕΥστέραΑ# διαβάζουμε: «Η δήλωση του Αίαντα στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή “ότι η ζωή ενός άνδρα αξίζει πολύ περισσότερο από τη ζωή χιλίων γυναικών” μεταφέρει προκλητικά την εικόνα για τη θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα. Και φτάνοντας στο παρόν διακρίνουμε μια εικόνα υπερφορτωμένη με πράξεις βίαιων εκφάνσεων, με ακραίες συμπεριφορές ρητά ή υπόρρητα όταν ένα περιστατικό ξεφεύγει του ιδιωτικού. Με την πράξη της δολοφονίας τελικά. Της γυναίκας».

Το κείμενο της ιστορικού τέχνης κλείνει με μια άλλη αναφορά στην αρχαιοελληνική γραμματολογία: «Κι αν ο Σοφοκλής προσέκρουσε σε κοινωνικά στερεότυπα της εποχής του και εξέφρασε αρνητική ποσοτικά εικόνα για τη γυναίκα, η πρώτη "Εύα#" στη Θεογονία του Ησιόδου, η Πανδώρα, ήταν μαζί με τη φωτιά τα πρώτα σημαντικότερα στοιχεία της φύσης, οι αρχές που οδηγούν τον άνθρωπο μακριά από την πρωτόγονη κατάστασή του στην πορεία του προς την ιστορία και τον πολιτισμό».

Χρησιμοποιώντας το ανθρώπινο σώμα ως βασική κινητήρια δύναμη, η εικαστικός Έλενα Τονικίδη αποτίνει φόρο τιμής στις γυναίκες που χάθηκαν από «οικογενειακό χέρι». Στον δρόμο μιας σπουδαίας γενιάς φεμινιστριών περφόρμερ, κάνει το σώμα της πομπό και δέκτη κοινωνικο-πολιτικών βιωμάτων, εξερευνώντας το θέμα της έμφυλης κακοποίησης, των στερεοτύπων, της απειλής, του φόβου, του «ενδιάμεσου χώρου» μεταξύ της Γυναίκας και του Άλλου, του ρόλου της γυναίκας ως κοινωνική κατασκευή.

Όσοι βρεθούν στη Σύρο, στις σκάλες του Δημαρχείου της Ερμούπολης, στην πλατεία Μιαούλη, στις 29 Ιουνίου, θα γίνουν κοινωνοί μιας μυσταγωγίας και μιας επίπονης επιτέλεσης διάρκειας 12 ωρών. Περισσότερα για την περφόρμανς ΕΥστέραΑ# από την ίδια την Έλενα Τονικίδη. 

Γιατί «ΕΥστέραΑ#»; Πώς επέλεξες τον τίτλο;
Είναι ένας υβριδικός τίτλος. Η Υστέρα, η μήτρα δηλαδή, αυτό το εκπληκτικό όργανο του γεννητικού συστήματος των γυναικών (αποτελεί κυρίαρχο μέρος της συνολικής μου δουλειάς επιτελεστικά από το 2011 έως σήμερα: γυναίκα/μητέρα-κόρη-γυναίκα-κατασκευή τεκνοποίησης-γυναίκα-μετατροπή-γυναίκα-γήρας) είναι η κύρια αναφορά - από τη μεγάλη «υστερικιά», εκείνη που έδινε ευχαρίστηση στο κλινικό Σαρκό (πια δεν απαντάται ως ψ ορολογία) αλλά συνοψίζοντας τις γνωστές κλινικές ονομασίες για όλο το βιολογικό σύστημα των γυναικών (δουγλάσειος, υμένας κ.λ.π.). Η προπατορική/αρχετυπική Εύα δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από την ονοματοδοσία αυτής της περφόρμανς, καθώς η δημιουργία και η τιμωρία της είναι η πρώτη πατριαρχική δήλωση και τιμωρία: να υποφέρει τους πόνους της κυοφορίας, να επιθυμεί τον άντρα, να τον υπηρετεί και να εξουσιάζεται από αυτόν. Και το χάσταγκ # είναι ένα σημείο των καιρών αλληλεγγύης, αλλά δυστυχώς επιφανειακής… 

«Ακόμα κι αν επιλέξουμε να παραμείνουμε απομονωμένοι στα δικά μας κουτιά, μη θέλοντας να μας δουν οι Άλλοι καθώς προσπαθούμε να αποφύγουμε να μας δουν οι Άλλοι... πρέπει να πάρουμε θέση απέναντι στο ζήτημα της Γυναικοκτονίας». Είναι δικά σου λόγια, είναι μάλλον ο λόγος που σε ώθησε να πραγματοποιήσεις την «ΕΥστέραΑ#». Τι θα δει ο θεατής της performance; Πώς παίρνεις θέση ως εικαστικός απέναντι στο ζήτημα;
Αυτό που θα συναντήσει και θα βιώσει το κοινό κατά τη διάρκεια της περφόρμανς την 29^η Ιουνίου είναι μια μέθεξη με σκληρές παραμέτρους θα έλεγα. Χρησιμοποιώντας το σώμα μου ως βασική κινητήρια δύναμη, θα επιχειρήσω να δημιουργήσω αφήγηση και να θίξω την απουσία των γυναικών που χάθηκαν από «οικογενειακό χέρι».
Ως δημιουργός και κοινωνός των καιρών θα προσπαθήσω να προβάλω την εικαστική προσωπική μου σχέση με το ευαίσθητο αυτό κοινωνικό πρόβλημα, άμεσα με βίαιο –σωματικά και πολιτικά– τρόπο, με μια προσωπική, εσωτερική, επίπονη αφήγηση, ως μεταμορφωτική επιτέλεση. Από την ανατολή και σε δυο πράξεις θα δώσω τον εσωτερικό μου εαυτό ως φόρο τιμής στις γυναίκες που χάθηκαν… Ένας από τους στόχους είναι να έρθει το κοινό κουβαλώντας και αυτό το σώμα του. Είτε μείνει για ώρα, είτε φύγει, είτε απλά κοιτάξει, θα έχει δηλώσει με την κίνησή του την έμπρακτη συμπαράσταση και τιμή σε αυτές τις γυναίκες. Πέρα από τον βελούδινο καναπέ του με το #, θα δηλώσει την παρουσία του στην απουσία αυτών των γυναικών που έχουν χαθεί και υποσυνείδητα θεωρώ θα κινητοποιήσει αυτόν τον κατάλληλο μηχανισμό ώστε πλέον να παίρνει έμπρακτη θέση σε ανάλογο περιστατικό πριν αυτό συμβεί. Ζούμε την εποχή της επιφανειακής αλληλεγγύης, του «πέφτω από τα σύννεφα, πώς μπόρεσε τόσο καλό παιδί». Τι και αν εδώ και πολύ καιρό τα σημάδια υπήρχαν, αλλά ο διπλανός Άλλος -όλοι, Εμείς είμαστε οι Άλλοι- έκλεινε ερμητικά πόρτες και παράθυρα. Αλλά μετά το φονικό έχει κάτι να πει… Μετά το φονικό… Μετά τη γυναικοκτονία. 
Η τέχνη αναδεικνύει τους κοινούς τόπους κάθε εποχής. Σε αυτήν την περίπτωση η δική μου περφόρμανς ξεφεύγει από τα κλασικά δυϊστικά δίπολα αρσενικού - θηλυκού, ακριβώς επειδή αναγνωρίζει ότι δεν υπάρχουν σταθερά χαρακτηριστικά φύλου, αλλά ηγεμονικές κατασκευές που συνδέονται με δομές εξουσίας. Κάθε ηγεμονική κατασκευή φύλου επιδρά στην υλικότητα των σωμάτων, παράγοντας ακυρώσεις στην καθημερινότητα που μπορεί να φτάσουν έως τον φόνο. Εδώ ας σημειωθεί ότι η τέχνη γεφυρώνει τη σχάση θεωρίας και πράξης, ωθώντας τον θεατή να πάρει θέση και να εξετάσει τις δικές του καθηλώσεις.

Γιατί 12 ώρες διάρκεια; Ποιοι συμβολισμοί κρύβονται πίσω από το 12;
Οι συμβολισμοί ως κάθε εμπειρία και κάθε επεξεργασία εμπλέκει το σώμα και τις λειτουργίες του. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ότι τα σύμβολα (αυτά που γνωρίζουμε συλλογικά αλλά και τα προσωπικά) έχουν πάντα μια αναφορά στο σώμα και κατά συνέπεια στον εαυτό. Έχοντας ως στόχο τη μετουσίωση και το αποτέλεσμα μιας τέτοιας διεργασίας με τους συμβολισμούς, ο συγκεκριμένος αριθμός/συμβολισμός επιλέχθηκε γιατί κάνει και χρήση όλων των μηχανισμών των πρωτογενών διεργασιών (συμπύκνωση, μετάθεση, αντικατάσταση κ.λ.π.) αλλά και συλλογικά. Με λίγα λόγια, μπορούμε να πούμε για τις 12 Ιεραρχίες των αρχαίων γραφών, τα 12 ζεύγη νεύρων (εγκεφαλικές συζυγίες) αλλά και 12 πλευρά του ανθρώπου - από το πλευρό του Αδάμ που φτιάχνει την Εύα… 

Πού, κατά τη γνώμη σου, οφείλεται η αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας και των γυναικοκτονιών στην Ελλάδα το τελευταίο διάστημα; Βέβαια, κακοποιητικές σχέσεις, ακόμα και δολοφονίες γυναικών από τους συντρόφους ή τους πατεράδες τους («εγκλήματα τιμής») συνέβαιναν και κατά το παρελθόν. Όμως πλέον τα νούμερα είναι συντριπτικά. Βλέπουμε πως η ελληνική κοινωνία δυσκολεύεται ακόμα να αποδεχτεί τον όρο «γυναικοκτονία», συχνά δίνει άλλοθι στον θύτη, μιλά ακόμα για «εγκλήματα πάθους», «τη σκότωσε γιατί την αγαπούσε». Το περίεργο είναι ότι ανάλογες προβληματικές συμπεριφορές δεν αφορούν μόνο άνδρες, αλλά και γυναίκες. Πώς εξηγείς αυτή την εθελοτυφλία απέναντι στη βία λόγω φύλου και πώς μπορεί η τέχνη να συμβάλει στην αφύπνιση, την ευαισθητοποίηση, την εγρήγορση της κοινωνίας;
Αρχικά πρέπει να τονίσουμε ότι κάθε δολοφονία γυναίκας δεν είναι απαραίτητα γυναικοκτονία. Γυναικοκτονία είναι η ακραία μορφή έμφυλης βίας που ανά τους αιώνες διαπράττεται από άνδρες που θεωρούν ότι έχουν δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω στις γυναίκες. Ναι, υπάρχει μία ενσωματωμένη αντίληψη για τη φυσική τάξη των φύλων, μια εθελοτυφλία των φύλων, μια άρνηση. Εξουσία=δύναμη και κάθε φορά, ιστορικά μιλώντας, καθώς προωθούνται κατασκευές φύλου που ορίζουν την κανονικότητα ή τη μη κανονικότητα, τι επιτρέπεται ή τι δεν επιτρέπεται, όλη αυτή λοιπόν η εθελοτυφλία συνεχίζεται. Τίποτα παραπάνω από την ανάδειξη της νοσηρότητας… Στο σήμερα είναι πρώτη φορά που το βλέπουμε συλλογικά και σε αυτό βοήθησε και το άνοιγμα που προσφέρει το διαδίκτυο. Το ίδιο το διαδίκτυο όμως ωθεί -πιο συγκεκριμένα τα social media-, προσφέρει μια ελευθεριότητα, με αποτέλεσμα οι άντρες αυτής της κατηγορίας αντιδρούν για την ελευθεριότητα που προσφέρει και μετά από τα δυο σχεδόν χρόνια εγκλεισμού φέρνει στην επιφάνεια τη νοσηρότητα και οπλίζει το χέρι τους. Από την άλλη, η τέχνη, όπως οφείλει, κάνει πράξη όσα συμβαίνουν εκφράζοντας τα διλήμματα των καιρών, με σύνθετους τρόπους που ξεφεύγουν από τις απλές ηθικές καταγγελίες.

Είναι δυνατόν μια γυναίκα να μην είναι φεμινίστρια; 
Ναι, είναι. Συχνά ο φεμινισμός συγχέεται με τον σεξισμό, ενώ είναι δυο διαφορετικές έννοιες. Υπάρχει μια αμφιθυμία γενικότερα στη δήλωση «είμαι - δεν είμαι φεμινίστρια» και αυτή η αμφιθυμία έχει διάφορα αίτια. Ο φεμινισμός παραμένει ακόμη και τώρα παρεξηγημένη έννοια που συνδέεται με την κατασκευή ότι οι γυναίκες δεν θέλουν ή μισούν τους άντρες. Ο φεμινισμός λοιπόν δεν είναι το παραπάνω αλλά γενικότερα η θεώρηση που αντιστοιχεί στην εξάλειψη της έμφυλης ανισότητας, στην προώθηση των δικαιωμάτων και των ζητημάτων των γυναικών στην κοινωνία. Πλέον όμως έχουμε τις φεμινιστικές θεωρίες που είναι διαφορετικές μεταξύ τους. Αυτό πολλές φορές μπερδεύει ακόμη περισσότερο, αλλά είναι αυτό ακριβώς που μας επιτρέπει να μιλάμε για «φεμινισμούς», ώστε να μπορούμε να διαφοροποιούμε τα διαφορετικά φεμινιστικά ρεύματα μεταξύ τους. Όσο περισσότερο ανοίγουμε τις φεμινιστικές θεωρίες τόσο περισσότερο ανακαλύπτουμε ότι όλες οι έμφυλες κατασκευές ταυτότητας ορίζουν τον χώρο στον οποίο θα κινηθούν γυναίκες και άντρες και τα επιτρεπτά ή όχι πλαίσια σεξουαλικότητας. Επομένως και οι απλές αναφορές στην «κακή πατριαρχία» δεν επαρκούν. Οι έμφυλες ανισότητες διογκώνονται πολλαπλά στις σύνθετες εποχές των κρίσεων. Για αυτό και η ανάδειξη των φεμινισμών με όλο το φάσμα των διαφορετικών φωνών τους στην τέχνη μπορεί να δημιουργήσει νέους τόπους διαλόγου που να ξεφεύγουν από τις ηθικές καταγγελίες που αναφέραμε. 

Είναι φαλλοκρατική η τέχνη; Είναι πατριαρχική η δομή της; Τι θα έλεγες μέσα από την πείρα σου στο καλλιτεχνικό στερέωμα; 
Φαλλοκρατική η τέχνη; Αυτά είναι αφορισμοί. Έχουμε γυρίσει την πλάτη εδώ και πάρα πολύ καιρό από την κατασκευή «Άντρας-δημιουργός στο Άβατο». Οι φεμινιστικές θεωρίες έχουν καταγραφεί παγκόσμια στα έργα τέχνης. Συνεπώς στο σήμερα σημασία έχει να εξετάσουμε σε κάθε έργο τέχνης ποιες έμφυλες κατασκευές προκύπτουν και τι σημαίνουν αυτές καλλιτεχνικά, ιδεολογικά κ.τ.λ. Άλλωστε η πατριαρχία από μόνη της καταλήγει κενό γράμμα! Και η τέχνη απέχει και πρέπει να απέχει από την κενότητα.
Από τη δική μου πλευρά, στη δουλειά μου το προσωπικό δεν διαχωρίζεται από το πολιτικό και το συλλογικό. Το προσωπικό είναι πολιτικό. Η συγκρότηση του εαυτού δεν παραμένει σταθερή, αλλά παραμένει πάντα υπό διαπραγμάτευση και αλλάζει διαρκώς. Όταν οι σχέσεις αντρών και γυναικών διέπονται από ένα ιδιοκτησιακό καθεστώς, οι γυναικοκτονίες θα συνεχίζουν να συμβαίνουν. Είναι ώρα να αναδειχθούν οι γυναικοκτονίες όχι ως εγκλήματα ατομικής ευθύνης, αλλά ως καμβάς που αναπαράγει άνισες καταπιεστικές σχέσεις εξουσίας.

______________________

ΕΥστέραΑ# info
Τετάρτη, 29 Ιουνίου 2022 
Α’ πράξη 06:00-12:00, Β’ πράξη 18:00-24:00 
Χώρος διεξαγωγής: σκάλες Δημαρχείου Ερμούπολης, πλατεία Μιαούλη, Σύρος 
Δήμος Ερμούπολης & πρόγραμμα Σύρος Πολιτισμός 2022 
Ιδέα, σύλληψη, επιτέλεση: Έλενα Tονικίδη, Abyss & Art 
Παραγωγή, υλοποίηση έργου: Syros Art gallery
Κείμενο/επιμέλεια: Μαργαρίτα Καταγά, ιστορικός/θεωρητικός της τέχνης
Δημιουργικό/επιμέλεια: Χριστίνα Μαυροπαίδη, αρχιτέκτων, εικαστικός
Επιμέλεια video-κάλυψη/δημιουργία video documentary & trailer: Πάνος Μπουντούρογλου, κινηματογραφιστής
Φωτογράφηση επιτέλεσης: Δημήτρης Ντούμας, φωτογράφος
Φωτογράφηση: Ντόρα Τσιτσικλή

___________________________

Η Έλενα Τονικίδη είναι εικαστικός/art therapist, συνεργάτιδα των επιμορφωτικών προγράμματων Ψυχικής Υγείας του πανεπιστημίου Αιγαίου - Θεραπεία μέσω τέχνης με έμφαση στα εικαστικά-Ψυχολογία-Τέχνη. Το μεγαλύτερο μέρος της εικαστικής της πορείας στη ζωγραφική, σε επιμελητικές δράσεις και τον σχεδιασμό project αφορά τη σύνδεση της ψυχικής υγείας με την τέχνη καθώς και την προβολή της εικαστικής δημιουργικότητας των ατόμων με ψυχική διαταραχή με επιμέλεια έργου σε project art as therapy σε συνεργασία με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς. («1ο Διεθνές Συμπόσιο θεραπειών μέσω τέχνης», 5η Μπιενάλε Θεσσαλονίκης, ΚΜΣΤ, 2015, «art.ψυχοΑρχιτεκτονική», labattoir, Δήμος Θεσσαλονίκης, 2016, «Art _therapy_Now», Art Athina, 2017, «εκείνο* το μικρό α», 1η Biennale Larnaca, Klotho group, 2018 κ.α.). Από το 2011 θίγει και ερευνά μέσω της επιτελεστικής δράσης (performance) τον ρόλο της γυναίκας ως κοινωνική κατασκευή («SoMA», Άσμα Ασμάτων, 2011, «hysTe(r)Ra», Women in RED, 2012, «conversion Oral», ΕΝστίζω α√α, 2019, «Υ εις τη v», 2ο φεστιβάλ Ψυχοθεραπευτής, καλλιτέχνης, θεατής, 2022). Από το 2020 τρέχει το project «αλληλενέργεια - τέχνη & διανεμητική ευμάρεια» στις Κυκλάδες με πρώτο σταθμό τη Σύρο. Περισσότερα εδώ: elenatonikidi.com