Νίκος Κασκούρας: ο αισιόδοξος ζωγράφος της απελπισίας

Αυτό είναι μια πολύ συγκινητική στιγμή: Η είκοσι και κάτι χρόνων ιστορικός τέχνης και καλλιτέχνις Νιόβη Κρητικού και ο ζωγράφος και γλύπτης Νίκος Κασκούρας παλεύουν να λύσουν το αίνιγμα των άσπρων τοίχων της γκαλερί Άλμα. Ενώπιόν μου· κάθομαι στα σκαλιά που ενώνουν το ισόγειο με τον ημιώροφο παρακολουθώντας τους ευλαβικά. Οι πίνακες και τα γλυπτά της έκθεσης του δεύτερου, με τίτλο «Μια ζωγραφική του χθες για σήμερα» χωροθετούνται ένα προς ένα κατόπιν συζήτησης και διαπραγμάτευσης· οι δυο τους ανταλλάσσουν ιδέες.

Ο Κασκούρας μετράει πόντους και αποστάσεις με τον ίδιο τρόπο που οι μάστορες οικοδόμοι χρησιμοποιούν το αλφάδι, η Νιόβη διαφωνεί ή συμφωνεί, προτείνει και δικαιώνεται. Ο Κασκούρας δείχνει και επιχαίρει με ενθουσιασμό μικρού παιδιού, όταν ένα ένα τα γλυπτά και οι ζωγραφικές του βρίσκουν τη σωστή θέση. Αυτός, ένας έμπειρος χειρώνακτας, ακούει τη Νιόβη με προσοχή, από κοινού δοκιμάζουν, προβληματίζονται και αναθεωρούν, ώσπου να πετύχουν τις κατάλληλες συμμετρίες.

Αποκαλώ τη στιγμή συγκινητική, γιατί με εντυπωσιάζει ο τρόπος του. Αυτός ο δεινός καλλιτέχνης ακούει το νέο αίμα με προσοχή, πάμπολλες φορές δικαιώνει τις επιλογές της και συγχαίρει την Κρητικού για τους «διαλόγους» που πετυχαίνει προτείνοντας ευθαρσώς τις ιδέες της. Δεν μου έχει ξανατύχει να παραστώ στο στήσιμο μιας έκθεσης, να δω χύμα μπροστά μου να ρέει η αγωνία του καλλιτέχνη ώστε τα έργα να βρουν τον ιδανικό χώρο.

Παρατηρώ τον Κασκούρα να μετράει και να μαρκάρει τα σωστά σημεία στους τοίχους με μια έξαψη και έναν ενθουσιασμό μικρού παιδιού. Αρκετές φορές με βάζει κι εμένα στο παιχνίδι, κάτι που το θεωρώ καλή ευκαιρία για να του θέσω μερικές ερωτήσεις, που οι απαντήσεις του ίσως σας βοηθήσουν να μπείτε περισσότερο στον ψυχισμό του καλλιτέχνη, τις αγωνίες και τα μυστικά που κρύβουν οι πίνακες και τα γλυπτά του.

Ο Μεσογειακός Εξπρεσιονισμός του Κασκούρα ταυτοποιείται στα χρώματά του. Σε αντίθεση με τα έντονα πολύχρωμα των αμερικανών και των ευρωπαίων ομολόγων του, τα δικά του είναι άμεσα συνυφασμένα είτε με το άσπρο του κυκλαδίτικου τοπίου είτε με τα απαλά γαλάζια που έχουν τα νερά είτε με τα ξεθωριασμένα ξανθά σιτηρά της γης το καλοκαίρι. Πού και πού ρίχνει στο φόντο και κάποια πιο έντονα για να εντείνει το θέμα του και να ιλιγγιωθούν οι μονοχρωμίες του, γι’ αυτό και αποκαλώ τις εικόνες του μεσογειακά εξπρεσιονιστικές.

Η ελληνική εντοπιότητά τους είναι άμεσα συνυφασμένη είτε με τη λαϊκή παράδοση των κυκλαδίτικων ειδωλίων είτε με πολιτισμούς που άκμασαν μαζί ή και πιο πριν από τον ελληνικό, αφού, όπως μου λέει, αρκετές από τις καταγωγές, ειδικά των γλυπτών του, έρχονται από την Κύπρο, που δίπλα της άνθισε η Μεσοποταμία. «Θυμάμαι, πες το και από τις πρώτες αναμνήσεις μου, στα έξι ή τα επτά μου χρόνια, αφού τελείωσε το παζάρι και η οικογένειά μου ξεπούλησε την πραμάτεια της, να με πηγαίνει ο πατέρας μου στο Μουσείο της Ολυμπίας. Να βλέπω τα αγάλματα και να περιπλανιέμαι στους διαδρόμους με τις φιγούρες των κούρων ή των θεών. Ακόμα και τώρα επισκέπτομαι συχνά το Αρχαιολογικό Μουσείο και παρατηρώ, σε φάση διαρκούς έκπληξης, πράγματα και θαύματα που έρχονται από τα βάθη των αιώνων».

Με σπουδές στην Ιταλία αλλά και με μελέτες, ταξίδια, σταθμούς και περιδινήσεις στην Ευρώπη, ο Κασκούρας πάντα στα έργα του αναζητούσε μια σύνδεση και επιδίωκε να τονίζει ξεκάθαρα το καταγωγικό τους. Ανθρωποκεντρικές απεικονίσεις, σταυροειδείς γραφές σαν πλέγματα φτιαγμένα από απανωτές υφάνσεις, λιτότητα και αφαιρέσεις, συνομιλούν ευθέως με το ελληνικό είναι και ήταν, σε συνδυασμό με το άπειρο του χρόνου και της απελπισίας του.

Από τον Καρυωτάκη και τον Γιαννούλη Χαλεπά ως τον Μπασκιά είναι μακρύς ο δρόμος αλλά πολύ ευδιάκριτα κάποια από τα μονοπάτια της παγκόσμιας ταξιαρχίας των μελαγχολικών. Και ίσως για αυτό και ο τίτλος της έκθεσης είναι «Μια ζωγραφική του χθες για σήμερα», αφού, όπως παρατηρεί και ο Μάνος Στεφανίδης, οι νωχελικές μορφές και οι διαβαθμίσεις του άσπρου και του μαύρου του, έρχονται από το τότε εκείνων των ζωγραφικών και τις γλυπτικών χειρονομιών, που δεν επιδίωκαν τη φαντασμαγορία ή τη διακόσμηση, αλλά μόνο στόχο είχαν να εκφράσουν εσωτερικά δράματα ή ακραιφνείς απελπισίες.

Όπως και να τα κοιτάξεις, τα κατακερματισμένα έργα του Κασκούρα ή το σχετικά δυσανάγνωστο κάποιων από αυτά αμέσως αποκτούν ξεκάθαρη μορφή και εύληπτη ανάγνωση, αν έχεις στο μυαλό σου πως αυτός ο καλλιτέχνης είναι ταγμένος στο ελάχιστο και το πρωταρχικό. Το καταγωγικό και το αρχέτυπο, το αληθινό, το απαλλαγμένο από κάθε φιοριτούρα και τέχνασμα: ένας αληθινός ως εκεί που δεν παίρνει, τεκμηριωμένος και αλφαδιασμένος τεχνίτης, σίγουρος και ταγμένος στο έλασσον που μέσα του, συμπυκνωμένες, κρύβονται ιστορίες από όλα τα κατακερματισμένα σύμπαντα του καθενός μας.

Εγκαταλείπω την γκαλερί Άλμα και τον αφήνω στην ησυχία του, ευχαριστώντας τον θερμά για τον χρόνο που μου πρόσφερε απλόχερα. Όπως και για το ό,τι δεν αρνήθηκε να ποζάρει σε μια εικόνα που από την αρχή είχα στο μυαλό μου με το που αντίκρισα τα έργα του να κείτονται στο πάτωμα ακόμα, πριν μαζί με τη Νιόβη Κρητικού καταφέρουν να βρουν τις ισορροπίες των τοίχων: «Νίκο, τι λες η εικόνα να παραπέμπει σε μια (δια)δήλωση του ενός»;

Nίκος Κασκούρας, «Μια ζωγραφική του χθες για σήμερα» στην γκαλερί ΑΛΜΑ (Υψηλάντου 24, Κολωνάκι), έως 2 Απριλίου. Επιμέλεια: Μάνος Στεφανίδης, Νιόβη Κρητικού