Γιάννης Κυριόπουλος: Ο κορυφαίος Έλληνας καθηγητής Οικονομικών της Υγείας μιλάει στην ATHENS VOICE
Μόνον επικουρικά και, πάντως, υπό μία κεντρική συγκεντρωτική διοίκηση θα μπορούσε να ενεργοποιηθεί με επάρκεια και ικανοποιητικά η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας της χώρας μας έναντι της απειλής από τη λοίμωξη COVID-19. Αυτό τονίζει, μεταξύ άλλων, ο κορυφαίος Έλληνας καθηγητής Οικονομικών της Υγείας και πρόεδρος του Ινστιτούτου Οικονομικών της Υγείας, Γιάννης Κυριόπουλος, ο οποίος χαρακτηρίζει ως θετική την αντίδραση του ελληνικού συστήματος Υγείας στην εξάπλωση της λοίμωξης COVID-19, ενώ αναλύει επίσης τις προϋποθέσεις όσο και τις επιπτώσεις της πρότασης του προέδρου των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, για την προσωρινή και οικειοθελή παραίτηση των παρασκευαστριών φαρμακευτικών εταιρειών από τα δικαιώματά τους επί των πατεντών των εμβολίων κατά του νέου κορωνοϊού.
Κύριε καθηγητά, πόσο σας γοητεύει, πόσο σας προκαλεί αυτή συζήτηση η οποία άνοιξε προς στιγμήν μετά τη δήλωση του προέδρου των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, για την προσωρινή παραίτηση των παρασκευαστριών φαρμακευτικών εταιρειών από τα δικαιώματά τους επί της πνευματικής ιδιοκτησίας στα εμβόλια κατά του κορωνοϊού;
Πρόκειται για μια ελκυστική πολιτική πρόταση με υψηλό «ηθικό φορτίο» που κίνησε ένα «κύμα ενθουσιασμού» για την προσωρινή και μερική άρση της «πατέντας» του εμβολίου για την COVID-19 και πυροδότησε συζητήσεις με αποκλίνουσες προσεγγίσεις. Το ζήτημα της «πατέντας» απασχολεί από μακρού την παγκόσμια κοινότητα και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου για τα φάρμακα γενικότερα χωρίς αποτέλεσμα.
Η πρόταση του προέδρου Μπάιντεν έχει ως αφορμή τη δυσμενή εξέλιξη της πανδημίας στην Ινδία και σε άλλες χώρες της Ασίας και της Αφρικής και την αδυναμία αποτροπής της, και βασίζεται στην υπόθεση ότι αυτή οφείλεται στην ανισορροπία ανάμεσα στην προσφορά και τη ζήτηση εμβολίων. Όμως η ικανότητα παραγωγής εμβολίων δεν φαίνεται ότι είναι ο δεσμευτικός περιορισμός στην προμήθεια εμβολίων σε παγκόσμια κλίμακα. Στην πραγματικότητα, η ανισότητα ανάμεσα στις ανεπτυγμένες χώρες και τις χώρες που δεν έχουν τους αναγκαίους πόρους είναι ένα πρόβλημα διανομής. Η πρόταση του προέδρου Μπάιντεν έχει μια περίτεχνη συλλογιστική, αφού παρακάμπτει την οφειλόμενη διεθνή βοήθεια προς τις φτωχές χώρες για την προμήθεια εμβολίων και θέτει ορθώς το πρόβλημα της επίτευξης ανοσίας της αγέλης σε παγκόσμια κλίμακα. Παράλληλα επιτυγχάνει τη μερική εξουδετέρωση της ανταγωνιστικής διείσδυσης των εμβολίων της Κίνας και της Ρωσίας, που διεκδικούν οφέλη από την επέκταση της γεωπολιτικής και της γεωοικονομικής επιρροής τους μέσω της απόκτησης κύρους από τη διάθεση εμβολίων σε μικρές ή μηδενικές τιμές. Ταυτόχρονα, με τον τρόπο αυτό αποσυμπιέζεται ο δυτικός κόσμος από την ασφυκτική πίεση απελευθέρωσης των εξαγωγών σε εμβόλια, διαγνωστικά «εργαλεία» και υγειονομικό υλικό που δεν είναι διατεθειμένος να πράξει, όπως έδειξε η εμπειρία διαχείρισης της πανδημίας.
Θα μπορούσε αυτή η συζήτηση να αποτελεί την επιδίωξη ενός «φρένου» στις προθέσεις των παρασκευαστριών φαρμακευτικών εταιρειών για αυξήσεις στις τιμές των εμβολίων κατά του νέου κορωνοϊού;
Παρά το ότι η πνευματική ιδιοκτησία των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, η «πατέντα», συνιστά ενδεχομένως το μοναδικό κίνητρο για την ερευνητική φαρμακευτική βιομηχανία, το «προνόμιο» αυτό αμφισβητείται κατά περιόδους. Είναι γεγονός ότι η καινοτομία στα φάρμακα και πρόσφατα στα εμβόλια αποτελεί τον κινητήριο ιμάντα για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας στις ιατρικές υπηρεσίες. Είναι επίσης βέβαιο ότι οι «πατέντες» ευνοούν την ενίσχυση των μονοπωλιακών τάσεων και ως εκ τούτου την κυριαρχία της φαρμακευτικής βιομηχανίας σε κρίσιμους τομείς των υγειονομικών αγορών.
Υπάρχουν τουλάχιστον δέκα εμβόλια Covid-19 που όλα παρέχουν σημαντική προστασία στη θετική έκβαση της νόσου και τη μείωση της θνησιμότητας. Ακόμη, οι εταιρείες που παράγουν αυτά τα εμβόλια έχουν, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, στόχους παραγωγής για το 2021 που είναι επαρκείς για τον εμβολιασμό πλέον του 90% του παγκόσμιου πληθυσμού. Υπό τις συνθήκες αυτές υπάρχουν οι προϋποθέσεις για μια αντιρρόπηση που μπορεί να επιτύχει τις κατάλληλες τιμές, πράγμα που μπορεί να ενισχυθεί από την παρέμβαση των εθνικών ρυθμιστικών αρχών αλλά και των διεθνών οργανισμών, και κυρίως από την επείγουσα και αναγκαία διεθνή συνεργασία για την ενίσχυση της παγκόσμιας υγειονομικής ασφάλειας.
Στην Ελλάδα, η αξιωματική αντιπολίτευση έχει προτείνει για τις πατέντες των εμβολίων κατά του κορωνοϊού την άμεση άρση τους, προφανώς με απόφαση διεθνών οργανισμών. Ποια είναι η θέση σας;
Το θέμα έχει τεθεί από την περίοδο του «Γύρου της Ντόχα» στο Κατάρ το 2001 και στη συνέχεια από τον Τζότζεφ Στίγκλιτς (βραβείο Νόμπελ 2001) που έχει πρωτοστατήσει για την άρση της «πατέντας» για διάφορα νοσήματα όπως το HIV/AIDS και στην παρούσα φάση για την COVID-19. Η πρόταση αυτή έχει ισχυρή βάση, δηλαδή ότι η παραχώρηση της προστασίας στην ευρεσιτεχνία συνιστά μια κυβερνητική πράξη που οδηγεί σε μονοπωλιακές καταστάσεις και στην άπληστη κερδοσκοπία. Επίσης έχει ένα ισχυρό «ηθικό φορτίο» που κινητοποιεί τμήματα του πληθυσμού σε κοινωνικές και πολιτικές διεκδικήσεις. Όμως παραβλέπει το κόστος της μετάβασης σε μια ανοικτή αγορά και την απώλεια της παραγωγής καινοτομίας με σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην ιατρική αποτελεσματικότητα. Με την έννοια αυτή, η επίκληση της πολιτικής θέσης για την άρση της «πατέντας», με τον έναν ή άλλο τρόπο, έχει εντόνως βολονταριστικό και ιδεολογικό «χρώμα».
Οι εναλλακτικές προσεγγίσεις που έχουν διατυπωθεί δεν παρέχουν επαρκή τεκμηρίωση σε δύο κρίσιμα ζητήματα: το πρώτο σχετίζεται με τη χρηματοδότηση των επενδύσεων και το δεύτερο με την παραγωγή καινοτομίας. Τα κόμματα συχνά χρησιμοποιούν επιστημονική επιχειρηματολογία για τις τρέχουσες ανάγκες της πολιτικής αντιπαράθεσης, με αποτέλεσμα να προκαλούν σύγχυση που οδηγεί σε ματαίωση και διάψευση των προσδοκιών. Το βασικό ερώτημα είναι: Με ποιο μηχανισμό θα επιτευχθεί η κατάργηση της «πατέντας» ώστε η «καταστροφή» μιας τεχνολογικής γενεάς θα καταστεί δημιουργική με την ανάδυση μιας διάδοχης καινοτομικής γενεάς προόδου στην ιατρική περίθαλψη που παρατείνει τη διάρκεια της ζωής και βελτιώνει την ποιότητά της; Η απάντηση είναι ο ρυθμιζόμενος ανταγωνισμός και τα ισχυρά κίνητρα. Όμως μια τέτοια συζήτηση δεν είναι εφικτή στη χώρα μας επειδή προσκρούει στα μείζονα προβλήματα πολιτικής παθολογίας που ενδημούν από μακρού.
Η αποζημίωση των εταιρειών, για οικειοθελή παραίτησή τους από τα δικαιώματα επί της πνευματικής ιδιοκτησίας στα εμβόλια, είναι μία διαφορετική πρόταση. Δεν συνεπάγεται μακροχρόνιες προστριβές και διενέξεις μεταξύ κρατών, διεθνών οργανισμών και εταιρειών;
Η παρασκευή των εμβολίων για την COVID-19 κινητοποίησε ανθρώπινους και τεχνολογικούς πόρους μεγάλης κλίμακας. Εκατοντάδες χιλιάδες ερευνητές και επιστήμονες έχουν εμπλακεί και δισεκατομμύρια δολάρια έχουν δαπανηθεί για αυτό το μείζον επίτευγμα της υγειονομικής ιστορίας της ανθρωπότητας. Η μετάβαση σε ένα πλαίσιο μερικής ή μη άρσης της «πατέντας» προϋποθέτει μια διαδικασία διαπραγμάτευσης και συναίνεσης της φαρμακευτικής βιομηχανίας και των ρυθμιστικών αρχών από διάφορες χώρες για τις ειδικές συνθήκες της συμφωνίας, τη διάρκεια και το ύψος της αποζημίωσης. Πρόκειται για ένα εγχείρημα εξαιρετικά δυσχερές και πολύπλοκο που απαιτεί μακρό χρόνο και πόρους για την αγορά των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας, σε συνθήκες αβεβαιότητας ως προς τη δυνατότητα παραγωγής από τρίτες χώρες και την επίτευξη ισότιμης κατανομής σε κατάλληλα χρονικά όρια.
Τελικά, κύριε καθηγητά, αποτελεί γνήσιο λαϊκό αίτημα αυτό για τις πατέντες των εμβολίων ή ασχολούμαστε περί όνου σκιάς;
Το θέμα έχει τεθεί και προκαλεί την ανταλλαγή επιχειρημάτων στα οποία υπεισέρχονται –πλην των οικονομικών και επιστημονικών– πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις. Τα προνόμια της «πατέντας» προσφέρουν κίνητρα για την καινοτομία και ως εκ τούτου δυνάμεις για τη βελτίωση της ιατρικής αποτελεσματικότητας, με μετρήσιμα αποτελέσματα. Αυτή η διάσταση δεν πρέπει να τεθεί σε διακινδύνευση με την καταστροφή του μηχανισμού καινοτομίας χωρίς κάποια βιώσιμη εναλλακτική προσέγγιση.
Βεβαίως, η ρητορική του δεξιού και αριστερού λαϊκισμού για την απαξίωση των επιτευγμάτων της βιοϊατρικής και φαρμακευτικής τεχνολογίας βασίζεται στην κριτική της μονοπωλιακής συμπεριφοράς των σχετικών επιχειρήσεων. Έχουν επισημανθεί επιχειρηματικές πρακτικές κατάχρησης των προνομίων που εξασφαλίζουν οι «πατέντες». Αναμφίβολα οι φαρμακευτικές αγορές είναι ατελείς και συνεπώς οι παρεμβάσεις του κράτους, των ρυθμιστικών αρχών και των διεθνών οργανισμών είναι ευκταίες για την άμβλυνση των στρεβλώσεων.
Σας προβληματίζει το γεγονός ότι στην Αφρική εμβολιάζεται αυτή τη στιγμή μόλις 1 στους 500 ανθρώπους; Πόσο μπορεί να συνεχιστεί αυτή η κατάσταση, πριν να γίνει απειλητική ακόμη και για τις προηγμένες δυτικές χώρες;
Η φύση και ο χαρακτήρας της πανδημίας επιβάλλει την αναζήτηση λύσεων για την επίτευξη ανοσίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ανεπτυγμένες χώρες δεν πρόκειται να είναι ασφαλείς σε έναν περίγυρο που δεν έχει πρόσβαση σε κατάλληλα εμβόλια. Παρά το γεγονός ότι στην παρούσα συγκυρία ο αριθμός των κρουσμάτων στις χώρες της Αφρικής είναι χαμηλός, εντούτοις στην επόμενη περίοδο είναι πιθανό ότι πρόκειται να αυξηθεί και η απάντηση σε αυτό είναι μία: εμβολιασμός. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία οι χώρες αυτές έχουν δεσμεύσει με προαγορές εμβολίων για το 50% του πληθυσμού αλλά υπάρχουν αμφιβολίες για την υλοποίηση αυτών των προγραμμάτων, ενώ πολλές χώρες του ανεπτυγμένου βόρειου ημισφαιρίου έχουν συμβάσεις με πλεονασματικές ποσότητες σε σχέση με τον πληθυσμό τους.
Η αποτελεσματική ανταπόκριση του ΕΣΥ στην αντιμετώπιση της πανδημίας είχε παράπλευρες επιπτώσεις που δεν έχουν ακόμη καταμετρηθεί με ακρίβεια
Ο βαθμός ανταπόκρισης του συστήματος στην αντιμετώπιση της λοίμωξης COVID -19 σας γεμίζει αισιοδοξία ή είστε προβληματισμένος;
Οι επιδόσεις του ΕΣΥ αλλά και του υγειονομικού τομέα γενικότερα στην αντιμετώπιση της COVID-19 είναι, σύμφωνα με τις διεθνείς στατιστικές σειρές, καλύτερες από πολλές άλλες χώρες του αντλαντικού άξονα και της ευρύτερης ευρωπαϊκής περιοχής. Βεβαίως υπάρχουν πολλά σημεία της ασκούμενης πολιτικής που δικαιούνται έπαινο και άλλα στα οποία οφείλεται κριτική. H σχετικά επιτυχής διαχείριση της πανδημίας οφείλεται στη συγκεντρωτική διοίκηση του εγχειρήματος, στην αφοσίωση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού και στη συμμόρφωση των πολιτών στα μέτρα αποστασιοποίησης και ατομικής προστασίας, παρά τις μειοψηφικές αντιδράσεις τμημάτων του πληθυσμού.
Όμως αυτή η επίδοση δεν αντανακλά τη βιωσιμότητα και την ποιότητα του ΕΣΥ, που είναι ζήτημα άλλης τάξης, για το οποίο οι απαιτούμενες διαρθρωτικές αλλαγές συνιστούν πολιτικό θέμα υψηλής προτεραιότητας που πρέπει να τεθεί σε ευρεία πολιτική και επιστημονική συζήτηση.
Αναμένετε κάποια αισθητή αύξηση της λοιπής συμβατικής νοσηρότητας και της συνεπαγόμενης σχετικής θνητότητας, εξαιτίας της κυριαρχικής ενασχόλησης του ΕΣΥ με την COVID-19;
Η παρατεταμένη πανδημική κρίση επέφερε μείζονα πλήγματα στην υγεία και την οικονομία αλλά και στο σύστημα ιατρικής περίθαλψης. Η αποτελεσματική ανταπόκριση του ΕΣΥ στην αντιμετώπιση της πανδημίας είχε παράπλευρες επιπτώσεις που δεν έχουν ακόμη καταμετρηθεί με ακρίβεια. Ειδικότερα τα φαινόμενα της «καθυστερημένης φροντίδας» έχουν δυσμενή επίδραση στην έκβαση των χρονίων νοσημάτων και συνεπώς στην εμφάνιση «υπερβάλλουσας θνησιμότητας» σε πολλές χώρες. Παράλληλα, η εμφάνιση του «μετα-Covid συνδρόμου», που έχει πολυσυστηματική συμπτωματολογία, πρόκειται να επιβαρύνει τις υπηρεσίες υγείας με αυξανόμενο ρυθμό. Η πανδημία COVID-19 απορρόφησε μεγάλες δυνάμεις από το ΕΣΥ, με αποτέλεσμα τα νοσοκομεία και οι μονάδες πρωτοβάθμιας φροντίδας να δεσμεύουν το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς τους στην περίθαλψη των ασθενών που έχουν πληγεί από τον κορωνοϊό.
Υπήρχε εναλλακτικός τρόπος για να ενεργοποιηθεί με επάρκεια το ΕΣΥ, έναντι της πανδημίας;
Το νοσοκομειακό σκέλος του ΕΣΥ υπερέβη τις δυνατότητές του στην πλέον κρίσιμη φάση της πανδημίας και αξίζει στους γιατρούς και τους νοσηλευτές η αναγνώριση της συμβολής τους. Θετική υπήρξε και η αντίδραση της κεντρικής διοίκησης στη διαχείριση των μέτρων στην πρώτη φάση της πανδημίας, καθώς επίσης και η επέκταση των μονάδων εντατικής νοσηλείας και αυξημένης φροντίδας. Ωστόσο, η εμπειρία διαχείρισης της πανδημίας έδειξε ότι το ΕΣΥ χρειάζεται αλλαγές και μεταρρυθμίσεις για να καταστεί βιώσιμο, αλλά συνιστά επίσης επείγουσα προτεραιότητα η ανασυγκρότηση των υπηρεσιών δημόσιας υγείας στην κατεύθυνση μιας ενιαίας κρατικής υπηρεσίας διεπιστημονικής σύνθεσης και διατομεακής προσέγγισης.
Βεβαίως υπήρξαν προβλήματα στη διαδικασία ελέγχου του πανδημικού φαινομένου, ειδικότερα στη διαχείριση του διλήμματος: υγεία ή οικονομία. Συνοπτικά ωστόσο η αντιμετώπιση της πανδημίας στη χώρα μας είναι σχετικά επιτυχής, όπως αποδεικνύεται από τις συγκριτικές επιδόσεις που καταγράφει.
Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας υπήρξε «θύμα» της νοσοκομειοκεντρικής κατεύθυνσης του ΕΣΥ και της «έκρηξης» της βιοϊατρικής τεχνολογίας στις προηγούμενες δεκαετίες
Πόσο πραγματική ανάγκη και πόσο καθαρή ιδεοληπτική «σταθερά» αποτελεί το αίτημα για πρωταρχική εμπλοκή της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας στην αντιμετώπιση της λοίμωξης COVID-19;
Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας υπήρξε «θύμα» της νοσοκομειοκεντρικής κατεύθυνσης του ΕΣΥ και της «έκρηξης» της βιοϊατρικής τεχνολογίας στις προηγούμενες δεκαετίες, αλλά και «θύτης» του δημόσιου νοσοκομειακού τομέα που απορρόφησε το μεγαλύτερο μέρος της ζήτησης υπηρεσιών ιατρικής περίθαλψης. Στο ευρύτερο αυτό πλαίσιο η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας μπορεί να έχει έναν επικουρικό ρόλο στην προώθηση των μέτρων δημόσιας υγείας και ατομικής προστασίας καθώς και στους εμβολιασμούς. Βεβαίως, δεν μπορεί να έχει ηγεμονικό ρόλο, δεδομένου ότι η πανδημία συνιστά ένα μείζον ζήτημα δημόσιας υγείας για το οποίο απαιτείται διατομεακή κινητοποίηση.
Κύριε καθηγητά, θα μπορούσε να αποκτήσει ξαφνικά η χώρα μάχιμη πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, όταν όλοι οι ειδικοί μας εδώ και χρόνια λένε ότι, ουσιαστικά, δεν υφίσταται συγκροτημένη πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας στη χώρα μας;
Πραγματικά η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας αποτελεί την «αχίλλειο πτέρνα» του υγειονομικού συστήματος στη χώρα μας. Παρά το γεγονός ότι αυτή η διάσταση έχει διαπιστωθεί από μακρού και η πολιτική ρητορική πλεονάζει ως προς την ανάγκη διαρθρωτικών αλλαγών, εντούτοις η μεταρρύθμιση της πρωτοβάθμιας φροντίδας λιμνάζει και επιδρά αρνητικά στο σύνολο του συστήματος υγείας. Με αποτέλεσμα οι ανθρώπινοι και τεχνολογικοί πόροι στην πρωτοβάθμια φροντίδα να υποαπασχολούνται και η σπατάλη αυτή να πλήττει την υγεία και την ευημερία των πολιτών.
Τελικά, κύριε καθηγητά, ποιος φταίει για τη μη συναινετική, αλλά συγκρουσιακή αντιμετώπιση της πανδημίας στη χώρα μας;
Προφανώς υπό τις συνθήκες αυτές δεν είναι μια επιθυμητή και αποδεκτή κατάσταση η πολιτική σύγκρουση. Οι περιστάσεις επιβάλλουν μια αντίδραση συναγερμού με κινητοποίηση του συνόλου των ανθρωπίνων και διανοητικών πόρων, και το πολιτικό σύστημα έχει πρωτεύοντα ρόλο σε αυτή την προσέγγιση. Για τον λόγο αυτό απαιτείται τεκμηρίωση και υπευθυνότητα, κάτι που είναι δύσκολο για ένα πολιτικό σύστημα με κλειστό σύστημα αναπαραγωγής που αποκλείει την ουσιαστική συζήτηση και την ανταλλαγή ιδεών και προτάσεων. Πρόκειται για ένα σύμπτωμα πολιτικής παθολογίας, η υπέρβαση του οποίου απαιτείται, σε διαφορετικό βαθμό, από το σύνολο των πολιτικών δυνάμεων.
