Σπύρος Κωτσαλάς - «Ζωτικό Χώρος»: Συνέντευξη με τον ζωγράφο με αφορρμή την έκθεσή του στην Evripides Art Gallery.
Άνθρωποι σε λιτά διαμερίσματα, βλέμματα και σκέψεις απροσδιόριστες, υπόκωφες εντάσεις: στον Ζωτικό Χώρο, ο τόπος, ο χρόνος και οι πρωταγωνιστές του Σπύρου Κωτσαλά είναι απερίσπαστα συνδεδεμένοι. Οι σκέψεις και οι υπαρξιακές περιδινήσεις, οι αγωνίες και οι στοχασμοί τους δημιουργούν στον θεατή μια συνεχή αίσθηση μυστηρίου. Ποιοι είναι, τι τους απασχολεί, πώς και γιατί βρέθηκαν εδώ; Ο λόγος στον ζωγράφο.
Πού κατοικούν οι ήρωές σας; Πού βρίσκονται αυτοί οι τόποι; Είναι μονοκατοικίες ή διαμερίσματα σε πολυκατοικίες; Κάπου στο κέντρο ή μήπως τα προάστια; Και εκτός από τον τόπο με ενδιαφέρει και ο χρόνος. Μπορεί να είναι το σήμερα, όμως δεν υπάρχουν σημάδια στο ντεκόρ ή τα ρούχα που φορούν. Όλα είναι λιτά και απέριττα στους πίνακές σας, μπορεί, επομένως, εδώ να κρύβεται ένα χθες απροσδιόριστο χωροχρονοταξικά. Μπορείτε να μου δώσετε κάποιες συντεταγμένες ή θέλετε να αφήσετε όλα τα παραπάνω αναπάντητα, και αν ναι, γιατί;
Οι «ήρωές μου», όπως λέτε, κατ’ αρχάς, θέλω να κατοικούν στη ζωγραφική μου. Δηλαδή για να υπάρξουν με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, πρώτα και κύρια οφείλουν να ζουν ζωγραφικά. Έτσι κάθε έργο με απασχολεί πριν απ’ όλα, με τα μορφοπλαστικά κριτήρια της ζωγραφικής γλώσσας. Το χρώμα και τις αρμονίες που παράγονται από τη γειτνίαση διαφορετικών χρωματικών περιοχών, το σχέδιο και πώς αποδίδονται τα στοιχεία του έργου, τη σύνθεση και το πώς δομούνται τα μέρη του έργου σε ένα όσο το δυνατό πιο περιεκτικό σύνολο. Στη συνέχεια ο τρόπος που επιλέγω να δουλέψω όλα αυτά τα στοιχεία έχει να κάνει και με το θέμα και τον τρόπο που θέλω να διατυπωθεί. Στα έργα αυτής της έκθεσης δεν είναι στόχος μου να περιγράψω συγκεκριμένους χώρους και να ιστορήσω τη ζωή συγκεκριμένων ανθρώπων, γι’ αυτό και υπάρχει μια «επιλεκτική» αφαίρεση. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να αποδίδεται η συμπύκνωση του αισθήματος ενός ανθρώπου σε σχέση με τον χώρο του. Κρατάω λοιπόν μόνο ό,τι βοηθάει να αναδυθεί αυτή η σχέση. Γι’ αυτό και οι χώροι είναι λιτοί, με τα ελάχιστα και αναγκαία ώστε να εξυπηρετηθεί αυτή η συνθήκη. Οι αφορμές που έχω για τα έργα αυτά είναι από χώρους όπου ζούμε σήμερα οι περισσότεροι, αλλά και από χώρους που έχουν καταγραφεί στη μνήμη μου με κάποιο ισχυρό φορτίο αισθήματος. Το ίδιο συμβαίνει σε ό,τι αφορά τον χρόνο, με στοιχεία από το τώρα αλλά και από το παρελθόν. Αφενός γιατί μας καθορίζουν πολλά στοιχεία, όπως το στενό μας περιβάλλον, οι γνώσεις μας, ο χαρακτήρας μας, αλλά και η μνήμη, που μας συνδέει με το παρελθόν και μας οδηγεί σε καθοριστικές καταγραφές. Εξάλλου τα θεμελιώδη ερωτήματα και οι αγωνίες του ανθρώπου είναι σε όλες τις ιστορικές περιόδους τα ίδια, αυτός είναι ο λόγος που δεν ορίζεται με ακρίβεια ο χρόνος και χώρος, παρότι οι αφορμές είναι από το σήμερα και την εποχή που ζω και δημιουργώ. Μπροστά στον θάνατο, την αρρώστια, τον έρωτα, τον πόλεμο, την αγάπη, π.χ,, ο άνθρωπος παραμένει με τα ίδια ερωτηματικά, τις ίδιες αγωνίες και τα ίδια αισθήματα, άσχετα από το τι ρούχα φοράει ή σε τι χώρο ζει.
Θέλω να μάθω περισσότερα για αυτούς αλλά και για τα σπίτια: Τι μουσική παίζει το ραδιόφωνο, τι θόρυβοι έρχονται από έξω, αλλά και τι συμβαίνει μέσα τους. Προφανώς από τη στάση του σώματος αλλά και μια περισυλλογή και στοχασμό που προσδίνετε στο βλέμμα τους, κάτι βαρύ και δύσθυμο μοιάζει να τους απασχολεί. Επίσης: έχουν οικογένεια, βρίσκονται σε σχέση, κάτι τελείωσε, κάτι αρχίζει; Για ποιο λόγο αφήνετε μόνο υπαινιγμούς και τίποτα άλλο πιο συγκεκριμένο;
Όπως σας είπα, με ενδιαφέρουν πρώτιστα οι ζωγραφικές σχέσεις και σ’ αυτή τη δουλειά οι σχέσεις χώρου και ανθρώπου. Οι ιστορίες που έχουν καταγραφεί σε έναν χώρο αλλά και τα βιώματα των ανθρώπων μέσα σ’ αυτούς. Οι εμπειρίες, τα αισθήματα και ό,τι ζει ο άνθρωπος μέσα σε έναν χώρο. Είναι μια μεγάλη γκάμα στοιχείων που καθορίζουν την εμπειρική σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Αυτό το σύνθετο πλέγμα με ενδιαφέρει, στο πώς δηλαδή αναπτύσσεται αυτή η σχέση και ποσό επηρεάζει το ένα το άλλο. Τώρα όσον αφορά τα πρόσωπα και τι ακριβώς ζουν, αυτό το αφήνω στους θεατές των έργων. Από τη στιγμή που υπάρχουν στα έργα αφηγηματικά στοιχεία, σαφώς και ο καθένας μπορεί να διαβάσει όπως θέλει τα έργα. Ούτως ή άλλως μπροστά στα έργα ο κάθε θεατής θα τα συναντήσει μέσα από τα δικά του βιώματα, γνώσεις, ιδιοσυγκρασία ή μνήμες, αυτό είναι και το ωραίο με την τέχνη και αυτό καθιστά τα έργα πιο πλατιά και ανοιχτά. Ηθελημένα πάντα με ενδιαφέρει να μην καθορίζω σε μία μονοσήμαντη ανάγνωση το έργο, αλλά να επιδέχεται πολλές αναγνώσεις.
Χρόνια σας παρακολουθώ να αστυγραφείτε εντός και εκτός, εννοώ σε τοπία και ψυχοσυνθέσεις. Η ζωγραφική σας, ακόμα και όταν δεν υπάρχουν άνθρωποι, παραμένει ανθρωποκεντρική. Πιστεύετε στο μεταφυσικό ή το μαγικά ρεαλιστικό που θέλει τα πάντα να μιλούν και να εκπέμπουν σήματα για έναν περιπλανώμενο στην πόλη που κατέχει πώς να αποκωδικοποιήσει τα σινιάλα;
Η παρουσία του ανθρώπου, κι αν ακόμη δεν είναι παρών, όντως σημαίνεται, είτε στον χώρο του είτε στο ευρύτερο περιβάλλον. Δεν μπορούμε νομίζω, σε οτιδήποτε κι αν αναφερθούμε στον κόσμο μας, να αφαιρέσουμε την παρουσία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος ως ένθεο ον έχει την προοπτική της αιώνιας ύπαρξης, δυστυχώς όμως αυτό το αγνοεί, και το καταδεικνύει ο τρόπος που συμπεριφέρεται πρώτα στον εαυτό του αλλά και προς τους άλλους και το περιβάλλον. Όσον αφορά το ποιος μπορεί να αποκωδικοποιήσει τα σήματα που υπάρχουν γύρω μας, αυτό είναι αποτέλεσμα νομίζω βαθιάς καλλιέργειας, αυτογνωσίας και αληθινού βιώματος. Δυστυχώς η εποχή μας κάνει ό,τι μπορεί για να ευνουχίσει τη βουλητική δύναμη και ελευθερία του ανθρώπου με ρυθμούς εξοντωτικούς και αποπροσανατολιστικές σειρήνες. Χρειάζονται οξυμένες και λεπτές κεραίες γι’ αυτόν τον δρόμο. Έναν τέτοιο υπαινιγμό κάνω στα έργα αυτής της έκθεσης, τοποθετώντας τον άνθρωπο σε χώρους εσωτερικούς, όπου μέσα στην ησυχία μπορεί να ακούσει την εσωτερική του φωνή, μπορεί να αναρωτηθεί για το πώς ζει, ποιες είναι οι πραγματικές του ανάγκες ή πού υπάρχει το πραγματικά ζωτικό, να έρθει σε επαφή με την αλήθεια του εαυτού του, σε μια τέλος πάντων αυτοσυνειδησία για το τι κάνει, τι του αξίζει και τι μπορεί να τον βγάλει από μια προσπάθεια «επιβίωσης» και υπαγορευμένων αναγκών σε έναν φωτεινό ορίζοντα ουσιαστικής και δημιουργικής παρουσίας.
Σε αντίθεση, πάντως, με τη γαλήνη που εκπέμπουν τα εσωτερικά, μια υπόκωφη βοή και μια ανομολόγητη αντάρα δείχνει να αναστατώνει τα μέσα των ανθρώπων σας. Παρότι σαν να μη θέλουν να την εξωτερικεύσουν με μια κίνηση ή μια ματιά, εντούτοις, αίσθησή μου είναι πως κάτι στο βίωμα τούς πέφτει βαρύ...
Όπως σας είπα, στην ανάγνωση των έργων και στο τι αισθάνεται ο θεατής εγώ δεν έχω λόγο. Σέβομαι και ακούω με ενδιαφέρον όλες τις απόψεις και ό,τι ο επισκέπτης της έκθεσης αισθάνεται. Πολλές φορές τα σχόλια είναι και εκ διαμέτρου αντίθετα. Αυτό συμβαίνει γιατί πέρα από το έργο καθοριστικό ρόλο έχει το υποκείμενο που το προσλαμβάνει αυτό που βλέπει και τι έχει διαμορφώσει τα κριτήριά του. Με κάτι διαφορετικό θα συνδεθεί ο κάθε θεατής ανάλογα με την εσωτερική συγκρότηση και σκευή που φέρει. Πάντως, όσον με αφορά μπορώ να μιλήσω μόνο για τις προθέσεις μου. Επιλέγω λοιπόν τις περισσότερες φιγούρες σε μια κατά μέτωπο στάση, ακίνητες, χωρίς έκφραση συναισθημάτων, εκεί δηλαδή που μπορεί ο άνθρωπος με προσοχή και ακρίβεια να αναζητήσει τον εσώτερο, αληθινό του εαυτό. Εκεί που χωρίς υπεκφυγές και με τιμιότητα θα δει την πραγματικότητά του κατάματα. Θεωρώ πως η κατά μέτωπο στάση είναι μια στάση σώματος αλλά και στάση ζωής που τη διέπει μια βαθιά υπαρξιακή αγωνία, η οποία σχεδόν αγγίζει το ιερό, όπως μας έχει παραδοθεί μέσα από τη στάση των σωμάτων στην αρχαία ελληνική τέχνη αλλά και από εικονογραφία της παράδοσής μας. Απ’ την άλλη, αυτή η στάση των προσώπων που υπάρχουν στα έργα τα κάνει να διαλέγονται με την ίδια αμεσότητα με τους ίδιους τους θεατές, κοιτώντας τους και εκείνους στα μάτια, θέτοντας ενδεχομένως τα ίδια ερωτήματα και δημιουργώντας έναν εξίσου άμεσο διάλογο.
Πού κατοικείτε στην Αθήνα; Περιγράψτε μου μια τυπική καθημερινή σας μέρα τα τελευταία δυο χρόνια που ο ιός μας έκλεισε μέσα, αλλά και σήμερα που από την τηλεόραση σε ζωντανή μετάδοση βλέπουμε να συμβαίνει στην Ουκρανία αυτό που συμβαίνει. Πόσο η ζωγραφική λειτούργησε σαν καταφύγιο και απελευθέρωση ή οι έκτακτες συνθήκες σας παραλύουν;
Ζω στο κέντρο της Αθήνας. Μου αρέσει αυτό το παλίμψηστο από διαφορετικές ιστορικές και χρονικές περιόδους που μπορώ να παρατηρώ περπατώντας στους δρόμους της Αθήνας. Πάντα υπάρχει κάτι που με ξαφνιάζει ευχάριστα είτε από το έντονα φορτισμένο ιστορικό παρελθόν είτε από τη δημιουργία του τώρα, αλλά και οι άνθρωποι και ό,τι ζουν μέσα στην καθημερινότητά τους. Η ημέρα μου πάντα, άσχετα από τις κοινωνικές συνθήκες, κινείται γύρω από τη ζωγραφική. Ξεκινάει αρκετά πρωί, πριν το φως του ήλιου. Το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου είμαι μπροστά στο καβαλέτο. Η ξεκούραση και τα διαλείμματα από τη δουλειά είναι το διάβασμα. Η τηλεόραση δεν με επηρεάζει καθόλου γιατί δεν βλέπω, ούτε καν έχω. Θεωρώ πως είναι το ισχυρότερο μέσο εκμαυλισμού και αλλοτρίωσης του σύγχρονου ανθρώπου. Όσον αφορά για όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, έχω την άποψη πως δεν θα κατανοήσει και εξηγήσει ο άνθρωπος παρακολουθώντας τα τεκταινόμενα σε μια οθόνη, χωρίς να θέλω να πω πως είναι αδιάφορη η ενημέρωση, όσο διαβάζοντας την ιστορία ή τους αρχαίους Έλληνες τραγικούς. Τότε πράγματι θα μπορέσει να κατανοήσει την ανθρώπινη περιπέτεια και τα ύψη και τα ερέβη του ανθρώπινου ψυχισμού.
Στην αρχή σας ρώτησα για τη μουσική που παίζουν τα ραδιόφωνα ή τα πικάπ στο εσωτερικό των σπιτιών. Τώρα θα σας ζητήσω να μου πείτε τι ποιήματα κρύβουν τα βιβλία στις βιβλιοθήκες τους και τι ταινίες παίζονται στα σινεμά απέναντι. Μπορείτε, βέβαια, να επεκτείνετε τις απαντήσεις και να μου μιλήσετε για τα δικά σας βιβλία και τις ταινίες, όπως και για κάποιους ζωγράφους που την τέχνη τους την έχετε για ιερό Ευαγγέλιο. Μπορώ να αναφέρω, αρκετά αυθαίρετα, μέσω των δικών μου προτιμήσεων για το τι μπορεί να συμβαίνει στις ζωές αυτών των ανθρώπων και στους χώρους στους οποίους ζουν. Έτσι οι μουσικές που μπορεί να ακούγονται ίσως να είναι ένα από τα βρανδεμβούργια κοντσέρτα του Μπαχ, ή το The Bridegroom του σύγχρονου John Tavener. Στις βιβλιοθήκες υπάρχουν από την ποίηση ασφαλώς το έργο «Ωδαί» του Κάλβου, υπάρχουν ιαπωνικά χαϊκού, «Ύμνοι» του Ρωμανού Μελωδού, «Η έρημη χώρα» του Έλιοτ, ποιήματα του Σεφέρη αλλά και της Anne Sexton. Από πεζογραφία, πέρα από τους μεγάλους κλασικούς, θα υπάρχει «Η γραμμή του Ορίζοντος» του Χ. Βακαλόπουλου, «Ο πεθαμένος και η Ανάσταση» του Νίκου Γ. Πεντζίκη, της Marguerite Duras «Ο άνδρας που καθόταν στο διάδρομο», του Θ. Βαλτινού «Τα οστά μου υπό βροχήν», του Paul Auster «Το ημερολόγιο του χειμώνα», της Γιασμίν Γκατά «Η καλλιγράφος του Βοσπόρου», του Αλεσσάντρο Μπαρίκκο το «Μετάξι», και πολλά άλλα. Όσον αφορά δε τους ζωγράφους, υπάρχουν πολύ μεγάλες αγάπες από όλες τις εποχές, όπως ο J. Vermeer, ο Θεοφάνης ο Κρης, ο Γ. Τσαρούχης, ο Georges de La Tour, o Edward Hopper, o Giotto, o Θεόφιλος, ο Giovanni Bellini, o Balthus, o Α. Φασιανός, ο Τintoretto, o Corot, o Velazquez, o David Hockney, o Σ. Παπαλουκάς, ο Κ. Μαλέας, ο Piero della Francesca, o Vilhelm Hammershoi, o Π. Φειδάκης, ο Matisse, o Van Gogh, o Mark Rothko, o Domeniko Ghirlandaio, o F. Valloton, o Γ. Μόραλης και άλλοι πολλοί.
Σπύρος Κωτσαλάς, Ζωτικός Χώρος, Evripides Art Gallery, Ηρακλείτου 10 και Σκουφά, Κολωνάκι, έως 30/4. Περισσότερα στο City Guide της Athens Voice.
9°
