Η εκπαιδευτική πολιτική στον καιρό της Τεχνητής Νοημοσύνης: Ένα Curriculum για το μέλλον 

Πρόσφατα βρέθηκα σε ένα beach bar με το θερμός μου να πάρω έναν καφέ. Το θερμός γενικά συμφέρει: κρατάει τον καφέ σου κρύο και τον πλανήτη με λιγότερο πλαστικό. Win-win κατάσταση. Ο μπάρμαν φάνηκε να το συμπαθεί λέγοντας «καλά κάνετε, υπάρχει πρόβλημα με τα πλαστικά». Ενθαρρυμένος πάω να πω μια λέξη για το οικολογικό, ώσπου έμπλεος αγωνίας ο μπάρμαν ξεστομίζει: «Υπάρχει πρόβλημα. Οι εταιρείες που παράγουν πλαστικά δεν μπορούν να φτιάξουν περισσότερα. Τους λείπει το “τάδε” χημικό. Υπάρχει πρόβλημα! Έχουμε έλλειψη σε πλαστικά»! 

Έχουμε πρόβλημα. Έλλειψης πλαστικών... Μάλλον και οικολογικής επίγνωσης. 

Ο μπάρμαν, ένας κατά τ’ άλλα συμπαθής τύπος γύρω στα 25, είχε κάποια ευθύνη για την έλλειψη οικολογικής του ενημέρωσης. Διάολε, για το πλαστικό έχουν χυθεί τόνοι από pixel σε άρθρα, ντοκιμαντέρ και αναρτήσεις για να μην έχει ακούσει ποτέ τίποτα. Οι θάλασσες κατακλύζονται από τόσο πλαστικό πλέον ώστε αν συνεχιστεί αυτό ως το 2050 θα έχουν στον βυθό πιο πολλά πλαστικά παρά ψάρια, σύμφωνα με τις πιο αξιόπιστες εκτιμήσεις. 

Το Νο1 πρόβλημα στην παγκόσμια ατζέντα, η κλιματική κρίση, δεν θεωρείται μάλλον αρκετά σοβαρό απ’ την εκπαιδευτική πολιτική για να μη το έχει κοινωνήσει ως τώρα αποτελεσματικά

Ασύγκριτα περισσότερο για την έλλειψη οικολογικής παιδείας ευθύνεται η εκπαίδευση. Το Νο1 πρόβλημα στην παγκόσμια ατζέντα, η κλιματική κρίση, που απειλεί να κονιορτοποιήσει τη ζωή της ανθρωπότητας και τόσων άλλων ειδών, δεν θεωρείται μάλλον αρκετά σοβαρό απ’ την εκπαιδευτική πολιτική για να μη το έχει κοινωνήσει ως τώρα αποτελεσματικά. Κι ας φωνάζουν οι επιστήμονες γι’ αυτό απ’ τη δεκαετία του ’70. Πάνω από μισό αιώνα δηλαδή τώρα. 

Αιτία της οικολογικής κρίσης είναι η Τεχνολογία. Για την ακρίβεια η κατά-χρηση Τεχνολογίας που αναπτύσσουμε απ’ την πρώτη βιομηχανική επανάσταση και μετά επιβαρύνοντας όλο και περισσότερο το περιβάλλον: δίχως τους ρύπους που παράγουν τα βιομηχανικά εργοστάσια, τα μέσα μεταφοράς και λοιπά, η Γη τώρα δεν θα σκιαζόταν απ’ το ογκώδες φαινόμενο του θερμοκηπίου. 

Και τώρα ένα νέο και υψηλότερο ορόσημο Τεχνολογίας αρχίζει να ωριμάζει στην Ιστορία: εκείνο της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ). 

Η ΤΝ αντιμετωπίζεται από κάποιους ως ευλογία και από άλλους ως απειλή. Μάλλον δεν πρόκειται για τίποτε από τα δύο αφού κάθε Τεχνολογία έχει και τις δύο αυτές όψεις, και τη φωτεινή και τη σκοτεινή. Όσο ψηλότερο είναι δε το φως της τόσο πιο μακριά απλώνονται και οι σκιές της. 

Χάρη στη βιομηχανική Τεχνολογία, για παράδειγμα, έχουμε το προνόμιο να αντικρίζουμε πια τον καλύτερο κόσμο που έχει φτιάξει η ανθρωπότητα. Τα μέλη της τώρα ζουν πιο πολλά χρόνια από ποτέ, είναι πιο μορφωμένα από ποτέ και έχουν τη μεγαλύτερη μεσαία τάξη που έφτιαξαν ποτέ. Τα όνειρα πάμπολλων περασμένων γενεών που οραματίζονταν κατακτήσεις που φάνταζαν κάποτε άπιαστες ενσαρκώνονται τώρα σε ένα «αυτονόητο» παρόν. 

Η βιομηχανική τεχνολογία έφερε όμως μαζί εξίσου μεγάλες «σκιές», κολοσσιαίες απειλές σαν την κλιματική κρίση που φθείρουν εξαντλητικά τη Γη˙ τον μόνο πλανήτη που μπορεί να μας φιλοξενήσει. 

Όπως η βιομηχανική τεχνολογία έφερε πολύτιμα αγαθά στον άνθρωπο τα 200 τελευταία έτη που υπάρχει, μα η κατάχρησή της έχει φέρει και την πιο σημαντική διεθνή κρίση που σκιάζει την ύπαρξή μας, την κλιματική αλλαγή, αντιστοίχου και μεγαλύτερου μεγέθους δυνατότητες και απειλές εγκυμονεί η τεχνολογία της ΤΝ αθέατες προς το παρόν για τη δημόσια σφαίρα. Κι αυτές θα τις δούμε να υψώνονται στο (όχι και τόσο μακρινό) μέλλον. Η εκπαιδευτική πολιτική θα μπορούσε αυτή τη φορά να προνοήσει για τη διαχείρισή τους. 

«Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος» 

Από τα εργαστήρια της ΤΝ, του διαδικτύου και της βιοτεχνολογίας βγαίνει η σπίθα πια μιας κοσμογονίας. Και όπως συμβαίνει σε κάθε κοσμογονία, μια νέα πραγματικότητα γεννιέται και μια παλιά πεθαίνει. 

Πλήθος ειδικών και φιλοσόφων της τεχνολογίας εκτιμούν λόγου χάρη ότι η ΤΝ θα υπερβεί τον άνθρωπο στο στοιχείο εκείνο που του επέτρεψε να φτάσει απ’ τις πρωτόγονες σπηλιές του μέχρι και το φεγγάρι: τη νοημοσύνη του. Μια τέτοια εξέλιξη έχει τη δυνατότητα να μετατοπίσει τεκτονικά την ανθρώπινη ιστορία, αφού η νοημοσύνη μας είναι η πρωτεύουσα αιτία που έκανε τους ανθρώπους να κυριαρχήσουμε πάνω στα άλλα είδη και να είμαστε το μόνο πολιτικά κυρίαρχο είδος της Γης. 

Αλλά και η γενετική τεχνολογία υπόσχεται να αναβαθμίσει τους εγκεφάλους και το DNA μας φτιάχνοντας σταδιακά ακόμη και νέα είδη ανθρώπων – ισχυρότερων στη δύναμη του νου και του σώματός τους από τους Homo Sapiens. Η βιοτεχνολογία δείχνει να αφήνει πίσω της τους αιώνιους κανόνες της Φυσικής Εξέλιξης φτιάχνοντας μια πραγματικότητα οντολογικά, ιστορικά και πολιτικά πρωτόγνωρη: εσείς, εγώ και όποιος άλλος άνθρωπος έχει ζήσει εδώ και 300.000 χρόνια που υπάρχουν οι Sapiens είμαστε λίγο ή πολύ το ίδιο πλάσμα. Η νέα τεχνολογική επανάσταση της βιοτεχνολογίας δείχνει ικανή ακόμη και αυτό να το αλλάξει. 

Οι καταιγιστικοί ρυθμοί με τους οποίους αναπτύσσονται η ΤΝ και η βιοτεχνολογία ανοίγουν την πύλη μιας ανοίκειας ιστορικά συνθήκης, γνώριμης εν μέρη στη φιλοσοφία με τις έννοιες του «υπερανθρωπισμού» και του «μετανθρωπισμού». 

Ο υπερανθρωπισμός (η ιδέα της γενετικής αναβάθμισης του ανθρώπου μέσω τεχνολογίας) συγκεντρώνει ισχυρούς υποστηρικτές και επικριτές. Στους πρώτους συναντάμε ονόματα θεωρητικών όπως των Νικ Μπόστρομ ή Τζέιμς Χιουζ. Στους επικριτές βρίσκουμε βαριά πάλι ονόματα όπως των Χάμπερμας, Σαντέλ ή Φουκογιάμα. Η αντιπαράθεση είναι σφοδρή και ουσιώδης. Αλλά εκεί όπου συμφωνούν οι δύο πλευρές είναι και το κρισιμότερο σημείο. 

Συμφωνούν στο ότι ο υπερανθρωπισμός στον 21ο αιώνα δεν προκύπτει από κάποια σενάρια επιστημονικής φαντασίας. Προκύπτει από ένα κύμα απτών τεχνολογικών, επιστημονικών και φιλοσοφικών εξελίξεων που οφείλουμε σοβαρά να αναλύσουμε, καθώς μπορούν είτε να αναβαθμίσουν είτε να ζημιώσουν ανεπίγνωστα και ανεπίστρεπτα όλο το ανθρώπινο είδος. 

Μια απόκριση στην τεχνολογική πρόκληση

Όσοι αντικρίζουν τη νέα τεχνολογία ως την πιο βασική πηγή απ’ όπου πηγάζει το σύσσωμο μέλλον του ανθρώπου μπορούν έτσι να δουν και την ανάγκη η Ηθική της Τεχνολογίας (δηλαδή η «Φιλοσοφία της Τεχνολογίας») να γίνει ένα μεθοδικό αντικείμενο διδασκαλίας στα σχολεία και στα πανεπιστήμια του 21ου αιώνα. 

Οι σημερινοί άνθρωποι είμαστε μια από τις πιο κρίσιμες γενιές που έχει ζήσει. Ύστερα από 300.000 έτη παρουσίας μας στον πλανήτη η Τεχνολογία έχει τη δύναμη να ενορχηστρώσει πια την τελευταία πράξη απ’ το έπος της ανθρωπότητας και σε 100 ή 200 χρόνια ο άνθρωπος να μην υπάρχει όπως τον γνωρίζουμε ή και «απλώς» να μην υπάρχει. 

Το σύγχρονο τεχνολογικό φαινόμενο (η ΤΝ, η βιοτεχνολογία, η κλιματική κρίση, τα πυρηνικά όπλα) αναδιατάσσει όλες τις οικουμενικές προτεραιότητες. Η φιλοσοφία και η εκπαίδευση είναι τα πιο σημαντικά βέλη που έχουμε στη φαρέτρα για να αναχαιτιστούν οι προκλήσεις που εγκυμονούν οι οποίες δεν είναι ακόμη ορατές στην έγνοια των πολλών. Δεν θα είναι η πρώτη φορά εξάλλου που θα διακρίνουμε με αργοπορία πυκνά σύννεφα να σκεπάζουν τον οικουμενικό ορίζοντα. 

Το ίδιο συνέβη, για παράδειγμα, και με τη κλιματική αλλαγή που εντοπίστηκε ήδη από τη δεκαετία του ’70 αλλά σχεδόν κανείς δεν ασχολούνταν μαζί της μέχρι πρόσφατα. Πλέον το ζήτημα αποτελεί προτεραιότητα διεθνών διαστάσεων: κυβερνήσεις επιχειρούν να προσαρμοστούν στις ανάγκες της, ακαδημαϊκές σχολές εμβαθύνουν στην απειλή της, σχολεία διδάσκουν τη διαχείρισή της και η αίσθηση του κατεπείγοντος κυκλώνει πια κάθε τραπέζι γύρω από την οικολογική συζήτηση. 

Το ίδιο ρεύμα διεθνούς δράσης θα φορτιστεί αργά ή γρήγορα στην ανάγνωση του κειμένου αυτού και από νέα Τεχνολογία, καθώς θα μεγεθύνει διαρκώς τις δυνατότητες και τις απειλές της. 

Η διαχείριση της τεχνολογίας, η «Ηθική της Τεχνολογίας», γίνεται το πιο σημαντικό Software που ο σύγχρονος άνθρωπος καλείται να αναπτύξει. 

Απ’ την οικολογική κατάρρευση ή τα fake news στα social media (που συγκροτούν μορφές ΤΝ), έως τον έλεγχο της ΤΝ, της γενετικής διαχείρισης του ανθρώπου ή των πυρηνικών όπλων – όλες οι μεγάλες προκλήσεις της φουτουριστικής μας εποχής φυτρώνουν από μια κοινή ρίζα: Την Τεχνολογία. 

Η Παιδεία του 21ου αιώνα καλείται να φτιάξει ένα ενιαίο εκπαιδευτικό Curriculum Ηθικής της Τεχνολογίας που θα ακονίζει την επίγνωση και την κριτική σκέψη γύρω από τον πρωταγωνιστή του καιρού. Ένα Curriculum που θα οιστρηλατεί μια αίσθηση του κύματος προκλήσεων και δυνατοτήτων που φτάνουν με βήμα ταχύ απ’ τον βυθό της τεχνολογίας. 

Διπλής κατεύθυνσης κόσμοι

Αυτό δε σημαίνει ότι χρειάζεται να αναπτύξουμε μια κάποια φοβία στην εκπαίδευση έναντι της Τεχνολογίας. Κάθε άλλο. Η Τεχνολογία είναι πολύτιμη διάσταση της ανθρώπινης φύσης που μας ξεχώρισε από τα άλλα όντα. Μας ελάφρυνε από άφατες δυσχέρειες της ζωής, χάρη στα σπίτια ή στα φάρμακα που έφτιαξε, και εμπλούτισε σε συναρπαστικό βαθμό τον λογισμό μας χάρη σε επινοήσεις της όπως είναι η γραφή και τα ατελείωτα κείμενα που μας χάρισε ή τα τεχνολογικά όργανα της επιστήμης που εκτόξευσαν τη γνώση μας σε κάθε πιθανή ή και απίθανη κατεύθυνση. Η δαιμονοποίηση της τεχνολογίας (που απαντάται στη φιλοσοφία και την εκπαίδευση συχνά) είναι ιλιγγιώδης διανοητική ακροβασία που πρέπει να αποφευχθεί. 

Οι πολιτείες που θα χάσουν την επαφή τους άλλωστε με τη νέα τεχνολογία θα χάσουν και τη δυνατότητά τους να αναπτύσσουν τον πολιτισμό, την οικονομία, ακόμα και τη φιλοσοφία τους – αφού δεν θα είναι σε θέση να κατανοήσουν τον νέο κόσμο που τους περιβάλλει. Θα έχουν την ίδια μοίρα που είχαν όσες πολιτείες δεν αξιοποίησαν έγκαιρα την τεχνολογία της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης: τη μοίρα της οπισθοδρόμησης, της υποβάθμισης, της αποικιακής υποτέλειάς τους στην τροχιά άλλων κρατών. 

Τα παραπάνω όμως δεν αναιρούν πως τώρα βρισκόμαστε κάτω από μέγιστες απειλές με τις οποίες η νέα Τεχνολογία μας σκιάζει. Στην ψηφιακή εποχή που ανατέλλει κινούμαστε σε ένα κόσμο διπλής κατεύθυνσης: απ’ τη μια καλούμαστε να αδράξουμε τις μεγαλειώδεις ευκαιρίες που η Τεχνολογία προσφέρει και απ’ την άλλη να καταστήσουμε αδρανείς τους ολικούς της κινδύνους. 

Τι θα συμβεί στην οικονομική ισχύ των πολιτών αν η ΤΝ καταλάβει τις πιο πολλές εργασίες μας σε βάθος ιστορικού χρόνου; Πώς θα επιβιώσει η Δημοκρατία αν μετακομίσουμε τις αποφάσεις μας από τους εγκεφάλους μας σε «παντογνώστες» φορείς ΤΝ όπως μελλοντικά ChatGPT; Πώς θα γνωρίζουμε στο μέλλον αν η όλο και πιο έξυπνη ΤΝ θα κάνει λάθη όταν θα την εμπιστευόμαστε τυφλά; Πώς θα ελέγξουμε μια ΤΝ που θα υπερβαίνει την ανθρώπινη; Και ποια χάσματα ανισότητας ανοίγει ο γενετικός σχεδιασμός των ανθρώπων; 

Χρειαζόμαστε μια κρίσιμη μάζα πολιτών που να είναι εκπαιδευμένη να προβληματίζεται ουσιαστικά και να απαντάει εύστοχα σε ζητήματα όπως τα παραπάνω για τα οποία ούτε η σημερινή πολιτική, ούτε η εκπαίδευση, ούτε το Google ή καμία μορφή ΤΝ δεν είναι σε θέση να απαντήσει. 

Αν στα σχολεία σήμερα διδάσκουμε μαθήματα κρίσιμα για το μέλλον όσο η γεωλογία ή τα γαλλικά, γιατί να μη διδάσκουμε και ένα Curriculum για τις προκλήσεις της Τεχνολογίας αφού αυτή καθορίζει πιο τεκτονικά από οτιδήποτε άλλο πια το μέλλον του ανθρώπου. 

Δεν μπορούμε ασφαλώς να φανταστούμε πώς ακριβώς αυτό θα είναι. Μα το παλιό ρητό ισχύει ακόμα: ο μόνος τρόπος για να προβλέψει κανείς το μέλλον είναι να το επινοήσει. Και ο καλύτερος τρόπος για να επινοήσουμε το μέλλον τώρα, για να αποφύγουμε τις αλγεινές κακοτοπιές και να αδράξουμε τις πλούσιες ευκαιρίες του, είναι η πιο πετυχημένη λύση που η ανθρωπότητα έχει βρει εδώ και χιλιετίες για να βελτιώνει το μέλλον της – εκείνη της Παιδείας.