Ο Δημήτρης Καλοκύρης και τα τοπία των μύθων του στη Zivasart

Μια αλλόκοτη εικονοποιητική μυθιστορία με φαντασιακές κατασκευές που καταγράφουν ασυνήθιστες διηγήσεις από σελίδες παλαιών εντύπων. Με αυτή την πρώτη ύλη ο Δημήτρης Καλοκύρης φτιάχνει ένα απόκοσμο, φαντασμαγορικό σύμπαν, που ρέει στη γεωμετρία μιας τεθλασμένης προοπτικής από κενό και μελάνι. Παρωχημένα στιγμιότυπα ιστορικών και συχνά χιουμοριστικών εξωφρενικών συμβάντων σε ένα μνημειώδες μελλοντικό παρελθόν, μορφές συνυφασμένες με το αόρατο περιβάλλον τους, κλίμακες διακειμενικών εξελίξεων, άνθρωποι με φτερά και αρχάγγελοι με ουρές ψαρίσιες, εδάφη ταραγμένα, πρόσωπα αμέτοχα που παραδίδονται εκστασιασμένα στο βλέμμα του θεατή. Εγώ, εσύ, όλοι.

Ο συγγραφέας και συνθέτης εικόνων Δημήτρης Καλοκύρης παρουσιάζει στη Zivasart gallery ένα σύνολο αφηγηματικών έργων ποικίλων διαστάσεων, ολοκληρώνοντας αναδρομικά τον κύκλο που ξεκίνησε πριν 40 χρόνια με «Τα Τοπία του Μύθου» [1] στη Θεσσαλονίκη και «Τα Τοπία του Μύθου» [2], αργότερα, στην Αθήνα.

Μερικές στιγμές του: Γεννημένος το 1948 στο Ρέθυμνο, ο Καλοκύρης σπούδασε Nεοελληνική Φιλολογία στη Θεσσαλονίκη. Aπό το 1978 ζει στην Aθήνα. Έχει γράψει πάνω από 50 βιβλία (ποίηση, πεζογραφία, μεταφράσεις, φωτογραφία) κι έχει σχεδιάσει πάνω από 4.000 βιβλία (ημερολόγια, καλλιτεχνικά λευκώματα, εκδόσεις για παιδιά). Επιμελήθηκε μουσειολογικά και αισθητικά τις επανεκθέσεις μουσείων και πλήθος κινητών εκθέσεων για ποιητές και συγγραφείς (Εμπειρίκο, Ελύτη, Καβάφη, Καζαντζάκη) και θέματα πολιτισμού. Μετέφρασε Λουκιανό, Σοφοκλή, Γκαρθία Λόρκα (για το Εθνικό Θέατρο) κ.ά. Iδιαίτερα ασχολήθηκε με το έργο του Χόρχε Λουίς Mπόρχες, του οποίου μετέφρασε ποιήματα και πεζά. Ίδρυσε και διηύθυνε το περιοδικό και τις εκδόσεις Tραμ στη Θεσσαλονίκη και το περιοδικό Xάρτης στην Αθήνα (περιοδικό το οποίο από το 2019 κυκλοφορεί κάθε μήνα διαδικτυακά: www.hartismag.gr). Διετέλεσε δευθυντής σύνταξης και καλλιτεχνικός διευθυντής τού περιοδικού Tο Tέταρτο (1985-1987) που εξέδιδε ο Mάνος Xατζιδάκις. Είναι ιδρυτικό μέλος της Eταιρείας Συγγραφέων της οποίας διατέλεσε Πρόεδρος. Τιμήθηκε δύο φορές με το Kρατικό Βραβείο Διηγήματος και με το Βραβείο του Ιδρύματος Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του.

Συναντηθήκαμε ένα μεσημέρι Σαββάτου στον εντυπωσιακό χώρο της Zivasart Gallery, στο μεταίχμιο Χαλανδρίου και Αμαρουσίου. Δίπλα μας η Κηφισίας έρεε σαν ασφαλτοστρωμένο ποτάμι. Αυτοκίνητα σαν πιρόγες λαμνοκοπούσαν πάνω κάτω στις δύο όχθες της. Σκέφτηκα πως κάποια από αυτά ίσως και να κατάφεραν να βγουν στα αληθινά νερά, εκείνα που διασχίζει ο Μεγάλος Ανατολικός. Ποιος να ξέρει...

«Κολαζ-μένα» τα τοπία σου και ολότελα δική μου η ανάγνωσή τους: Τα έργα μοιάζουν σαν χαρτογραφίες ενός μέλλοντος φτιαγμένου από ασύνδετες εικόνες του χθες. Παρότι ξεκίνησες να δουλεύεις τα «Τοπία του Μύθου» [1] σαράντα χρόνια πριν, όταν δεν υπήρχε η τεχνολογία του σήμερα, που κατακλύζει τον αμφιβληστροειδή του θεατή-χρήστη με δισεκατομμύρια εικόνες, τα έργα τού τότε αλλά και του τωρινού «Μύθου» [3] μοιάζουν να είναι απόλυτα συντονισμένα, επίκαιρα με την προδιαγραφή της νέας συνθήκης: πανσπερμία και οργασμός από πληροφορίες, πρόσωπα, γεγονότα, που καταργούν την αίσθηση των χρόνων και των χωρών, συνθέτοντας διάστημα ενιαίο και ομοούσιο. Παλιά το λέγαμε σουρεαλισμό, υπερρεαλισμό ή επιστημονική φαντασία και σήμερα απλώς αχανές ίντερνετ. Πώς ορίζεις όμως εσύ τα κολάζ σου;
Το άθροισμα α-χρονικών ετερόκλητων αναπαραστάσεων ενός κόσμου που ούτε υπήρξε, ούτε θα υπάρξει αλλού, παρά μόνο οχυρωμένος πίσω από το γυαλί τού συγκεκριμένου έργου, με προκαλεί, ως «συνθέτη εικόνων», να εξαντλήσω τις οκτάβες της γεωμετρίας και των λογικών αναλογιών. Χρησιμοποιώ τη λέξη «συνθέτης» γιατί, όπως η μουσική είναι αόρατη, και τα έργα αυτά εμφανίζονται ως στιγμιότυπα ενός αόρατου τόπου που φωτίζεται προσωρινά παγώνοντας την αέναη δράση του.
Στη σημερινή ορολογία θα μπορούσαν να εκληφθούν ως κάποιας μορφής πολυμέσα που σχηματίζουν ποικιλίες εικόνων, μορφών και ετεροθαλών συνδυασμών, από τους οποίους παράγεται ένα οπτικό νόημα. Το ότι παραπέμπουν στη χαοτική νεφέλη του διαδικτύου είναι, ίσως, ένα δείγμα του πόσο πρωτοποριακός και πόσο απελευθερωτικός υπήρξε στην ουσία ο (ελληνικός κυρίως) υπερρεαλισμός (που δεν παραδόθηκε τελικά στη σημαία καμιάς «επανάστασης»). 

Αποφεύγεις συνειδητά να βάλεις τίτλο, όλα στέκονται ανώνυμα και απογυμνωμένα από λεκτικές σημάνσεις. Γιατί; Σκέφτομαι πως κατά κάποιο τρόπο είναι σαν να παίρνεις time out ή να αποτοξινώνεσαι από τη γραφή, ένα ευχάριστο μουσικό διάλειμμα που έλεγαν παλιά στο ραδιόφωνο. Αλλά και τούτο είναι μια ολότελα προσωπική ανάγνωση. Επομένως...
Γενικά είμαι λάτρης των περίτεχνων επιγραφών αλλά μάλλον στα έργα του λόγου. Οι συγκεκριμένες εικόνες είναι χτισμένες με αφηγηματική δομή τέτοια που ένας τίτλος θα αποτελούσε ασφυκτικά δεσμευτική περιγραφή του πολλαπλού εικονιζόμενου ή θα περιόριζε τις ερμηνείες του θεατή στις λεκτικές οδηγίες. 
Διάλειμμα; Θα προτιμούσα να πω «μουσικό διάλυμα» -- όπως λέμε «διάλυμα θερινού πολτού» (μια φράση της χημείας που αντανακλά σχεδόν απόηχους χάικου)· οι εικόνες είναι ένα παράλληλο σύμπαν στο οποίο βυθίζεται το βλέμμα παρασυρμένο από λεπτομέρειες. Κάθε «Τοπίο» σχηματίζεται από αφηγηματικές δομές που φιλοδοξούν να επιπλέουν σαν αυτόνομα ποιήματα, διηγήματα ή, κάποτε, μυθιστορήματα… Το μόνο πραγματικά καθοριστικό είναι ο γενικός τίτλος της έκθεσης: «Τα Τοπία του Μύθου» και ο αριθμός «3», γιατί είναι η τρίτη έκθεση έργων αυτού του ύφους (οι άλλες δύο έγιναν 40 χρόνια πριν). 
Από την άλλη, κάποια έργα «μελοποιήθηκαν» πάνω σε προϋπάρχοντα κείμενα, ενώ πολλά κείμενά μου προέκυψαν από τη σύνθεση τέτοιων εικόνων χάριν παιδιάς. Π.χ. ένα πρώιμο συνθετικό μου ποίημα, Το Μετέωρο Σώμα, προέκυψε από ανάπτυξη στίλβοντος χαρτοκοπτικού εικονίσματος, κάπου το 1978… 

Τα σώματα ανθρώπων, ζώων και αγαλμάτων είναι απόκοσμα, τα συμβάντα είναι χιουμοριστικά (ενίοτε και γκροτέσκα), αλλά παρόλο το overdose των επικολλήσεων και των απανωτών επικαλύψεων, αφήνεις μεγάλα κενά, άδεια από κάθε είδους αφήγηση. Τι ρόλο παίζουν αυτά τα κενά αλλά και οι προοπτικές που προκαλούν αίσθηση 3D;
Τα έργα σχηματίζονται από επάλληλα στρώματα εικόνων που συλλέγω κυρίως από παλιά λαϊκά εικονογραφημένα έντυπα προσθέτοντας μελάνη, χαράξεις και τρισδιάστατα μικροαντικείμενα. Όλα αυτά είναι σκηνικά που αποτελούν την χωροδιάταξη κάθε «Τοπίου». Χρησιμοποιώ χαρακτικά και όχι φωτογραφίες για πρώτη ύλη επειδή στο χαρακτικό τα σχήματα αποκτούν περισσότερο μυθική διάσταση και ενσωματώνονται σ’ ένα αυτόνομο, ανιστορικό περιβάλλον: όπως στα όνειρα… Δεν με απασχολεί να αναπαραστήσω «αγωνίες» ή «συναισθήματα», γιατί ο θεατής τα βιώνει εντός του έτσι κι αλλιώς· μέσω των έργων διαβάζονται, νομίζω, άλλες διαστάσεις τις οποίες ενεργοποιεί ο ψυχισμός του θεατή. Μεταφορικά μιλώντας, ο κόσμος που αναγνωρίζουμε επιπλέει στη γεωμετρία του κενού. Το πρωτόνιο απέχει «μίλια» από τον πυρήνα και οι μεταξύ μας αποστάσεις είναι αστρικού μεγέθους. Έχω ήδη δημοσιεύσει δύο τόμους (επίκειται και τρίτος) που απαντούν ακριβώς στο ερώτημα πόσο απέχουμε μεταξύ μας: «Παρασάγγες». Είμαστε ένα τυχαίο σύνολο άπειρων μονάδων. Το σύμπαν των εικόνων, όπως και των ήχων, αποτελείται από κενά, από σιωπές απέραντες που τις διασπούν ψίθυροι και οπτικοί κρότοι.

Έχω την εντύπωση πως τα κολάζ σου καθόλου τυχαία δεν φιλοξενούνται στη συγκεκριμένη γκαλερί. Ο χώρος από μόνος του, κατασκευαστικά, μοιάζει επίσης με κολάζ. Αποτέλεσμα, έργα και χώρος στοιχειοθετούν ένα μεγάλο υπερκολάζ που άνετα θα μπορούσε να θεωρηθεί και μια ιδιότυπη Κιβωτός ή ένα διαστημόπλοιο που προσάραξε στην Αθήνα. Κατά πού θα ταξιδέψει μετά;
Τα έργα μου, στο σύνολό τους, όλα αυτά τα χρόνια, βρίσκονταν σε αναμονή, ώσπου να έρθει η κατάλληλη συγκυρία. Όταν ο γλύπτης Νίκος Ζήβας με προσκάλεσε στον υπέροχο εκθεσιακό χώρο του, αντιλήφθηκα ότι ήταν η στιγμή να συμπέσουν οι διαδρομές μας μέσα στα δρομολόγια του ασύλληπτου κενού. Εκτός από ένα ιδιότυπο μινιμαλιστικό μπαρόκ που θα έλεγε κάποιος ότι χαρακτηρίζει αντιφατικά και τις δύο πλευρές, το κρίσιμο κοινό μας στοιχείο, ίσως ήταν τα δάπεδα: Βλέποντας και μόνο τα περίτεχνα πατώματα της γκαλερί, με μάρμαρα πλεγμένα σε κιγκλιδώματα και χειροποίητα πλακάκια και τα δικά μου πολυεπίπεδα δάπεδα με τους χαμένους ορίζοντες και τα πολυκεντρικά σημεία διαφυγής, θα καταλάβει την πρόδηλη συγγένεια. Ο θρίαμβος του τυχαίου!
Η συνύπαρξη δημιουργεί τη συνέχεια και ανοίγει τους αόρατους δρόμους για το αύριο. 

Δημήτρης Καλοκύρης, Τα Τοπία του Μύθου 3, Zivasart gallery, Αθήνα

Βγαίνω από τα κολάζ και συνδέομαι με τον ψηφιακό «Χάρτη». Θεωρώ πως είναι η σημαντικότερη ελληνική πύλη ανάγνωσης· χάρντοκορ (με την καλή έννοια!) περιεχόμενο χωρίς εκπτώσεις. Πώς κατάφερες να μαζέψεις αυτή την πολυπληθή ομάδα και να τη συντονίζεις κάθε μήνα; Ποιο ήταν εξαρχής το ιδρυτικό, ας το πω, μανιφέστο σας και πόσο ή όχι αναπολείς τις παλιές μέρες που οι παρέες έστηναν περιοδικά από χαρτί;
Κάποτε στήναμε τα περιοδικά σε χαρτί γιατί δεν υπήρχε άλλο μέσο αναπαραγωγής της ύλης που θέλαμε να καταθέσουμε. Κάποια στιγμή έγιναν και ραδιοφωνικά όπως και τηλεοπτικά «περιοδικά» (με σαφώς πιο εύπεπτο περιεχόμενο)· σήμερα τα νέα μέσα μάς οδηγούν στο διαδίκτυο και προσπαθούμε να το αξιοποιούμε στο έπακρον. Από ό,τι υλικό και να είναι φτιαγμένο πάντως, το περιοδικό λέγεται «Χάρτης» και όχι «GPS».
Το καλό με τους συνεργάτες του «Χάρτη» (τόσο του ψηφιακού όσο και παλιότερα του έντυπου) έγκειται στο ότι είναι μεν πολυπληθείς αλλά δεν αποτελούν ομάδα. Έτσι αμβλύνονται οι όποιες διαφορές και οξύνονται οι προσεγγίσεις. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζονται καν μεταξύ τους, συνταξιδεύουν όμως στο ίδιο όχημα καταθέτοντας αφειδώς τις δυναμικές τους προς κάθε κατεύθυνση. Το «ιδρυτικό μανιφέστο» περιλαμβάνει την ιδέα ότι το περιοδικό δεν αποτελεί ανθολογία εκλεκτών κειμένων αλλά χώρος φιλοξενίας ικανών δημιουργών (με τις λαμπρές όσο και με τις λιγότερο εύστοχες στιγμές τους). Η συγκέντρωση, λοιπόν, επιλεγμένων δημιουργών από όλες τις πτυχές της Τέχνης και από όλες τις ηλικίες, σχηματίζει τον κόσμο των «χαρτογράφων». Ο «Χάρτης» είναι οι χαρτογράφοι του.

Δημήτρης Καλοκύρης, Τα Τοπία του Μύθου 3, Zivasart gallery, Αθήνα

Το παρελθόν είναι μνημειώδες, το σήμερα είναι αμήχανο. Νοσταλγείς το χθες; Θέλω να πω, no Μπόρχες, no Εμπειρίκος, no Ελύτης, no Καλβίνο, no party. Δεδομένου πως συναναστράφηκες μαζί τους και έζησες μέσα στην εποχή των θρύλων, πώς εκτιμάς τα τοπία της λογοτεχνίας σήμερα; Χρόνια τώρα έχουν να σκάσουν πρόσωπα και δημιουργοί που να αποτελέσουν εν ζωή μύθους. Σαν όλα να έχουν ειπωθεί από τους παλιούς. 
Μάλλον νοσταλγώ το αύριο… Μα όλα έχουν ειπωθεί χιλιάδες φορές. (Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια μεταφράζω συστηματικά αρχαίους τραγικούς… Έχουν εκδοθεί ήδη μερικές από αυτές τις μεταφράσεις και έπεται συνέχεια… Το κάνω σαν να μπορώ να μελετώ την αιωνιότητα…) Το κέντρο όλης της λογοτεχνίας είναι, λίγο πολύ, ο έρωτας και ο θάνατος. Οπότε και οι συγγραφείς που αγαπάμε δεν αποκλείεται να πεθαίνουν βιολογικά αλλά, ούτε ο Μπόρχες, ούτε ο Εμπειρίκος, ούτε ο Ελύτης ή ο Καλβίνο έπαψαν να παρευρίσκονται στα έμπεδα της μνήμης. Αυτών των Μύθων τα Τοπία με κυριεύουν συχνά και τα καταθέτω με μορφή λόγου ή εικόνων. 

Επιστρέφω στα κολάζ: γύρισε πίσω σαράντα χρόνια και θυμήσου πώς και γιατί τα ξεκίνησες, αλλά και πώς συνεχίζεις να τα χαρτοκόπτεις και να τα κολλάς σήμερα. Έχει αλλάξει κάτι ως προς την ανάγκη σου να εκφράζεσαι με τέτοιες εικόνες ή αυτό που ήθελες να πεις τότε, παραμένει μια αέναη σταθερή και επί των σημερινών σου ανησυχιών;
Πάντοτε συνδύαζα με ενθουσιασμό ετερόκλητα γεγονότα. Τόσο σε επίπεδο ανθρώπων όσο και σε επίπεδο δημιουργίας. Κάποτε άρχισα να μαζεύω εικονογραφημένα βιβλία και παλιά περιοδικά από τα οποία έκοβα εικόνες στα υπερρεαλιστικά πρότυπα σχηματίζοντας κενοφανή συμφραζόμενα. Κάποια στιγμή, όταν η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ μου ζήτησε να της σχεδιάσω το εξώφυλλο ενός νέου ποιητικού βιβλίου που ετοίμαζε, άρχισα να πειραματίζομαι σε πολλά θέματα και τεχνικές και έτσι, πολύ γρήγορα, σχηματίστηκε ένας αριθμός έργων που άρεσαν στον Κώστα Λαχά και τα φιλοξένησε εκτάκτως στην περιλάλητη γκαλερί του, τον «Κοχλία» της Θεσσαλονίκης. Η έκθεση εκείνη μεταφέρθηκε λίγους μήνες αργότερα στην Αθήνα, στις αίθουσες των Λούβρων της Γκαλερί Gazette, στη Σόλωνος. Το 1978. Έκτοτε έκανα πολλά τέτοια χειροποίητα έργα, με κοπίδι και κόλλα, όπως, αργότερα, και ψηφιακά (τα οποία είναι απείρως ευκολότερα γιατί οι διαστάσεις προσαρμόζονται κατά το δοκούν και τα εργαλεία είναι απεριόριστα). Είτε χειρουργικά είτε ψηφιακά είναι τα μέσα όμως, η τάση δημιουργίας πραγμάτων από το «τίποτα» στο «κάτι» παραμένει ανοξείδωτη, τόσο στον λόγο και όσο και στην εικόνα.

Τους «Ωρολογιακούς Μηχανισμούς» τους άφησα για το τέλος. Δείχνει πως τα ρολόγια περισσότερο νοιάζονται να  μετακινήσουν αντικείμενα ή ιδέες και όχι να κάνουν τη δουλειά που τους ανατέθηκε, να τικτακίζουν δηλαδή καταγράφοντας τον χρόνο. Ποια ήταν η ιδέα;
Ο λεπτολόγος Εδουάρδο Γκαλεάνο μνημονεύει τη ρήση ότι στην εποχή μας όλοι φορούν ρολόγια αλλά κανένας δεν έχει χρόνο. Ο χρόνος είναι χρώμα ενδεχομένως, μέγεθος, αλλά και διάσταση που παραπλέει την ιστορία μέσα από το βλέμμα ενός τυφλού ωρολογοποιού. Οι Ωρολογιακοί μηχανισμοί, άχρηστες στην ουσία μηχανές που ροκανίζουν μαύρο χρόνο, έχω παρατηρήσει ότι αποτελούν κέντρωνες περιστρεφόμενων εικόνων εγκλωβισμένων στα γρανάζια του φαντασιακού αστρολάβου. Συσκευές που μετρούν το αόρατο, παρωχημένες εικόνες ιστορικών συμβάντων, αφηγήσεις σε τέταρτο πρόσωπο που ανασυντάσσεται κατά βούληση, κατονομάζοντας τον θεατή ως αναγνώστη εικονικών εξελίξεων. Το κεντρικό σημείο είναι η κίνηση και ο κραταιός ήχος, oι σιωπηλές ριπές των λεπτών αποχρώσεων που τους γυροφέρνουν. Από στιγμή σε στιγμή οι οπτικοί κραδασμοί θα εκραγούν, τάχα, σε πεδία λεκτικών αυτοσχεδιασμών». Σχημάτισα 90 περίπου τέτοιους αυτοκινούμενους μηχανισμούς με την υποψία ότι ήρθε καιρός να διαψεύσουμε τους ωροσκόπους.

Ξεκινώντας την ξενάγηση το προηγούμενο Σάββατο ανάφερες πως οι λέξεις είναι ίδιες, κοινές για όλους, ασχέτως εάν ο κάθε συγγραφέας ή ποιητής τις τοποθετεί με τη δική του σειρά συνθέτοντας αυτό που θέλει να πει με τη μοναδικότητά του. Το ίδιο, συνέχισες να μου λες, συμβαίνει και με τις εικόνες: υπάρχουν και τις βρίσκεις παντού. Οι συγκεκριμένες  που χρησιμοποιείς κατοικούσαν και κατοικούν σε παλιά βιβλία, ακόμα και τυπογραφίες περασμένων αιώνων. Τις οικειοποιείσαι, τις χρησιμοποιείς για να συνθέσεις δικές σου εκδοχές. Στην ουσία το σκεπτικό σου συνδιαλέγεται με την readymade art, εφάπτεσαι με τον Γιόζεφ Μπόις. Λαθεύω αν πω πως μοιάζει κάπως να συνομιλείς και με αυτόν;
Ο μόνος «σύγχρονος» Γερμανός εικαστικός με τον οποίο συνομιλώ εγκάρδια είναι ο Μαξ Έρνστ. Λίγο μετά το θάνατό του άρχισα να εικονογραφώ τον κόσμο με αφορμή τις λεκτικές εικόνες του.

Δημήτρης Καλοκύρης, Τα Τοπία του Μύθου [3], Zivasart gallery, Παντανάσσης 1 Μαρούσι Διάρκεια έκθεσης έως 16 Ιανουαρίου 2022. Ώρες λειτουργίας: Όλη την εβδομάδα από τις 10.00 έως τις 21.00 Τηλ. 210 6830648, 6936531703

Περιηγηθείτε στην έκθεση και διαδικτυακά πατώντας εδώ.