Γελάει δυνατά, χαμογελάει με νοσταλγία, μου αφηγείται χαρούμενη οικογενειακές ιστορίες, αποκαλεί τη γιαγιά της Αντιγόνη, μιλάει για τη «Θεία Λένα των παιδιών». Ξεφυλλίζει το αρχείο με τις συνεντεύξεις της γιαγιάς της, σταματάει σε μια στο περιοδικό «Γυναίκα», που είχε πει στην Αλίκη Ξένου, το να ζεις με τα παιδιά είναι ο μόνος τρόπος να κρατήσεις τα νιάτα σου. «Δεν είναι πολύ ωραίο αυτό που είπε;» σχολιάζει.
Είμαστε στο σπίτι της, είναι Κυριακή απόγευμα, βρέχει. Μέσα στις πυρετώδεις ετοιμασίες της έκθεσης «Αγαπημένη Θεία Λένα» για τη ζωή και το έργο της Αντιγόνης Μεταξά, της γυναίκας που μεγάλωσε γενιές και γενιές, στο Μουσείο Μπενάκη, η Μαρία Ηλιού έχει βρει χρόνο να με συναντήσει κι έχει τόση ενέργεια, που της παίρνει την όποια κούραση. Το διαμέρισμα αυτό στον Λυκαβηττό δεν είναι η βάση της, αφού η χαρισματική σκηνοθέτρια ζει μόνιμα στη Νέα Υόρκη και βρίσκεται διαρκώς στο μεταίχμιο μεταξύ Ελλάδας και Αμερικής. Μου προσφέρει εσπρέσο και μανταρίνια, καθόμαστε στο γραφείο της και η Θεία Λένα είναι παντού. Σε σκόρπια χαρτιά, σε σημειώσεις, δημοσιεύματα, αρχείο και φωτογραφίες. Μέχρι να γίνει ο καφές χαζεύω τη βιβλιοθήκη, είναι γεμάτη βιβλία που φαίνονται βαριά και σοβαρά, ενώ όσο παρατηρώ το χώρο, καταλαβαίνω ότι ανήκει σε ανθρώπους που έχουν διαβάσει πολύ και νιώθουν ωραία στην αταξία της μελέτης και της μόνιμης μετακίνησης.
Η αγαπημένη γιαγιά
«Ήμουν πολύ δεμένη με τη γιαγιά μου, γιατί ο μπαμπάς μου πέθανε ξαφνικά από την καρδιά του όταν ήμουν μικρή κι εκείνη ήρθε να ζήσει μαζί» ξεκινάει να αφηγείται. «Όταν ήμουν 12 χρονών μου είπε μια μέρα “γράφεις ωραία και θα κάνεις πολύ ωραία πράγματα στη ζωή σου, ίσως κάτι που έχει σχέση με την αφήγηση, κι αφού θα έχεις προχωρήσει και θα έχεις κάνει αυτά που θέλεις, μην ξεχάσεις τα βιβλία μου, υποσχέσου μου ότι θα τα ξαναβγάλεις!“. Κι εγώ της είχα σκάσει δυο φιλιά και της είχα πει “το υπόσχομαι“. Έπρεπε λοιπόν οπωσδήποτε να την τιμήσω με αυτό το μεγάλο αφιέρωμα, αν και θα το έκανα έτσι κι αλλιώς.
Η μικρή Μαρία Ηλιού αφηγείται ένα παραμύθι στην εκπομπή «Καλημέρα Παιδάκια» και ο φακός την απαθανατίζει στη χαρακτηριστική κίνηση «ένα τόσο μικρό ποντικάκι».
Τότε δεν είχα συνείδηση του ποια ήταν η γιαγιά μου. Καταλάβαινα στο περίπου τι συνέβαινε, αλλά δεν το αντιλαμβανόμουν γιατί ήταν σαν δεύτερη μάνα για μένα, τόσο οικεία. Κάθε βράδυ μού διάβαζε κι ένα παραμύθι απαραιτήτως. Είχα όμως συνείδηση του δημιουργικού κομματιού, γιατί με έπαιρνε στις εκπομπές της να λέω τραγούδια, ιστοριούλες, πηγαίναμε επίσης οι τρεις γυναίκες και σφραγίζαμε τα βιβλία της στα υπόγεια της Ατλαντίδας για να μην υπάρχουν κλεψίτυπα. Αυτό ήταν πολύ αστείο, η μία 12, η άλλη 35 και η άλλη 50 τόσο, μας γύρναγαν τις σελίδες κι εμείς σφραγίζαμε. Θυμάμαι επίσης που έγραφαν την εγκυκλοπαίδεια και με έβαζαν να αντιγράφω λήμματα και ήταν σπαρμένο όλο το σπίτι με τις σελίδες των βιβλίων. Θυμάμαι και τον παππού μου, που μ’ έπαιρνε μαζί του τα απογεύματα να κάνω ήχους στο θέατρο prima vista. Χτυπούσα τα χέρια μου στο νερό, είχα ένα κουδουνάκι ή κουνούσα κλαδιά. Μάλλον από τότε μου έχει μείνει κουσούρι και δουλεύω πάρα πολύ τον ήχο στις ταινίες μου.
Τη θυμάμαι πολύ καλά την Αντιγόνη. Είχε μέσα της τη χαρά της ζωής και πολλή αισιοδοξία. Ο Καραντώνης σε ένα κείμενό του λέει ότι κανείς θα φανταζόταν μία γυναίκα σκυμμένη πάνω στα χαρτιά και τα βιβλία της, αλλά δεν ήταν έτσι. Δούλευε πάρα πολύ, αλλά με την ίδια χαρά που έφτιαχνε τις εκπομπές της, έκανε φοβερές γιορτές για τους δικούς της, έβρισκε χρόνο για τους αγαπημένους της και ήταν παρούσα. Χρησιμοποιούσε πολύ τη φαντασία στη ζωή της και είχε το χάρισμα να μετατρέπει το αρνητικό σε θετικό. Θυμάμαι μια Καθαρά Δευτέρα, όταν ήμουν 8 χρονών, ήμουν στο σπίτι των παππούδων μου, γιατί η μητέρα μου έλειπε στο εξωτερικό και μείναμε οι τρεις μας να αμολήσουμε το χαρταετό. Τότε δεν ήταν έτοιμος, τον φτιάχναμε μόνοι μας και ασχολούμασταν ένα μήνα, αλλά εκείνη τη μέρα άρχισε να βρέχει και με έπιασε απελπισία. Έρχεται τότε η Αντιγόνη και μου λέει “τι είναι αυτά; Κλαις; Είναι καταπληκτικό αυτό που συμβαίνει”. Ξαφνιάζομαι εγώ και μου λέει “είναι φοβερό γιατί δεν έχουμε κάνει ποτέ πικνίκ στο σαλόνι”, κι έστρωσε ένα τεράστιο τραπεζομάντηλο, φάγαμε, είπαμε ιστορίες… Αυτό που είμαι το χρωστάω στους γονείς μου και τους παππούδες μου, γιατί δεν κατέπνιξαν τη φαντασία που είχα από μικρή και μου έμαθαν από νωρίς να ζω με έναν τρόπο δημιουργικό.
Η Μαρία Ηλιού σε νηπιακή ηλικία μαζί με τη γιαγιά της και τον παππού της στο εξοχικό τους στην Κινέττα.
Το βήμα της ήταν γρήγορο, και παρόλο που ήταν μικρόσωμη, είχε μια ορμή. Ήταν πολύ γεμάτη από τη ζωή, με πολλές φιλίες, πολύ στενός φίλος της ήταν ο Μάνος Κατράκης, συμμετείχε σε εκπομπές κρυφά, ο Θεοδωράκης είχε επίσης γράψει μουσική για τα τραγούδια της. Είχε και υποστήριξη από το σύζυγο και την οικογένειά της, ήταν πολύ δεμένοι. Δεν τη θυμάμαι ποτέ να έχει θυμώσει, παρόλο που στα 30 χρόνια παρουσίας της στη ραδιοφωνία την κυνήγησαν πολλοί, λόγω της εναλλαγής κυβερνήσεων. Τη θυμάμαι βέβαια να γυρνάει κάποιες φορές πολύ στεναχωρημένη και κλαμένη από τη ραδιοφωνία.
Το κουτί
Μια Πρωτομαγιά, πριν από δύο χρόνια, σε μια πολύ χαρούμενη οικογενειακή στιγμή, λέω θα το σπάσω αυτό το “κουτί” να δω τι στο καλό κρύβεται εκεί μέσα. Στο εξοχικό μας στην Κινέττα, υπήρχε στην πρώην κρεβατοκάμαρα της Αντιγόνης ένα κλειδωμένο ξύλινο κουτάκι. Το κλειδί είχε χαθεί εδώ και χρόνια κι ενώ όλοι θέλαμε πολύ να το ανοίξουμε, το αφήναμε διαρκώς για αργότερα πιστεύοντας ότι κρύβει ερωτική αλληλογραφία. Όταν το άνοιξα βρήκα μέσα τις παλιές της φωτογραφίες, που νομίζω ότι η ίδια είχε βάλει εκεί. Αυτό ήταν το έναυσμα για τη δημιουργία της έκθεσης και του ντοκιμαντέρ. Όταν είδα το υλικό είπα “τώρα μπορούμε να το κάνουμε”, μόλις είχαν εξαντληθεί και τα βιβλία της και ήταν η κατάλληλη στιγμή και για τις δύο νέες εκδόσεις, την “Η Ώρα του Παιδιού” (Εκδόσεις Παπαδόπουλος) και το “Άκουσέ με, Μαρία μου” (Εκδόσεις Πατάκη)».
Η μικρή Αντιγόνη, 1η σειρά 4η από αριστερά, όταν αρνήθηκε να φορέσει γυναικεία στολή και ντύθηκε τσολιάς.
Αχ και να γνωρίζαμε αλήθεια τη Θεία Λένα
Νομίζω ότι ο περισσότερος κόσμος ξέρει απλώς τη Θεία Λένα των παραμυθιών, της κυρίας που τραγουδούσε για μικρά παιδιά. Ο στόχος της έκθεσης είναι να την τοποθετήσει ξανά στη μνήμη μας με έναν άλλο τρόπο. Ήταν μια γυναίκα που ασχολήθηκε με την εκπαίδευση πάρα πολύ σοβαρά, δεν έκανε απλώς εκπομπές, αλλά παρουσίασε την παγκόσμια λογοτεχνία στο θέατρο και το ραδιόφωνο και χρησιμοποίησε όλα τα μέσα για το παιδαγωγικό της έργο. Αφηγήθηκε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, με ηθοποιούς του Εθνικού, όπως τον Α. Βεάκη (σενάριο Γ. Λιγνάδη & μουσική Λεβίδη), εξέδωσε πάνω από 50 βιβλία, συγχρόνως είχε και τη διεύθυνση των εκδόσεων Αλικιώτη (μεταξύ των 250 βιβλίων ξεχωρίζει ο Μόμπυ Ντικ με έργο του Μαλάμου στο εξώφυλλο).
Σις «Χαρούμενες Κυριακές» με θεματική το μπαλέτο.
Όπως παρατήρησε εύστοχα ο ιστορικός σύμβουλος της έκθεσης, Αλέξανδρος Κιτροέφ, η Θεία Λένα είναι η μόνη που ενώνει τα παιδιά σε μία δεκαετία που η Ελλάδα είναι διχασμένη. Αυτό που κάνει η Θεία Λένα, η οποία ήταν κεντρώα και είχε φίλους σε όλη την γκάμα, ήταν να αντιμετωπίζει τα παιδιά ως ενήλικες και να τους γνωρίζει ένα τόξο από δυνατότητες, χωρίς να προσπαθεί να τα κατευθύνει κάπου. Την περίοδο της Κατοχής, οι Γερμανοί λογόκριναν τα πάντα, αλλά όχι τις παιδικές εκπομπές κι έτσι η Θεία Λένα με ένα μικρόφωνο κατάφερνε να μεταδίδει νοήματα που ήταν εναντίον τους, ενώ δημιουργούσε στα παιδιά αισθήματα περηφάνιας για τον πολιτισμό και την ταυτότητά τους μέσα σε ένα πολύ σκοτεινό περιβάλλον, χτίζοντας πολιτιστική ταυτότητα. Είχε οργανώσει τότε και τον πρώτο πανελλήνιο διαγωνισμό ζωγραφικής για παιδιά, μαζί με τον ζωγράφο Σπύρο Βασιλείου, τον μπαρμπα-Σπύρο των παιδιών. Το έπαθλο ήταν το πιάτο του συσσιτίου (το λέω κι ανατριχιάζω), στο οποίο ο μπαρμπα-Σπύρος είχε ζωγραφίσει την ελληνική σημαία με ένα λουλουδάκι και το όνομα του νικητή. Βρήκαμε μάλιστα αυτό το πιάτο. Το είχε κερδίσει ο ιστορικός της ραδιοφωνίας Γιώργος Χατζιδάκης, που συμμετέχει και στο ντοκιμαντέρ.
Στο ντοκιμαντέρ εκτός από φωτογραφίες και ομιλίες σπουδαίων ανθρώπων που έβλεπαν τις εκπομπές της Θείας Λένας ή την είχαν γνωρίσει από κοντά, προβάλλεται και σπάνιο υλικό από φιλμ super 8, που γύρναγε η μητέρα μου (η Λήδα Κροντηρά), με προσωπικές στιγμές της οικογένειας.
Επέτειος 30 χρόνων γάμου με τον σύζυγό της, Κώστα Κροντηρά, που σβήνει την τούρτα μαζί με όλη την οικογένεια.
Κάνοντας την έκθεση και την ταινία, θέλαμε τα βιβλία της να φτάσουν πάλι στα μικρά παιδιά. Τη στιγμή που διδασκόταν η καθαρεύουσα, εκείνη έγραφε σε μία πολύ ωραία δημοτική με εξαιρετικά ελληνικά. Με την επανέκδοση των δύο βιβλίων της δίνεται η ευκαιρία να προσφέρουμε κάτι στο παρόν και στο μέλλον, αναλογιζόμενοι την παιδεία των παιδιών μας. Αξίζει να μεταδοθούν οι αρχές και οι αξίες που πρέσβευε για τη χαρά της προσφοράς, την αξία της φιλίας, την εντιμότητα να είσαι ο εαυτός σου…»
Αποχαιρετώντας την κ. Ηλιού, τη ρωτάω πώς προέκυψε το ψευδώνυμο «Θεία Λένα» για να μάθω ότι εμπνευστής ήταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. «Ήταν “Διαπλασόπουλο” (σ.σ. φανατική αναγνώστρια του περιοδικού "Η Διάπλασης των Παίδων" που εξέδιδε ο Ξενόπουλος από το 1941), τον θαύμαζε πάρα πολύ. Εκείνος υπέγραφε “Φαίδων” κι εκείνη σκέφτηκε να βρει ένα ψευδώνυμο, που να ήταν πιο οικείο στα παιδιά. Τον άνδρα της τον έλεγαν Κώστα, οπότε σκέφτηκε ότι με το “Θεία Λένα” θα γιόρταζαν και μαζί».
Info: Αγαπημένη Θεία Λένα, Η ζωή και το έργο της Αντιγόνης Μεταξά: Ένα ντοκιμαντέρ και μια έκθεση, 20 Ιανουαρίου - 12 Μαρτίου 2017, Κεντρικό κτήριο Μουσείου Μπενάκη, Κουμπάρη 1 & Βασ. Σοφίας, 2103671000
To χρονολόγιο της ζωής της Αντιγόνης Μεταξά
Αν η Αντιγόνη Μεταξά δεν ήταν το «αγριμάκι» που μου περιέγραψε η εγγονή της, μάλλον δεν θα υπήρχε ποτέ η Θεία Λένα. Οι γονείς της ήταν εκπαιδευτικοί, ο πατέρας της Γεώργιος Μεταξάς, ιδρυτής της «Ελληνογαλλικής Σχολής Μεταξά», ήθελε ανέκαθεν η κόρη του να αναλάβει τη σχολή. Παρόλο που πήγε με τη μητέρα της στο Παρίσι για να σπουδάσει Παιδαγωγικά, όταν γύρισε ανακοίνωσε στους γονείς της ότι θα γίνει ηθοποιός. Ηθοποιός εκείνα τα χρόνια (1920) σε συνδυασμό με παρέκκλιση από τις οικογενειακές επιθυμίες, σήμαινε ενστάσεις και φασαρίες. Οι γονείς της δεν εγκρίνουν την επιλογή της, αλλά εκείνη γράφεται στη Δραματική Σχολή του Ελληνικού Ωδείου με σπουδαίους δασκάλους στη σχολή. Πρωταγωνιστεί στη Στέλλα Βιολάντη και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος της γράφει εγκωμιαστική κριτική με τίτλο «Νέος Αστήρ», οπότε ο πατέρας της Αντιγόνης εγκρίνει τελικά την επιλογή της. Στο μεταξύ γνωρίζει και παντρεύεται τον σύζυγό της Κώστα Κροντηρά, έναν νεαρό ηθοποιό και δικηγόρο, ο οποίος αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Σχολής. Όπως μου είπε η κυρία Ηλιού «ήξερε να γράφει, δεν ήταν στεγνός νομικός και ο πεθερός τον εμπιστεύτηκε».
Στον φακό της Nelly's, με την ανθοδέσμη που της πρόσφερε ο πατέρας της στο τέλος της παράσταση "Στέλλα Βιολάντη".
Ως ηθοποιός ταξίδεψε σε πολλές χώρες, σε καιρούς που ο θίασος ένωνε τραπέζια για να κάνει παραστάσεις… Η Αντιγόνη αρρωσταίνει στο Χαρτούμ, γυρίζει και συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να συνεχίσει αυτή τη ζωή. Έχει ήδη γεννηθεί η κόρη της και σκέφτεται να συνδυάσει την αγάπη της για το θέατρο με την αγάπη της για την κόρη της και αρχίζει να γράφει θεατρικά έργα για παιδιά κι έτσι γεννιέται το Θέατρο του Παιδιού, λίγο μετά το 1930. Λειτουργεί 9 χρόνια με διασκευές πάρα πολλών θεατρικών έργων, μέχρι που της το κλείνουν οι Γερμανοί στην Κατοχή. Κάποια στιγμή το 1938 της ζητάνε να ανεβάσει μία θεατρική παράσταση στο ραδιόφωνο, η οποία γνωρίζει πολύ μεγάλη επιτυχία, κι έτσι το 1939 της προτείνουν να κάνει κανονική εκπομπή. Μετά έρχεται το ψευδώνυμο της Θείας Λένας κι ύστερα αρχίζουν 30 χρόνια με ατελείωτες εκπομπές που φτάνουν τις 4.500 .
Ο Κώστας Κροντηράς ήταν επίσης μεγάλη φυσιογνωμία, «ο πιο καλός ραδιοσκηνοθέτης στην Ελλάδα» και μετά τον θάνατο του πεθερού του αρχίζει να σκηνοθετεί στο ραδιόφωνο. Έτσι οι δυο τους με την Αντιγόνη συνεργάζονται σε όλη τους τη ζωή. Μετά το ραδιόφωνο εξακολουθούν να συνεργάζονται στην έκδοση της εγκυκλοπαίδειας και όλων των βιβλίων που ακολούθησαν. Η Μυθολογική εγκυκλοπαίδεια είναι η πρώτη εγκυκλοπαίδεια, τρίτομη μάλιστα, που γράφεται στην Ελλάδα μετά το λεξικό του Ραγκαβή το 1905.
Η Αντιγόνη διάβαζε από πολύ μικρή γι' αυτό ποζάρει με ένα βιβλίο.
Η Αντιγόνη Μεταξά, μια θρυλική μορφή, η πιο σημαντική παιδαγωγός στην Ελλάδα, πρόσφερε στον τόπο τον πρώτο μόνιμο θεατρικό οργανισμό για παιδιά στην Αθήνα, το «Θέατρο του παιδιού», γράφοντας και ανεβάζοντας παραστάσεις από το 1933 έως το 1941. Είναι περισσότερο γνωστή κυρίως για τις παιδικές ραδιοφωνικές εκπομπές της στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Από το 1939 έως το 1966 χιλιάδες ελληνόπουλα περίμεναν στο ραδιόφωνό τους καθημερινά, για να ακούσουν τα παραμύθια της από το ΕΙΡ. Η «Ώρα του παιδιού» περιελάμβανε εκπομπές για όλες τις ηλικίες: «Η Θεία Λένα στα μικρά παιδιά», «Ελάτε να ταξιδέψουμε», «Η εφημεριδούλα της Θείας Λένας, «Τι μας λένε τα παιδιά», αλλά και εκπομπές με τα έπη του Ομήρου και αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας για τα μεγαλύτερα παιδιά. Από το 1963 έως το 1971 οι νεότερες γενιές άκουγαν την εκπομπή «Καλημέρα, παιδάκια» από το ραδιόφωνο της ΥΕΝΕΔ. Έγραψε πάνω από 50 βιβλία, πρωτοπαρουσίασε σειρά δίσκων βινυλίου με παραμύθια και τραγούδια, σε σκηνοθεσία του συζύγου της και τις πρώτες τηλεοπτικές εκπομπές για παιδιά, «Συντροφιά με τη Θεία Λένα».
Το 1965, βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το σύνολο του παιδαγωγικού της έργου. Έφυγε από τη ζωή το 1971, αφήνοντας πίσω της ένα τεράστιο έργο, που βασίζεται στην ιδέα ότι μπορεί κανείς να μαθαίνει στα παιδιά σημαντικά πράγματα για τη ζωή και συγχρόνως να τα ψυχαγωγεί. Ο Κώστας Κροντηράς ανέλαβε την επανεκτύπωση των βιβλίων της και η κόρη της Λήδα Κροντηρά, συνέχισε το έργο της.
Είπαν για τη Θεία Λένα
«Η Θεία Λένα ήταν ένας δικός μας άνθρωπος. Ένας άνθρωπος που είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη μας χωρίς να αποζητά τις αντιπαροχές των όποιων ανταλλαγμάτων ή να προβάλλει την υπεροχή της απέναντι στη νεανική μας ανωριμότητα. Η μορφή της ήταν οικεία και αγαπημένη. Γιατί είχε το χάρισμα να μας απελευθερώνει από τον κλοιό της ανέμπνευστης καθημερινότητας και να μας ταξιδεύει σε άλλους κόσμους, μαγικούς».
Άγγελος Δεληβοριάς
«H Aντιγόνη Μεταξά [...] δημιούργησε ένα έργο που προς το παρόν δεν έχει ισάξιό της: και με το Ραδιόφωνο σαν όργανο μετάδοσης και με τα αμέτρητα βιβλία της, τριάντα ολόκληρα χρόνια, δεν έπαψε να διοχετεύει στα ελληνόπουλα ελληνική μόρφωση και ελληνική ψυχαγωγία, ταιριασμένη με την ψυχολογία που αρχίζει από τη νηπιακή ηλικία για να τελειώσει στην αρχή της εφηβικής. Πέρα από τη Ραδιοφωνία, η θέση της Θείας Λένας, ετοιμάζεται να χαραχτεί κάπου, σε περίοπτο σημείο, ανάμεσα στις πνευματικές και πολιτιστικές προσωπικότητες της Ελλάδα».
Ανδρέας Καραντώνης
«Οι δεκάδες τόμοι, πού ’γραψε ή επιμελήθηκε η κ. Μεταξά, αποτελούν μια προσφορά στην ελληνική Παιδεία, που πρέπει να τιμηθεί σαν άθλος γνώσης, αγάπης, σοβαρότητας και συναίσθησης της ευθύνης –πράγματα λίγο- πολύ αγνοημένα στον τόπο τούτο της ανέμελης τυχαιότητας...»
Μάριος Πλωρίτης
«Στο μέλλον, βλέποντας το σύνολο του συγγραφικού της έργου, θα εκτιμούμε τη συμβολή της στη διαμόρφωση αληθινών ανθρώπων στον τόπο μας, ανθρώπων ευαίσθητων, τίμιων στην υψηλότερη έννοια και ικανών να επιβάλουν το καλό και να οργανώσουν μια πολιτισμένη κοινωνία».
14°
