Κατάνια, La citta nera: Μια πόλη σμιλεμένη από λάβα και μνήμη

Φαντάσου πως περπατάς στα δρομάκια της Κατάνια, στην πόλη που τα πλακόστρωτα δεν είναι απλώς πέτρα. Είναι μνήμη. Κάθε βήμα κι ένας ψίθυρος του χρόνου. Στην αψίδα μιας στοάς, στέκονται ακόμη οι σκιές των Σικάνων, με τα γυμνά τους πόδια γεμάτα σκόνη και βλέμμα στραμμένο στον ήλιο. Λίγο πιο κάτω, η φωνή ενός Έλληνα αποίκου φωνάζει «ελευθερία» από την αγορά των Συρακουσών. Η ανάσα του σκαλώνει στις κολόνες των ναών που έγιναν εκκλησίες. Οι Καρχηδόνιοι περνούν με αμάξια βαριά, με πανοπλίες από χαλκό και μάτια γεμάτα θάλασσα. Οι Ρωμαίοι, ακολουθούν. Χτίζουν αμφιθέατρα, δρόμους και λουτρά, αφήνοντας το μάρμαρο να διηγηθεί τη δική τους αυτοκρατορική αυταρέσκεια.

Καθώς στρίβεις στη γωνία, ο αέρας γέμισε θυμίαμα. Καλώς τους Βυζαντινούς. Κουβαλούν εικόνες και τραγουδούν ψαλμωδίες, κρατούν ακόμη τις λέξεις ελληνικές, ψιθυρίζουν «φως εκ φωτός». Μα πριν σβήσουν οι ήχοι τους, εμφανίζονται οι Άραβες. Ναι, εκείνοι με τα πολύχρωμα τυρμπάνια, με τα αρώματα, με την καθαρή ματιά. Στήνουν κήπους και αρδευτικά, ποτίζουν τη γη και τη γνώση. Τους μαθαίνουν από την αρχή την τροφή. Έπειτα, έρχονται Νορμανδοί, με χρυσές στολές και βλέμμα βόρειο, και χτίζουν έναν κόσμο που μιλάει λατινικά, προσεύχεται ελληνικά και σκέφτεται σε αραβικά μαθηματικά.

Το πλήθος μεγαλώνει. Οι Γερμανοί Στάουφεν, οι Ανδεγαυοί, οι Ισπανοί της Αραγονίας, οι Βουρβώνοι και, τελικά, οι Ιταλοί – όλοι περνούν, κατοικούν, κατακτούν, αγαπούν. Όλοι αφήνουν πίσω τους λέξεις, πέτρες, μουσικές, και γεύσεις. Και η Κατάνια δεν διαλέγει ποιον θα κρατήσει. Για αυτό και στο τέλος τους κρατάει όλους. Εκεί, στη σκιά της Αίτνας, η πόλη δεν είναι μονάχα ιταλική. Είναι ένα σώμα πολλών ψυχών. Είναι το χαμόγελο του Έλληνα και η προσευχή του Άραβα, το βλέμμα του Νορμανδού και το τραγούδι του Ισπανού. Είναι η Σικελία. Κι εσύ, καθώς περπατάς, δεν είσαι θεατής, δεν είσαι επισκέπτης. Είσαι ο επόμενος που την ονειρεύεται.

Η Κατάνια δεν είναι απλώς μια ακόμη πόλη του μεγάλου νησιού. Είναι ένα κράμα πραγμάτων και αισθήσεων. Κάθε γωνιά της είναι φτιαγμένη, ώστε μυαλό και ψυχή στέκονται στην εκκίνηση μιας διαδρομής σμιλεμένης από στάχτη και αίμα, όπου η Ιστορία, η τέχνη και το ηφαίστειο παίζουν τον δικό τους ρόλο στο αιώνιο δράμα της Μεσογείου. Ανάμεσα στο Ιόνιο Πέλαγος και την αδιάλειπτα ανήσυχη Αίτνα, αναδύεται μια πόλη σιωπηλά ηρωική. Η Κατάνια είναι χτισμένη με μνήμη και λάβα. Mαύρη βαφτίσθηκε και όχι τυχαία. Τα ηφαιστειακά πετρώματα είναι η κύρια κατασκευαστική ύλη. Κανείς δεν με προειδοποίησε ότι θα συναντήσω μια βρόμικη πόλη, δίχως κάδους. Το προσπέρασα ως ασήμαντο. Κανείς δεν θυμήθηκε το οδικό ταπεραμέντο των Σικελών οδηγών. Η προσπέραση στον αυτοκινητόδρομο είναι εμπειρία. Και το κορνάρισμα. Η οδήγηση στους δρόμους είναι το καλύτερο τεστ λειτουργίας των αντανακλαστικών σου. Και πάλι το προσπερνάς και λες θα περπατήσω. Καθώς σηκώνεις τα μάτια και αφήνεσαι στη σαγήνη των κτιρίων που μαρτυρούν αβίαστα τις ένδοξες εποχές που έζησε η πόλη. Η Κατάνια δεν κοιμάται ποτέ. Είναι ο τόπος που η τροφή, αλμυρή ή γλυκιά, είναι φτιαγμένη από μνήμες του σαγηνευτικού νησιού που λέγεται Σικελία.

Εδώ που ήρθες να συναντήσεις τη Μεγάλη Ελλάδα, δεν χρειάζεσαι οδηγό. Αρκεί να περπατήσεις. Οι πέτρες μιλούν. Κι εσύ νιώθεις το «ανήκειν».

Στην καρδιά της πόλης, ένας ελέφαντας από λάβα με προϋπαντεί. Όλα ξεκινούν από την Piazza del Duomo, την παλλόμενη καρδιά της παλιάς πόλης. Εκεί στέκει ο Καθεδρικός Ναός της Αγίας Αγάθης, πολιούχου και προστάτιδας της Κατάνιας, που μαρτύρησε για την πίστη της, όπως μαρτύρησε και η πόλη για την Ιστορία της. Η πρόσοψη του ναού είναι από λευκό μάρμαρο που αντικρούει το σκοτεινό βάθος της ηφαιστειακής πέτρας, μια οπτική μεταφορά της αντίθεσης που διαπερνά ολόκληρη την πόλη. Το φως και το σκοτάδι. Το ιερό και το άγριο.

Ανάμεσα στα σοκάκια και τους μαυρισμένους φούρνους, δεν θα συναντήσεις απλώς λιχουδιές. Θα βρεις ιστορίες τυλιγμένες σε ζάχαρη, φτιαγμένες από μνήμη και θρήνο. Η πιο βαθιά απ’ όλες; Αυτή της Αγίας Αγάθης. Η νεαρή παρθένα βασανίστηκε από τον Ρωμαίο έπαρχο Κουιντιανό, επειδή αρνήθηκε να τον παντρευτεί. Μαρτύρησε σκληρά. Της έκοψαν το στήθος με τσιμπίδα και το σώμα της έγινε σύμβολο πίστης, αντίστασης, γυναικείας αξιοπρέπειας. Οι Κατανέζοι δεν την ξέχασαν ποτέ. Γι’ αυτό και κάθε χρόνο, κάθε μέρα, την τιμούν με τα Minni di Virgini, μικρά, λευκά, ημισφαιρικά γλυκίσματα με ρικότα, που θυμίζουν με σεβασμό τη θυσία της. Σκεπασμένα με λευκό γλάσο, στολισμένα με κερασάκι στην κορυφή, είναι λιχουδιές που δεν καταναλώνονται. Προσφέρονται.

Το μπριός, στρογγυλό, αφράτο, δεν είναι απλώς ένα ψωμάκι. Είναι η αφετηρία της διατροφής τους. Τιμώντας τη φιλοξενία και καταλαβαίνοντας ποιο είναι το καλό, αφεθήκαμε σε μια γλυκιά ρουτίνα. Κάθε πρωί ευλαβικά μαζί με τους Κατανέζους φίλους που μας έδειξαν τον τρόπο, και το καλύτερο μαγαζί κοντά στο Duomo, είχαμε ένα δίλημμα. Το μπριός είναι βάση για δύο τελετουργίες: γρανίτα ή παγωτό. Παίρνεις μια γενναία κουταλιά γρανίτας, την αφήνεις να ξεκουραστεί πάνω στο αφράτο κορμάκι του μπριός, κι εκεί γεννιέται η τέλεια μπουκιά. Φιστίκι, αμύγδαλο, καφές, γεύσεις που λένε «σ’ αγαπώ» στη σικελική ντοπιολαλιά. Γεύσεις με καθαρές επιρροές από τον αραβικό πολιτισμό, αρώματα μιας άλλης εποχής. Στην Κατάνια, ακόμη και το γλυκό κουβαλά ιερότητα. Όπως η πόλη. Όπως η μουσική. Όπως η λάβα.

Μπροστά από τον ναό της Αγίας Αγάθης, στέκεται φρουρός και συνοδοιπόρος ο Liotru, ο μαύρος ελέφαντας της Κατάνιας. Μικρός, χαμογελαστός, σμιλεμένος από ηφαιστειακή πέτρα, κουβαλά στις πλάτες του έναν αιγυπτιακό οβελίσκο. Δεν είναι απλώς γλυπτό. Είναι το τοτέμ της πόλης. Ο φρουρός της. Το παιδί του ηφαιστείου και της φαντασίας. Ο θρύλος λέει πως ήταν ένας μαγικός ελέφαντας που μπορούσε να προβλέψει και να εξευμενίζει τις εκρήξεις της Αίτνας. Άλλοι λένε πως είναι η ενσάρκωση ενός παγανιστή μάγου. Άλλοι πως είναι απλώς μάρτυρας αιώνων. Μα στην Κατάνια δεν έχει σημασία τι είναι αλήθεια και τι θρύλος. Όλα ζουν ταυτόχρονα.

Γύρω από την πλατεία ξεδιπλώνεται ένα αρχιτεκτονικό ποίημα. Το Palazzo dei Chierici, το Palazzo degli Elefanti, σήμερα δημαρχείο, και, λίγο πιο πίσω, η Chiesa della Badia di Sant’Agata. Από τον τρούλο της τελευταίας, μέσα από μια πέτρινη σκάλα, και αφού ανέβεις 170 σκαλιά, αποκαλύπτεται ολόκληρη η πόλη, και πίσω της, η Αίτνα. Θηρίο και θεά. Τα κτίρια, χτισμένα πάνω σε στάχτες και θάνατο μετά τον μεγάλο σεισμό του 1693, δεν ζητούν τον θαυμασμό σου. Τον απαιτούν. Μαυρισμένα, τραχιά, μεγαλόπρεπα, δεν είναι φτιαγμένα για να σε εντυπωσιάσουν, αλλά για να σε αναγκάσουν να ακούσεις την Ιστορία τους.

Και πάνω από όλα, υπάρχει η μουσική. Η Κατάνια δεν είναι απλώς γενέτειρα του Βιτσέντσο Μπελίνι. Είναι η ίδια μια όπερα. Μια πόλη που ζει με την ένταση ενός λαγκάτο, που θυμάται με ένα ρέκβιεμ, που γελά με βιρτουόζικες κωμικές παύσεις, και δακρύζει όπως η Νόρμα όταν θυσιάζεται.

Το Teatro Massimo Vincenzo Bellini, στην ομώνυμη πλατεία, είναι περισσότερο ναός παρά θέατρο. Εκεί η Κατάνια συνεχίζει να τραγουδά. Η όπερα “Norma”, έργο σταθμός, εγκαινίασε τη σκηνή το 1890 και ακόμη αντηχεί. Το Casta Diva, η άρια προσευχή στη σελήνη, δεν είναι απλώς μελωδία. Είναι προσευχή για την ίδια τη ζωή.

Το όνομα του Μπελίνι συναντάται παντού, σε πάρκα, δρόμους, ακόμα και σε πιάτα. Η Pasta alla Norma, ζυμαρικά με μελιτζάνα, σάλτσα ντομάτας και ricotta salata, είναι η βρώσιμη εκδοχή της συγκίνησης. Γεύση απλή, αλλά γεμάτη ιστορία. Το φαγητό της πόλης είναι πολύ καλό. Πίτσα τσιγαρόχαρτο και μια πληθώρα γεύσεων καλύπτουν κάθε απαιτητικό επισκέπτη. Εκεί όμως που πραγματικά γεύεσαι τα γεννήματα της θάλασσας είναι στην ψαραγορά, όπου διαλέγεις από τους πλούσιους πάγκους τι θέλεις, η ψαριά είναι πάντα συγκλονιστική, και στο ψήνουν μπροστά σου.

Η Αίτνα ανασαίνει. Η Κατάνια χορεύει. Πάνω απ’ όλα, η Αίτνα. Δεν είναι σκηνικό, είναι καρδιά. Η πόλη ζει στον ρυθμό της ανάσας της. Οι εκρήξεις της δεν τρομοκρατούν. Υπενθυμίζουν. Η Κατάνια υπάρχει χάρη στη φωτιά της. Και χάρη σε εκείνη ξαναγεννιέται κάθε φορά που καίγεται. Μπορείς να την ανεβείς. Να φτάσεις στα 2.900 μέτρα. Το έδαφος γίνεται μαύρο και κρουστό σαν τύμπανο. Και κάθε βήμα εκεί πάνω είναι σαν να περπατάς στη φωνή μιας άριας που σβήνει και ξαναρχίζει.

Η μεγάλη έκρηξη της Αίτνα το 1669 δεν ήταν απλώς ένα φυσικό φαινόμενο· ήταν μια καταστροφή που σημάδεψε ανεξίτηλα τη μνήμη της Σικελίας. Ξεκίνησε στις 11 Μαρτίου και διήρκεσε τέσσερις ολόκληρους μήνες, έως τις 11 Ιουλίου του ίδιου έτους, έπειτα από εβδομάδες τρομακτικής προειδοποίησης. Η γη έτρεμε, ρήγματα άνοιγαν στη σάρκα του βουνού, και οι κάτοικοι ζούσαν με την προαίσθηση ενός μεγάλου κακού. Η λάβα άρχισε να ξεπηδά από νέες ηφαιστειακές οπές στη νότια πλαγιά του βουνού, κοντά στο σημερινό Nicolosi, σε υψόμετρο περίπου 950 μέτρων. Η χαμηλή αυτή τοποθεσία ευνόησε τη γρήγορη εξάπλωση της λάβας, η οποία κινήθηκε με ορμή και κατέστρεψε τα πάντα στο πέρασμά της. Υπολογίζεται ότι εκλύθηκαν περίπου 600 εκατομμύρια κυβικά μέτρα λάβας, καλύπτοντας 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα και δημιουργώντας ροή μήκους 17 χιλιομέτρων. Τη μεγαλύτερη που έχει καταγραφεί στην Αίτνα τα τελευταία 15.000 χρόνια.

Χάθηκαν ολόκληροι οικισμοί, όπως το Mompilieri, ενώ το Nicolosi και το Misterbianco υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Στις 30 Απριλίου, η λάβα έφτασε στην Catania, καταρρίπτοντας τα δυτικά μεσαιωνικά τείχη της. Οι κάτοικοι, σε μια απέλπιδα προσπάθεια, ανήγειραν πρόχειρους λίθινους φραγμούς – χωρίς αποτέλεσμα. Η λάβα σκέπασε τη λίμνη di Nicito και εξαφάνισε την επιφάνεια του ποταμού Amenano, ο οποίος από τότε ρέει υπόγεια και αναβλύζει ξανά στην Piazza Duomo, στη Fontana dell’Amenano. Ένα παρακλάδι της λάβας έφτασε μέχρι τη θάλασσα, περικυκλώνοντας το Castello Ursino και δημιουργώντας νέα ακτογραμμή μήκους 800 μέτρων.

Η έκρηξη ήταν τόσο έντονη, που άλλαξε ακόμη και τη μελλοντική συμπεριφορά του ηφαιστείου, επηρεάζοντας το ερρηκτικό του στυλ. Η δραματική αυτή περίοδος αποτυπώθηκε με λεπτομέρεια από τον ζωγράφο Giacinto Platania, του οποίου ο πίνακας φυλάσσεται σήμερα στη σάγρη του Duomo di Catania – μια εικόνα γεμάτη ένταση, φόβο και δύναμη.

Κι όμως, το ίχνος της Αίτνα δεν έσβησε εκεί. Η φλόγα της συνεχίζει να πάλλεται κάτω από τα πόδια των σημερινών επισκεπτών. Οι τουρίστες φτάνουν στην Κατάνια με δέος και περιέργεια. Αναρωτιούνται πώς είναι να βρίσκεσαι «μέσα» σε μια ηφαιστειακή έκρηξη. Η αλήθεια είναι πως δεν χρειάζεται να κυλά λάβα για να τη ζήσεις. Το ηφαίστειο είναι παρόν ακόμη και στην ησυχία του. Υπάρχουν δεκάδες διαδρομές που οδηγούν στα σωθικά της πόλης: σπηλιές και lava tubes, παλιοί κρατήρες, αλλά και υπόγεια μονοπάτια γεμάτα μνήμες και μυστήριο.

Στην Piazza Stesicoro, το Anfiteatro Romano προβάλλει σαν σκιά ενός αρχαίου μεγαλείου, μόνο ένα κομμάτι του έχει ανασκαφεί, μα η μεγαλοπρέπειά του αγγίζει σχεδόν αυτή του Colosseo. Κι όμως, δεν είναι το μόνο θαύμα που κρύβεται κάτω από τη σύγχρονη πόλη. Υπάρχουν τα αρχαία ρωμαϊκά λουτρά, όπου οι Ρωμαίοι θέρμαιναν τεχνητά το νερό του Amenano και της θάλασσας για να δημιουργήσουν πολύπλοκες εγκαταστάσεις λουτροθεραπείας. Τα Terme dell’Indirizzo, με τη θολωτή τους οροφή γεμάτη φωτεινά ανοίγματα, θυμίζουν μικρό Κολοσσαίο. Τα Terme della Rotonda κουβαλούν ακόμη χριστιανικά ίχνη στους τοίχους τους. Και τα Terme Achilleane, κάτω από τα θεμέλια της Cattedrale, σε προσκαλούν να τα διασχίσεις ανάμεσα σε ρυάκια και δεξαμενές.

Αλλά ο υπόγειος κόσμος της Κατάνια φτάνει βαθύτερα. Κάτω από τους δρόμους και τα σύγχρονα κτίρια, υπάρχουν κρυμμένα νεκροταφεία, παλαιοχριστιανικά κολομβάρια θαμμένα κάτω από νοσοκομεία, υπόγεια παρεκκλήσια που μετατράπηκαν σε πολιτιστικούς χώρους ή που απλώς ξεχάστηκαν, κρυμμένοι ναοί αφηγούνται ιστορίες σιωπής. Η Cappella Bonajuto, θαμμένη από τον σεισμό του 1693, ζει σήμερα ως χώρος εκδηλώσεων σε ένα μοντέρνο μπαρ. Και στη στοά της San Gaetano alle Grotte, ανάμεσα σε πάγκους και φωνές της αγοράς, κρύβονται τα ερείπια μιας από τις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες της πόλης.

Η Κατάνια είναι μια πόλη φωτεινή και ζωντανή στην επιφάνεια, μα κάτω από τα πόδια σου απλώνεται ένας δεύτερος κόσμος. Μια πόλη σμιλεμένη από λάβα και μνήμη, σιωπηλή αλλά παρών. Είναι σαν να βαδίζεις πάνω σε στρώματα χρόνου. Κάθε βήμα σε φέρνει πιο κοντά σε μια ξεχασμένη ιστορία, ένα μισοσβησμένο όνειρο, μια αρχαία φλόγα που ακόμη καίει. Η Κατάνια δεν είναι απλά κοντά στην Αίτνα. Είναι η Αίτνα.

Η Κατάνια δεν είναι τουριστική. Είναι αληθινή. Όποιος αναζητά το τέλειο, το καθαρό, το εύκολο, ίσως νιώσει αμηχανία στην αρχή. Η Κατάνια δεν στολίζεται για τον επισκέπτη. Δεν κρύβει τα σκουπίδια της, δεν χαϊδεύει τις αναμνήσεις της. Μα μέσα σ’ αυτή την αλήθεια, σ’ αυτή την ειλικρινή τραχύτητα, κρύβεται η αληθινή ομορφιά.

Γιατί η Κατάνια είναι μια πόλη που τραγουδά με ό,τι της απέμεινε. Και δεν είναι λίγο. Είναι οι μνήμες, το ηφαίστειο, η γέννηση κι η αναγέννηση, είναι η όπερα, ο έρωτας, και η αντοχή. Και στο κέντρο της, πάντα, ο ελέφαντας που σου χαμογελά.