Πώς επηρεάζει την υγεία μας η κλιματική αλλαγή;

Το καλοκαίρι που μας πέρασε, ένα καλοκαίρι στο οποίο έσπασαν ρεκόρ υψηλών θερμοκρασιών δεκαετιών, ενδέχεται να ήταν το δροσερότερο καλοκαίρι της υπόλοιπης ζωής μας, όπως εύστοχα σημείωσε η Ashley Ward του Πανεπιστημίου Duke. Το ερώτημα είναι αν η κλιματική αλλαγή, αυτή που θα επάγει θερμότερα και μακρύτερα καλοκαίρια, θα επάγει παράλληλα και λιγότερη ανθρώπινη υγεία.

Δύο είναι οι βασικές παράμετροι μέσω της οποίας η κλιματική αλλαγή επηρεάζει την ανθρώπινη υγεία: η αύξηση της θερμοκρασίας (του αέρα, του εδάφους, των θαλασσών) και η εμφάνιση συχνότερων και εντονότερων ακραίων φυσικών συμβάντων (οξέα κύματα καύσωνα, πλημμύρες, ξηρασία, εκτεταμένες δασικές πυρκαγιές).

Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας ανά εποχή είναι μια αναπόφευκτη βραχυπρόθεσμη μελλοντική πραγματικότητα: Όπως κάθε έμβιος οργανισμός, έτσι και ο άνθρωπος έχει ένα όριο θερμοκρασιών εντός του οποίου λειτουργεί φυσιολογικά – ο εγκλιματισμός σε ακραίες θερμοκρασίες είναι μεν μια εφικτή διαδικασία προσαρμογής, είναι δε μια κατάσταση σημαντικών πιέσεων στη φυσιολογία του ανθρώπου (δεν είναι τυχαίο ότι η αρχική μας γνώση για το θέμα προέκυψε από, αμφισβητούμενης ηθικής, πειραματικές παρατηρήσεις σε εργάτες ορυχείων στη Νότιο Αφρική πριν από πολλές δεκαετίες). Όμως, πλέον, όπως σημειώνει και η Karen Solomon σε άρθρο της στο New England Journal of Medicine της προηγούμενης εβδομάδας, βρισκόμαστε στα όρια της τεχνικά εφικτής φυσιολογικής προσαρμογής του ανθρώπινου σώματος στην περιβαλλοντική θερμοκρασία. 

Γνωρίζουμε ότι η οξεία αύξηση της θερμοκρασίας μπορεί να προκαλέσει θερμική εξάντληση και εν τέλει θερμοπληξία. Γνωρίζουμε επίσης ότι τα κύματα καύσωνα επάγουν σημαντική θνησιμότητα, ειδικά στις μεγαλύτερες ηλικίες: μόνο το καλοκαίρι του 2022, υπολογίζεται ότι πέθαναν περισσότεροι από 60.000 άνθρωποι στην Ευρώπη εξαιτίας καύσωνα, εκ των οποίων περίπου 3.000 στην Ελλάδα, που υπολειπόταν μόνο της Ιταλίας στη βαρύτητα του φαινομένου.

Όμως, η μακροπρόθεσμη αύξηση της θερμοκρασίας, όταν αυτή εκφράζεται σε όλη τη διάρκεια του έτους, επάγει επίσης σημαντική νοσηρότητα και θνησιμότητα: υπολογίζεται ότι για κάθε αύξηση της θερμοκρασίας κατά 1 βαθμό Κελσίου, αυξάνεται κατά 21% ο κίνδυνος θανάτου από καρδιαγγειακά αίτια και κατά 22% από νευροψυχιατρικές διαταραχές. Αυξάνεται επίσης κατά 5% ο κίνδυνος πρόωρων τοκετών, αλλά και, σε ίδιο ποσοστό, ο κίνδυνος εμβρυϊκού θανάτου. Οι αυξημένες θερμοκρασίες προκαλούν και αυξημένη νοσηρότητα, πέραν των θανάτων: νοσήματα του αναπνευστικού επιδεινώνονται (σε συνδυασμό με τα, αλληλένδετα με την κλιματική αλλαγή, αιωρούμενα σωματίδια της ατμόσφαιρας), και η νεφρική λειτουργία και το ισοζύγιο των ηλεκτρολυτών του ανθρώπινου σώματος μπορεί να απορρυθμιστούν σε παρατεταμένα αυξημένη, του έως τότε μέσου όρου, θερμοκρασία.

Όλα αυτά επάγουν και ένα αυξημένο φορτίο στα συστήματα υγείας. Σε μικρότερο βαθμό, η ανθρώπινη υγεία μπορεί να επηρεαστεί και από την εποχική μετακίνηση ορισμένων φυσικών φαινομένων: για παράδειγμα, η πρώιμη ανθοφορία εξαιτίας των υψηλότερων θερμοκρασιών που οδηγούν σε μικρότερους χρονικά χειμώνες, σημαίνει ότι η εποχή των αλλεργιών θα μεταφερθεί και χρονικά νωρίτερα.

Κουνούπια, ιοί, μικρόβια και άλλα παθογόνα

Όπως όμως ο άνθρωπος, έτσι και οι υπόλοιποι οργανισμοί, όλα τα οικοσυστήματα ουσιαστικά, θα επηρεαστούν από την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας, με αποτέλεσμα αλλαγές στην ευδοκίμηση ορισμένων οργανισμών που μεταφέρουν ιούς, παράσιτα, μικρόβια, γενικά παθογόνα για τον άνθρωπο.

Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του ιού του Δυτικού Νείλου, που μέχρι το 2010 ήταν απών από τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, και που πλέον (ελέω ΚΑΙ ανθρωπογενών παρεμβάσεων στη φύση που δημιουργούν περιβάλλοντα στα οποία μπορεί να ευδοκιμήσει ο ξενιστής του ιού, το κουνούπι Culex pipiens) προκαλεί πάνω από 20 νεκρούς ετησίως στην Ελλάδα και δεκάδες σοβαρά κρούσματα νευρολογικής λοίμωξης, ειδικά στην Κεντρική Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Οι αυξημένες όμως θερμοκρασίες έχουν ήδη δώσει τη δυνατότητα στο συγκεκριμένο κουνούπι να ευδοκιμήσει σε περισσότερες περιοχές της χώρας και να πολλαπλασιάζεται αποτελεσματικότερα σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα μέσα στο έτος, οδηγώντας, αναπόφευκτα, στην εμφάνιση κρουσμάτων του ιού του Δυτικού Νείλου και στη Δυτική Ελλάδα – ήδη τα πρώτα κρούσματα στην Ήπειρο καταγράφηκαν το 2023.

Αντίστοιχα νοσήματα που μεταδίδονται μέσω των κουνουπιών είναι ο δάγκειος πυρετός και η λοίμωξη από τον ιό Chikungunya. Ο δάγκειος απουσιάζει από την Ελλάδα από το 1928, όμως τον 21ο αιώνα άρχισε η συστηματική εμφάνισή του, με γηγενή μετάδοση, σε διάφορες χώρες της Νότιας Ευρώπης – το φθινόπωρο του 2023 καταγράφηκαν εκατοντάδες τέτοια κρούσματα στην Κεντρική και Βόρεια Ιταλία. Οι συγκεκριμένοι ιοί, που είναι άγνωστοι για το κοινό αλλά και τους περισσότερους επαγγελματίες υγείας στην Ελλάδα, μεταδίδονται με κουνούπια Aedes albopictus (που υπάρχουν στην Ελλάδα και η αυξημένη θερμοκρασία θα βοηθήσει στην περαιτέρω ευδοκίμησή τους), αλλά κυρίως με τα κουνούπια Aedes aegypti, που δεν υπάρχουν προς το παρόν στην Ελλάδα: προγνωστικά μοντέλα επιστημόνων του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης Νοσημάτων θεωρούν δεδομένο ότι τις επόμενες δεκαετίες ο δάγκειος θα γίνει μια κοινή λοίμωξη, ειδικά στη Νότιο Ευρώπη.

Δεν είναι όλα τα «εξωτικά, τροπικά» παθογόνα, βέβαια, ευνοούμενα από την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας: υπάρχει το παράδοξο της ελονοσίας, για την οποία η πρόγνωση είναι ότι οι περιβαλλοντικές συνθήκες ΔΕΝ θα ευνοούν την επανεγκατάστασή της στη Ν. Ευρώπη.

Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας δεν επιδρά μόνο στον ατμοσφαιρικό αέρα: η αυξημένη θερμοκρασία των θαλασσών οδηγεί σε αυξημένη και εκτεταμένη ικανότητα πολλαπλασιασμού στα θαλάσσια ύδατα διαφόρων δονακίων, παθογόνων που μπορεί να προκαλέσουν θανατηφόρες λοιμώξεις σε ευπαθή άτομα, μετά την έκθεσή τους στο θαλασσινό νερό – ειδικά στη Βαλτική θάλασσα έχουν αναπτυχθεί συστήματα επαγρύπνησης που απαγορεύουν, υπό συγκεκριμένες καιρικές συνθήκες που ευνοούν τα δονάκια, την είσοδο στη θάλασσα. Σημαντικά αυξανόμενο πλέον είναι και το πρόβλημα στις ακτές των Κάτω Χωρών.

Παράλληλα, η αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών έχει πυροδοτήσει προσαρμοστικές μεταβολές σε διάφορα είδη μυκήτων που διαβιούν εκεί: οι μύκητες γενικά δεν προσαρμόζονται επαρκώς σε υψηλές θερμοκρασίες όπως η εσωτερική θερμοκρασία του ανθρώπινου σώματος (εξ ου και πρέπει να είναι ανοσοκατασταλμένος κάποιος για να νοσήσει σοβαρά από μυκητιασική λοίμωξη) – όμως, με τη σταδιακή προσαρμογή τους σε περιβαλλοντικές υψηλότερες θερμοκρασίες, προέκυψαν και μύκητες με σημαντική νοσηρότητα για τον άνθρωπο, όπως ο διαβόητος μύκητας Candida auris, που εμφανίστηκε μέσω αυτής της εξελικτικής διαδικασίας, στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας και αποτελεί μείζον πρόβλημα ενδονοσοκομειακής θνησιμότητας.

Η αυξημένη θερμοκρασία του εδάφους από την άλλη, έχει οδηγήσει στην απόψυξη του μόνιμα παγωμένου υπεδάφους περιοχών της Αρκτικής και γειτονικών αυτής. Η απόψυξη όμως επιτρέπει την ανάδυση στην επιφάνεια ανθεκτικών παθογόνων (όπως ο άνθρακας που κάνει σπόρους και επιζεί έτσι επί μακρόν στο έδαφος, και ο οποίος προκάλεσε μέσω αυτής της απόψυξης μια εκτεταμένη επιζωοτία σε ελάφια της Σιβηρίας, με κρούσματα όμως και σε ανθρώπους). Αντίστοιχα, η απόψυξη απελευθέρωσε και άγνωστα παθογόνα, αρχαίους ιούς που μέχρι τότε δεν ήταν γνωστοί – ορισμένοι εξ αυτών ανήκουν στην κατηγορία των Pandora viruses, ευτυχώς όμως επί του παρόντος πρόκειται για ιούς που δεν αποτελούν απειλή για τον άνθρωπο.

Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, η ένταση και η συχνότητα των οποίων θα επιταθούν, συσχετίζονται με σημαντική επιβάρυνση της ανθρώπινης υγείας

Τέλος, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, η ένταση και η συχνότητα των οποίων θα επιταθούν, συσχετίζονται επίσης με σημαντική επιβάρυνση της ανθρώπινης υγείας. Πέραν των άμεσων κινδύνων, π.χ. πνιγμού σε πλημμυρικά φαινόμενα, δευτερογενώς οφείλει να σημειωθεί, όπως γνωρίζουμε πλέον από τη Θεσσαλία, η αυξημένη εμφάνιση λοιμώξεων όπως της λεπτοσπείρωσης, η μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα, αλλά και η ίδια η ανάγκη «κλιματικής μετανάστευσης», που συνοδεύεται από ασταθή πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και μείζονα ψυχολογική επιβάρυνση.

Η προετοιμασία της κοινωνίας και της πολιτείας για τη μεσομακροπρόθεσμη επίδραση της κλιματικής αλλαγής ξεκινά από την εγγραμματοσύνη για τις επιδράσεις αυτές, την αναγνώριση της ανάγκης ενίσχυσης των δομών υγείας, και των παρεμβάσεων σε προληπτικό επίπεδο, τουλάχιστον για τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Η καταγραφή του ενεργειακού αποτυπώματος των μονάδων υγείας και η εκμηδένισή του αποτελούν έναν περισσότερο φιλόδοξο στόχο.