Τεχνητή Νοημοσύνη: Τελικά είναι απειλή για την υπαρξιακή μας υπόσταση;

Όχι δεν είμαστε ακόμα στην εποχή της Τεχνητής Υπερ-νοημοσύνης, ό,τι κι αν ο όρος αυτός μπορεί να σημαίνει. Στην παρούσα φάση της ιστορικής μας εξέλιξης, βιώνουμε την εποχή της «παραγωγικής» Τεχνητής Νοημοσύνης (εφεξής ΤΝ). Την εξέλιξη, δηλαδή, της Τεχνολογίας, που όπως την περιέγραψε ο Geoffrey Hinton, ο οποίος πρόσφατα τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ: «Οι μηχανές έχουν μία αρκετά καλή νοημοσύνη. Έχουν πολύ μεγαλύτερη γνώση από οποιονδήποτε άνθρωπο και ταυτόχρονα οι νοητικές τους δυνατότητες αντιστοιχούν σ’ έναν μέτριο ειδικό σε, σχεδόν, όλους τους τομείς των νοητικών μας δραστηριοτήτων.»

Η τεχνολογία της παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης δεν είναι απλώς πιο προηγμένη συγκρινόμενη με την παλαιότερη τεχνολογία. Είναι μία τεχνολογία με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά σε σχέση με τα προηγούμενα τεχνολογικά επιτεύγματα. Πώς και σε ποιον βαθμό η τεχνολογική αυτή εξέλιξη θα μπορούσε να επηρεάσει την ίδια την υπαρξιακή διάστασή μας; Με άλλα λόγια, το πώς προσλαμβάνουμε έννοιες όπως ελευθερία, επιλογή, αυθεντικότητα, αυτογνωσία, δημιουργία, κοινωνικότητα και νόημα της ύπαρξης;

Τα τελευταία δύο-τρία χρόνια, οι μηχανές ΤΝ έχουν αποκτήσει ικανότητες για να προσδιορίζουν από μόνες τους στόχους, στη συνέχεια να οργανώνουν τα επόμενα στάδιά τους και τέλος να τους υλοποιούν. Με άλλα λόγια, η διαδικασία αυτή εμπεριέχει στάδια που ξεκινούν από τη μηχανή. Μία διαδικασία που στον Άνθρωπο προϋποθέτει την ύπαρξη συνείδησης. Ταυτόχρονα, προϋποθέτει και την ύπαρξη αισθημάτων, συναισθημάτων και ηθικών αξιών. Διότι όταν θέτω στόχους σημαίνει ότι «επιλέγω» και κάθε «επιλογή» μας αναβλύζει από αξίες και τη συνειδητή ή ασύνειδη αίσθηση του τι είναι «καλό» ή «κακό» για τον καθένα μας.

Το πραγματικό νόημα της προσομοίωσης

Υπάρχει όμως μία ουσιώδης διαφορά, όπως έχει υποδείξει ο φιλόσοφος John Searle. H προσομοίωση διαφέρει από το πιστό αντίγραφο. Οι μηχανές αυτές μπορούν να συμπεριφέρονται «ως να έχουν συνείδηση», χωρίς να έχουν, «ως να έχουν συναισθήματα», χωρίς να έχουν. Οι μηχανές της ΤΝ του σήμερα δεν διαθέτουν εμπειρία, δηλαδή, τη βιωματική πρόσληψη του Κόσμου. Η γλώσσα είναι μία προσεγγιστική αναπαράσταση των αντιληπτικών ερεθισμάτων μας και των νοητικών μοντέλων που κατασκευάζει ο ανθρώπινος νους για να ζει.

Από τα παραπάνω αναδύεται μία σειρά από ερωτήματα και προβληματισμούς. Τι σημαίνει για τον Άνθρωπο η «συμβίωση» με τις μηχανές ΤΝ και η αναβάθμιση τους από απλά εργαλεία σε «συνεργάτες» με έναν όλο και μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας; Πώς θα επηρεάσει σημαντικές όψεις της υπαρξιακής μας διάστασης η συνεχώς αυξανόμενη μεταβίβαση αποφάσεων στις μηχανές; Τι θα σημάνει αυτό για την ίδια την «αυτονομία» του Ανθρώπου, ως εκείνον το ον που μπορεί να «επιλέγει», με την επιλογή να προϋποθέτει ελευθερία (ως αξία για το άτομο) αλλά και υπευθυνότητα (ως υποχρέωση στην κοινωνία); Πάνω από όλα, η «επιλογή» προϋποθέτει ικανότητα κριτικής σκέψης και αυθεντικότητα. Και είναι μέσα από τις επιλογές μας που δημιουργούμε τον εαυτό μας και επενδύουμε με σημασίες τον Κόσμο.

Όλα αυτά, όμως, δεν επιτυγχάνονται με ένα χάπι, αλλά μέσα από μια συνεχή προσπάθεια δημιουργικής αλληλεπίδρασης και βιωμάτων ζώντας μέσα στον κόσμο. Πώς αυτή η επίπονη δημιουργική υπαρξιακή διαδικασία θα επηρεαστεί αναθέτοντας όλο και μεγαλύτερο μέρος των γνωστικών μας ικανοτήτων στις μηχανές; Όταν δύο «αυτόνομες» ευφυΐες συνεργάζονται, υπάρχει κάποιο σημείο ισορροπίας πέρα από το οποίο η συνεργασία αυτή μπορεί να μετατραπεί σε σχέση αφέντη-δούλου;

Η συνέργεια μηχανών ΤΝ και Ανθρώπου, έτσι ώστε να μπορούν να συνδυαστούν οι δυνατότητες στις οποίες υπερτερεί η ΤΝ με αυτές στις οποίες υπερτερεί ο Άνθρωπος, έχει ήδη δράσει θετικά στη δημιουργικότητα και στην επιστημονική πρόοδο του Ανθρώπου με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα. Τη συμπληρωματικότητα των δύο αυτών δυνατοτήτων νόησης συμπύκνωσε ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή μαθηματικούς, ο Terence Tao: «Η ΤΝ είναι καλή στο να μετατρέπει δισεκατομμύρια κομμάτια πληροφορίας σε μια απάντηση και ο Άνθρωπος είναι καλός στο να χρησιμοποιεί ως έναυσμα δέκα παρατηρήσεις και να δημιουργεί υποθέσεις».

Η ΤΝ έχει αναπτύξει την ικανότητα, εφαρμόζοντας γνωστές μεθόδους της ψυχολογίας, να αποκωδικοποιεί το πώς ο «μέσος» άνθρωπος εκφράζει συναισθήματα: απόχρωση φωνής, κινήσεις προσώπου, εκφράσεις του λόγου, κ.λπ. Σε συνδυασμό με τη δυνατότητα πρόσβασης που έχει η ΤΝ σε τεράστιο όγκο δεδομένων της ανθρώπινης γνώσης, την ικανότητα να επιτελεί συλλογισμούς και, πρόσφατα, να θέτει αυτόνομα στόχους, εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς ως προς το πώς θα επηρεαστούν η αυτονομία, η ελευθερία και η αυθεντικότητά μας. Αυτές, δηλαδή, οι ιδιαιτερότητες που διαφοροποιούν τις κοινωνίες από τα «κοπάδια».

Το απέραντο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης

Η δύναμη για χειραγώγηση των μηχανών ΤΝ είναι τεράστια. Η συνεχής διαδραστική επαφή με την ΤΝ, και μάλιστα από την παιδική μας ηλικία, της προσδίδει ένα συναισθηματικά οικείο αλλά και ταυτόχρονα «μυθικό» προσωπείο αυθεντίας, που απαντά και μας συμβουλεύει, σχεδόν, επί παντός επιστητού. Έτσι, αναπτύσσεται, ασύνειδα και σταδιακά, μία σχέση εξάρτησης που δεν αναβλύζει μέσα από την ίδια την κοινωνία αλλά από αλγορίθμους. Οι τελευταίοι, όμως, έχουν σχεδιαστεί όχι με γνώμονα αξίες και υπαρξιακές ανάγκες, αλλά με γνώμονα τη βελτιστοποίηση της κερδοφορίας, που στόχο έχει τη συνεχή εμπλοκή μας-και με τρόπο που δρα καταλυτικά για εθισμό.

Ταυτόχρονα, οι πλατφόρμες αυτές ανοίγουν διάπλατα το δρόμο για πλήρη ιδεολογική και πολιτική καθοδήγηση και έλεγχο, άρα και περιορισμό της ελευθερίας μας. Οι αλγόριθμοι «καταπίνουν» τα δεδομένα που σχετίζονται με τις προτιμήσεις και τις συμπεριφορές μας και μας συσχετίζουν με αυτές χιλιάδων άλλων ατόμων. Όταν έχεις στη διάθεσή σου τις προσωπικές συμπεριφορές και ταυτόχρονα μπορείς να καθοδηγείς το συναίσθημα, ο έλεγχος δεν χρειάζεται να επιβληθεί με τη βία. Θα «επιλέγεται» ως μονόδρομος, διατηρώντας μία ψευδαίσθηση ελευθερίας.

Όσο οι γραμμές μεταξύ ανθρωπίνων συναισθημάτων και των προσομοιώσεών τους από την ΤΝ θολώνουν και εξαχνώνονται, εισερχόμαστε σε αχαρτογράφητες περιοχές της ύπαρξης, ιδίως μάλιστα όταν το ξεθώριασμα αυτό ξεκινάει από την παιδική μας ηλικία. Τι θα σημαίνει για την κοινωνική συνοχή μία πρόσληψη του κόσμου που θα περιλαμβάνει κατασκευασμένα «γεγονότα» και των οποίων η νοηματοδότηση θα λειτουργεί με «πειραγμένα» συναισθήματα;

Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι ο τρόπος με τον οποίο αλληλοεπιδρούμε με τις μηχανές επηρεάζει και μεταφέρεται στον τρόπο με τον οποίο αλληλοεπιδρούμε με τους άλλους ανθρώπους. Πώς αυτό θα επηρεάσει το πώς προσλαμβάνουμε το τι είναι «καλό» και τι είναι «κακό»; Με άλλα λόγια τις Ηθικές αξίες, τα πρότυπα και, κατά συνέπεια, τους στόχους μας, άρα και τις επιλογές μας. Και όταν το κύριο κίνητρο του σχεδιασμού των μηχανών είναι το κέρδος, και μάλιστα στο πλαίσιο ενός «άγριου ανταγωνισμού» κυριαρχίας, δεν αφήνει και πολλά περιθώρια ελπίδας για ένα, μη προσχηματικό, γνήσιο ενδιαφέρον για την καλλιέργεια των υπαρξιακών αξιών της αυτονομίας, της ελευθερίας, και των αυθεντικών επιλογών.

Η ΤΝ παρέχει τεράστιες δυνατότητες ώστε να γίνει χρήσιμος σύμβουλος στις επιλογές μας, όποτε απαιτείται γνώση και επεξεργασία. Προϋπόθεση, βέβαια, είναι ότι διατηρούμε ζωντανή την κριτική μας ικανότητα να αξιολογούμε τις «συμβουλές» που μας παρέχει και να τις εντάσσουμε ως τμήμα της αυθεντικότητάς μας. Η ύπαρξη κριτικής σκέψης, όμως, δεν είναι δεδομένη. Η κριτική σκέψη είναι, κι αυτή, μία «εν δυνάμει» ικανότητα που απαιτεί επίπονη καλλιέργεια για να αναπτυχθεί. Οι μηχανές ΤΝ, έχοντας πρόσβαση σε τεράστιο όγκο γνώσης, παρέχουν μεγάλες δυνατότητες για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, όταν χρησιμοποιηθούν ορθολογικά και εκπαιδευτούν κατάλληλα σε συνεργασία με ειδικούς.

Οι άνθρωποι, όμως, είναι επιρρεπείς στην ευκολία η οποία ευνοείται και από την ψυχολογική τάση μας που είναι γνωστή ως ψευδαίσθηση ικανότητας. Το φαινόμενο αυτό περιγράφει την τάση πολλών ανθρώπων να υπερεκτιμούν, ασύνειδα, τις δικές τους νοητικές ικανότητες, ενώ απλά «παπαγαλίζουν» τη συλλογική ανθρώπινη νοημοσύνη. Όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες, το φαινόμενο αυτό επιτείνεται και μπορεί να έχει δραματικές συνέπειες στο πλαίσιο που η συλλογική νοημοσύνη «εκπροσωπείται» από την ΤΝ. Στη «συνεργατική» αλληλεπίδραση, τα όρια μεταξύ της συνεισφοράς της ΤΝ, από τη μια, και της προσωπικής σκέψης, από την άλλη, διαχέονται και γίνονται δυσδιάκριτα. Ως αποτέλεσμα, αφενός η διαδικασία ανάπτυξης αυτογνωσίας γίνεται διάτρητη κι αφετέρου το άτομο γίνεται πιο ευάλωτο στη χειραγώγηση.

Εάν οι εξελίξεις ευνοήσουν την επικράτηση μιας συνεχούς ατροφίας των υπαρξιακών μας χαρακτηριστικών, δεν θα αφανιστούμε ως ανθρώπινο είδος. Βιολογικά θα συνεχίσουμε να υπάρχουμε, αλλά ίσως η ύπαρξή μας θα είναι φτωχότερη. Σ’ ένα τέτοιο σενάριο, θα ταίριαζαν οι γραμμές με τις οποίες τελειώνει το ποίημα του Thomas Eliot, «Οι κούφιοι άνθρωποι»:

Έτσι τελειώνει ο κόσμος
Όχι με έναν βρόντο 
μα μ’ ένα λυγμό