«Η Αρχιτεκτονική είναι παγίδα και γητευτής... μια σχεδόν μεταδοτική επιθυμία». Με αυτά τα λόγια του Mark Wigley, κοσμήτορα του Πανεπιστημίου Columbia και θεωρητικού της αρχιτεκτονικής, έκλεινε τον Ιούνιο του 2012 το συμπόσιο «Τhe Athens Minutes» (Τα «Πρακτικά», αλλά και τα «Χρονικά της Αθήνας»), το οποίο πραγματοποιήθηκε ως μέρος της πολιτισμικής-εκπαιδευτικής συνεργασίας για την τέχνη και την αρχιτεκτονική ανάμεσα στο Ίδρυμα Σύγχρονης Τέχνης ∆ΕΣΤΕ και τη Σχολή Αρχιτεκτονικής, Σχεδιασμού και Συντήρησης (GSAPP) του Columbia. Η συζήτηση εκείνη και η έκθεση που την περιέβαλε (Ιούνιος-Οκτώβριος 2012), σε συνεργασία του GSAPP με το ΔΕΣΤΕ και με τη συμμετοχή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας, καταγράφηκε στο βιβλίο το οποίο κυκλοφόρησε μόλις από το ΔΕΣΤΕ και συνοψίζει την πρώτη φάση αυτής της συνεργασίας.
Πριν από λίγες μέρες, η συζήτηση συνεχίστηκε στην Νέα Υόρκη, στις αίθουσες του Αμερικάνικου Πανεπιστημίου αυτή τη φορά και αφού η έρευνα ΔΕΣΤΕ και GSAPP έχει καταγράψει μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα, από τη Λατινική Αμερική ως τη Μέση Ανατολή τις μεταβολές στην ιστορική σχέση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τις συλλεκτικές πρακτικές, μεταβολές που δεν αρκεί πια για να περιγράψει η υπάρχουσα αντίληψη για τα μουσεία και τη λειτουργία τους.
Η έκρηξη των ιδιωτικών ιδρυμάτων και η σχέση τους με ιδιωτικές συλλογές τέχνης επαναδιαμορφώνει τις τρεις τελευταίες δεκαετίες τη σχέση αρχιτεκτονικής και τέχνης αλλά και την ίδια τη δομή, τον τρόπο και τις πρακτικές των δημόσιων Ιδρυμάτων και μουσείων. Η δημιουργική αναμόχλευση σχέσεων τέτοιου είδους στην Ελλάδα με την έντονη δραστηριοποίηση του ΝΕΟΝ, του Ωνασείου, του Ιδρύματος Νιάρχου αλλά και συλλεκτών όπως οι Φίλιππος και Σπύρος Νιάρχος που επενδύουν προσωπικά στην προβολή της ελληνικής παρουσίας, η ανταπόκριση του Κυκλαδικού Μουσείου, του Μουσείου Μπενάκη, του ΕΜΣΤ, του ΚΜΣΤ, του ΜΜΣΤ και άλλων, είναι το ελληνικό παράδειγμα ενός γενικευμένου φαινομένου, ενισχυμένο πολλαπλά από τις επιταγές επιβίωσης και συνεργασίας που δημιουργεί η κρίση. Το ΔΕΣΤΕ, συστηματικά παρόν εδώ και αρκετά χρόνια στην ενίσχυση της ελληνικής συμμετοχής σε διεθνείς διοργανώσεις, φαίνεται να διεκδικεί ρόλο μοχλού στην παιδαγωγική καταγραφή και σε βάθος μελέτη αυτής της αλλαγής σε ένα ευρύτατο πλαίσιο αναφοράς.
Μια τέτοια καταγραφή, στη μορφή ειδικής έκδοσης (η οποία ολοκληρώνεται από το Columbia και το ΔΕΣΤΕ και θα κυκλοφορήσει σύντομα), μπορεί να είναι πολύτιμο εργαλείο στην κατανόηση της υπό διαμόρφωση συνθήκης, καθώς, ιδρύματα και επιμελητές, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, συλλέκτες, ακαδημαϊκοί και απλοί πολίτες γίνονται μάρτυρες ιστορικών μετατοπίσεων στο πεδίο που αφορά την πολιτιστική κληρονομιά, το σημερινό πολιτισμό και τη διαχείρισή του, την ίδια την έννοια του σύγχρονου.
Από το πρότζεκτ «Discrepant sea - Territory is the New Currency» με αναφορά στο Αιγαίο Πέλαγος και τις περιοχές διαχείρισής του, των μεταπτυχιακών φοιτητών Kyle Hovenkotter & Trevor Lamphier στην έρευνα ΔΕΣΤΕ-GSAPP
Στα «Χρονικά της Νέας Υόρκης» συμμετείχε αυτό που θα αποκαλούσε κανείς «dream team» των αμερικάνικων ιδρυμάτων και μουσείων, και μερικοί από τους πιο ενδιαφέροντες αρχιτέκτονες και θεωρητικούς που εμπλέκονται με το ευρύτερο discourse της τέχνης. Φοιτητές των μεταπτυχιακών τμημάτων του Columbia αλλά και κοινό από θεωρητικούς και αρχιτέκτονες πλαισίωσε τον πυρήνα μιας πεντάωρης συζήτησης η οποία ξεκίνησε με τη διαπίστωση της ύπαρξης ενός πυκνού, ευρύτατου «στρώματος» τέχνης το οποίο καλύπτει τον πλανήτη και δημιουργεί νέες εδαφικές πραγματικότητες, ειδικές ευθύνες και την ανάγκη νέων πρακτικών για την κατανόηση και διαχείριση αυτού του «φλοιού» με το τεράστιο συμβολικό βάθος. Αν σχεδον όλα είναι τέχνη πια, πώς γίνεται η διανομή, η φροντίδα και η καταγραφή της, ποιοι μηχανισμοί διαφυλάσσουν την ελευθερία της σε επισφαλείς περιοχές πολέμων ή κρίσεων, ποιος αποφασίζει για την αξία της και πώς ανανεώνεται η πολύπαθη σχέση δημόσιου και ιδιωτικού στις εποχές που η πληροφορία έχει πολλές περισσότερες δυνατότητες να διακινηθεί αλλά η ανάγκη διαμορφώνει θαμπά πλαίσια συναλλαγής;
Από την έντονα κριτική τοποθέτηση του θεωρητικού Χαλ Φόστερ απέναντι στα διεθνή συλλεκτικά portfolios τα οποία αντιμετωπίζουν το πολιτιστικό έργο ως προϊόν με μεταπρατική αξία, με τη σιωπηρή συναίνεση των επικεφαλής μεγάλων Ιδρυμάτων, ως την παρουσίαση της παρεμβατικής στo δημόσιο χώρο περίπτωσης του Ιδρύματος τέχνης Trussardi στην Ιταλία, από τον κύριο επιμελητή του New Museum Μασιμιλιάνο Τζιόνι και την σκανδαλώδη για πολλούς απόφαση του Ιδρύματος DIA να ρευστοποιήσει έργα της συλλογής του για να επιβιώσει, ως την πρακτική κορυφαίων αρχιτεκτονικών γραφείων όπως αυτό των Diller & Scofidio που αλλάζει αποφασιστικά τους κανόνες αντίληψης των χώρων έκθεσης και εμπειρίας της τέχνης, η συζήτηση ήταν εντυπωσιακά ουσιαστική, ανοιχτή και ιδιαίτερα ζωηρή.
«New York Minutes», το τραπέζι των συμμετεχόντων και άποψη του κοινού. Η Νancy Spector.
Η «εκείθεν του Ατλαντικού» μαρτυρία, η ανησυχητική επισήμανση-υπενθύμιση της ευρωπαϊκής πραγματικότητας για τα μουσεία και το μέλλον τους, έδειξε ότι ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο δραστική αυτή η απόσταση ακόμη και αν τα ερωτήματα είναι συναφή, αν ξεκινούν από κοινές ρίζες. Το επείγον της ευρωπαϊκής οικονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης, πολύ διαφορετικό από αυτό που διαμορφώνουν οι κηρυγμένοι πόλεμοι σε άλλες περιοχές του πλανήτη, είναι ακόμη, όπως φάνηκε, λόγος μεγάλης αμηχανίας για συνομιλητές που πρέπει να διαχειριστούν κυρίως χιλιάδες τετραγωνικά χώρου, τεράστια πλήθη επισκεπτών με μειωμένη δυνατότητα προσοχής μέσα στο γενικότερο κατακλυσμό εικόνων και άνισες δωρεές σε έργα και χρήματα. Η νέα σχέση ενός διεθνούς ιδρύματος σύγχρονης τέχνης όπως το ΔΕΣΤΕ, με ένα λαοφιλές, ανοιχτό στην κοινωνία, σοφιστικέ αλλά και με λαϊκές αναφορές μουσείο συλλογών όπως το Μπενάκη αποτέλεσε, στα πλαίσια της συζήτησης στη Νέα Υόρκη, ένα άλλο, διαφορετικό, καλό παράδειγμα των σχέσεων που δημιουργεί η κρίση όταν λειτουργεί δυναμικά, σαν ευκαιρία, ως χρόνος πλήρης νοήματος. Πρόκειται για το είδος του ενεργού διαλόγου που προσθέτει σε ένα ίδρυμα όπως το πρώτο την ελαφρώς «εκτός επικαιρότητας» ματιά που χρειάζεται, και σε ένα μουσείο όπως το δεύτερο την αίσθηση επείγοντος και διεθνούς αναφοράς που του λείπει. Εκείνο που φάνηκε να εκπλήσσει θετικά το εντυπωσιακό τραπέζι των ομιλητών και να πυροδοτεί πολλές κατ’ ιδίαν συζητήσεις ήταν πάντως μια μικρή γλωσσικής φύσης παρατήρηση: η ελληνική λέξη για την έννοια του collecting, σε αντίθεση με την λατινική ρίζα που σημαίνει συσσώρευση, αφορά τον κοινό λόγο, τη συζήτηση, το συ-λέγειν.
Κάπως έτσι θυμηθήκαμε και γιατί το κεντρικό κτίριο της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κολούμπια φέρει στην προμετωπίδα του, στη σειρά τα ονόματα, Όμηρος, Ηρόδοτος, Σοφοκλής, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Δημοσθένης, Κικέρωνας, Βιργίλιος.
Ίσως στα πλαίσια αυτής της σημασίας του «συλλέγειν» αξίζει να ξαναδούμε, συλλογικά, την ίδια την πολιτική και τους προγραμματικούς σχεδιασμούς των δημόσιων ελληνικών μουσείων. Όπως φαίνεται, άλλοτε αναγάγοντας τις κτιριακές εγκαταστάσεις σε ιερό δισκοπότηρο των εθνικών προσπαθειών μας (μοντέλο που έχει αναφορά σε άλλες οικονομίες και άλλα πολιτιστικά δεδομένα) και άλλοτε επιτρέποντας στις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες να χρησιμοποιούν τους ανθρώπους του πολιτισμού σαν οργανικούς διανοούμενους με προσωπικά συμφέροντα ή το χώρο του πολιτισμού ως φόντο σε καμπάνιες πολιτικού εξωραϊσμού, παραμελήσαμε ή δεν προβλέψαμε επαρκώς τη μεγαλύτερη εικόνα. Κι ενώ στο εξωτερικό η δημιουργική αναμόχλευση των πραγμάτων φέρνει στο φώς την έννοια του μουσείου «ως κάτι άλλο από αυτό που ξέρουμε, ως παραγωγό μιας νέας ενέργειας», εδώ φτιάχνουμε ακόμα ασφαλείς επετηρίδες με αναδρομικές και αποφεύγουμε επιμελώς να ανοιχτούμε στην διεθνή συζήτηση και τις αξιολογήσεις και ανακατατάξεις που φέρει.
Άποψη της πρώτης παρουσίασης του πρότζεκτ «Collecting Architecture Territories» στο ΔΕΣΤΕ στην Αθήνα.
Η κρίση αποκάλυψε, περισσότερο από την οικονομική αδυναμία μας και τους αναμφισβήτητα κακούς κεντρικούς χειρισμούς, ένα σημαντικότερο και βαθύτερο πρόβλημα: την έλλειψη εναλλακτικού οράματος, ευελιξίας, ριζοσπαστικής θέσης απέναντι στο μέλλον και το παρόν, τη σημασία και το χαρακτήρα του μουσείου στον 21ο αιώνα. Την απουσία μιας ουσιαστικής και έγκαιρης συζήτησης για τα μουσεία και τον πολιτισμό, ανάμεσα σε όλους τους εμπλεκόμενους. Κι εδώ ίσχυσε εν πολλοίς το «αν δεν είσαι μαζί μας είσαι εναντίον μας». Τώρα έχουμε να διαχειριστούμε, για άλλη μια φορά, «αντεστραμμένα ερείπια» κατά το χαρακτηρισμό του Robert Smithson. Και να αξιολογήσουμε, εν θερμώ, το τοπίο που δημιουργούν οι πρωτοβουλίες που τα τελευταία χρόνια γεμίζουν ήδη υπάρχοντες χώρους, το δημόσιο χώρο, τους δρόμους και μια σειρά από άλλους, νέου τύπου υποδοχείς. Ευτυχώς, η ζωή βρίσκει τρόπους. Δυστυχώς η ιστορία μας συνεχίζει να προχωρά σπασμωδικά.
Στην Ελλάδα, η φράση του θρυλικού διευθυντή μουσείων και συνομιλητή κορυφαίων καλλιτεχνών, Alexander Dorner, γεννά, ή μάλλον, θα έπρεπε να γεννά, μεγαλύτερη αμηχανία: «Το Μουσείο έχει νόημα μόνο ως πρωτοπόρος».
Από το πρότζεκτ «Discrepant sea - Territory is the New Currency».
Στη συζήτηση της Νέας Υόρκης, η οποία πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 7 Φεβρουαρίου, 13.00-19.00 στο Buell Hall του Columbia, συμμετείχαν οι:
Jeffrey Deitch, επιμελητής,
Elizabeth Diller, αρχιτέκτων - Diller Scofidio + Renfro
Hal Foster, κριτικός και θεωρητικός, Princeton University
Massimiliano Gioni, New Museum
Richard Gluckman, αρχιτέκτων Gluckman Mayner Architects
8°
