Ευρώπη και Αθήνα: Πώς άλλαξε η πόλη και η ζωή μας

Αυτό που απολαμβάνω περισσότερο στην Αθήνα είναι να περιπλανιέμαι στους δρόμους της. Να παρατηρώ τους ανθρώπους, να αναζητώ το παρελθόν της πόλης και να προσπαθώ να φανταστώ το μέλλον της. Κατά τη διάρκεια της καραντίνας οι περιπλανήσεις μεγάλωσαν και οι αναδρομές στο παρελθόν αυξήθηκαν. Η Αθήνα της δεκαετίας του ’80 με τα πεντακόσιες χιλιάδες αυτοκίνητα και το νέφος. Η Αθήνα με το υποβαθμισμένο κέντρο. Η Αθήνα των σπασμένων και στενών πεζοδρομίων. Η Αθήνα των εγκαταλελειμμένων κτιρίων. Η Αθήνα της Λεωφόρου Συγγρού που ένωνε το τίποτα με το τίποτα.
Κάποιοι τότε λέγανε ότι μόνοι μας δεν θα καταφέρουμε να φτιάξουμε την πόλη μας και αμήχανοι οι Αθηναίοι την εγκατέλειπαν αναζητώντας την ποιότητα ζωής στα προάστια. Ωστόσο, δεν ήμασταν μόνοι μας. Ήμασταν ήδη μέλος τη ευρωπαϊκής οικογένειας και «Ευρώπη και Πόλη είναι έννοιες αλληλένδετες», όπως γράφει ο πρώην Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Antonio Tajani, στον τόμο «Μνήμη και Αστικό Φαινόμενο» που επιμελήθηκε ο αρχιτέκτονας-πολεοδόμος, Σταύρος Τσέτσης.
Με αφορμή λοιπόν τα 40 χρόνια από την ένταξη της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση περιπλανιέμαι στην Αθήνα και αναζητώ τις μνήμες της. Γιατί «η μνήμη, ή μνήμη πολλών πραγμάτων, είναι ό,τι ονομάζουμε εμπειρία». Αναζητώ λοιπόν την ευρωπαϊκή εμπειρία της πόλης. Τι άλλαξε στη πόλη μας όλα αυτά τα χρόνια. Πώς άλλαξαν οι ζωές μας από την ένταξή μας στην ΕΕ; 

Ένα Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για την Αθήνα

«Οι ιδρυτικές συνθήκες της ΕΟΚ δεν προέβλεψαν καμιά διάταξη που θα μπορούσε να αποτελέσει τη θεσμική βάση για κοινοτικές ενέργειες αναβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος. Αυτό, όμως, δεν εμπόδισε την Ευρωπαϊκή Κοινότητα να παρεμβαίνει σε βασικές συνιστώσες που στοιχειοθετούν μια πολεοδομική και χωροταξική στρατηγική στο πλαίσιο των διαφόρων πολιτικών και δράσεων» θα μου πει ο Σταύρος Τσέτσης για τις χρηματοδοτικές ενισχύσεις που άλλαξαν την εικόνα της Αθήνας και βελτίωσαν την ποιότητα της ζωής των Αθηναίων.

Το 1985 η Αθήνα αποκτά ρυθμιστικό σχέδιο και ευρωπαϊκό ορίζοντα. «Στόχος του ρυθμιστικού ήταν η ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας της πόλης και η βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους τους κατοίκους της, καθώς και η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος» λέει η Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, Ντόρα Γαλάνη. Η κ. Γαλάνη, που διετέλεσε Διευθύντρια του ΕΑΧΑ, της εταιρείας που είχε δημιουργηθεί για την Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, θυμάται: «Όταν άρχισε η υλοποίηση του Προγράμματος για την ενοποίηση, οι αρχαιολογικοί χώροι της Αθήνας ήταν διάσπαρτοι μέσα στον αστικό ιστό της πόλης, κατακερματισμένοι και ασύνδετοι μεταξύ τους, χωρίς να έχουν ενσωματωθεί στις καθημερινές δραστηριότητες των Αθηναίων».

Σήμερα κάτοικοι και επισκέπτες απολαμβάνουν την πόλη και τον Μεγάλο Περίπατο. Το έργο που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης.

Η αναμόρφωση της Πλατείας Συντάγματος, το Μοναστηράκι, οι παρεμβάσεις σε κεντρικές οδούς του ιστορικού κέντρου και τα προγράμματα αποκατάστασης των όψεων των κτιρίων άλλαξαν την εικόνα της πόλης και τη ζωή των Αθηναίων. Χώροι πρασίνου έχουν ελευθερωθεί, ενώ υποβαθμισμένες περιοχές, όπως το Μεταξουργείο και του Ψυρρή, αποτελούν πλέον πόλο έλξης για τους Αθηναίους. Το παλιό εργοστάσιο φωταερίου στο Γκάζι, με ευρωπαϊκούς πόρους, μετατράπηκε σε χώρο τέχνης και πολιτισμού, στα πρότυπα των αναπλάσεων των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων.

«Ο πολιτισμένος άνθρωπος των τεράστιων πόλεων επιστρέφει στην κατάσταση της αγριότητας, δηλαδή της απομόνωσης, διότι η κοινωνική μηχανική του επιτρέπει να ξεχνά την αναγκαιότητα της κοινότητας και να χάνει το αίσθημα του δεσμού μεταξύ των ατόμων, το οποίο άλλοτε αφύπνιζε αδιάκοπα η ανάγκη. Κάθε τελειοποίηση της κοινωνικής μηχανικής καθιστά ανώφελες ορισμένες πράξεις, τρόπους αίσθησης των πραγμάτων, ικανότητες για κοινή ζωή» έλεγε ο Charles Baudelaire. Αυτή την ικανότητα για «κοινή ζωή», που είχαν απολέσει οι Αθηναίοι, την ξαναβρήκαν μέσα από την αναβάθμιση των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς. Μέσα από το ΜΕΤΡΟ της Αθήνας. 

Ένα έργο που η κατασκευή του στοίχησε περί τα 2 δισεκατομμύρια ευρώ, εκ των οποίων το 50% προήλθε από το Α και Β ΚΠΣ και το υπόλοιπο 50% από εθνικούς πόρους και με δάνεια από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Ένα έργο που αποσυμφόρησε τους αθηναϊκούς δρόμους εξυπηρετώντας καθημερινά πάνω από 470.000 επιβάτες, ενώ παράλληλα έβαλε στο λεξιλόγιο των Αθηναίων την έννοια της Βιώσιμης Κινητικότητας.

Παράλληλα οι δημόσιες αστικές συγκοινωνίες αναβαθμίστηκαν και επανασχεδιάστηκε ο συγκοινωνιακός χάρτης της πρωτεύουσας με αποτέλεσμα παραπάνω από ένα εκατομμύριο πολίτες να μετακινούνται με τις αστικές συγκοινωνίες, ενώ το διάστημα πριν τον κορωνοϊό πραγματοποιούνταν περίπου 2,5 εκατομμύρια μετεπιβιβάσεις. Από την αναβάθμιση των αστικών συγκοινωνιών τα αποτελέσματα δεν ήταν μόνο θετικά ως προς την κοινωνικοποίηση των Αθηναίων αλλά και στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Το νέφος της Αθήνας

Οι μεγαλύτεροι θυμούνται την Αθήνα της δεκαετίας του ’80 να είναι πνιγμένη στο νέφος. Ήταν και ο λόγος της επιβολής του δακτυλίου στο κέντρο της πόλης, ένα μέτρο που εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα. Παράλληλα, εκτός από το δακτύλιο, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 υποστηρίχθηκε η αντικατάσταση των επιβατικών αυτοκινήτων με σύγχρονα καταλυτικά με το μέτρο της απόσυρσης, που πρωτοεμφανίστηκε εκείνη την περίοδο. «Οι καταλύτες επιτυγχάνουν ταυτόχρονα μείωση εκπομπών μονοξειδίου του άνθρακα, οξειδίων του αζώτου και πτητικών οργανικών ενώσεων, που είναι επικίνδυνα για την υγεία. Παράλληλα μειώνονται και οι εκπομπές μολύβδου στην ατμόσφαιρα, λόγω της απαίτησης για αμόλυβδη βενζίνη» θα μου πει ο Δρ. Γεώργιος Γρίβας, Επιστημονικός Συνεργάτης του τμήματος Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Ωστόσο χρειάστηκε να περάσουν χρόνια για να μειωθεί η ατμοσφαιρική ρύπανση, αφού ο αριθμός των αυτοκινήτων αυξήθηκε ραγδαία τη δεκαετία μεταξύ 1990-2010. «Χρειάστηκε να βγουν από την κυκλοφορία τα παλιά αυτοκίνητα και να βελτιωθεί περαιτέρω η αντιρρυπαντική τεχνολογία στα καινούργια για να δούμε σημαντικά αποτελέσματα» συμπληρώνει ο κ. Γρίβας. Άλλα μέτρα για να καθαρίσει η Αθήνα από το νέφος ήταν η απομάκρυνση των βιομηχανιών από το λεκανοπέδιο, η βελτίωση της ποιότητας των πετρελαιοειδών και φυσικά η βελτίωση των υποδομών των μέσων μαζικής μεταφοράς.

«Οι περισσότερες από αυτές τις πολιτικές που εφαρμόστηκαν, απορρέουν από την ευρωπαϊκή νομοθεσία η οποία στις αρχές της δεκαετίας του 1990 έκανε υποχρεωτική την ύπαρξη καταλυτών σε όλα τα καινούργια αυτοκίνητα» εξηγεί ο κ. Γρίβας και προσθέτει: «Σταδιακά η ΕΕ εφάρμοσε κανονισμούς για τον περιορισμό των εκπομπών τόσο σε επιβατικά όσο και σε επαγγελματικά οχήματα, ενώ ήδη από τη δεκαετία του ’80 προδιέγραψε τις δυνατότητες παραγωγής και διάθεσης αμόλυβδης βενζίνης».

Οι πρωτοβουλίες όμως της ΕΕ για τη μείωση των εκπομπών δεν μένουν μόνο στο τομέα των μεταφορών αλλά προχωρούν και σε άλλα πεδία, με Οδηγίες που τα κράτη μέλη είναι υποχρεωμένα να ενσωματώσουν στο εθνικό τους δίκαιο. Κανόνες που έχουν να κάνουν με το περιβάλλον, τη παραγωγή ενέργειας, τη βιομηχανία, τη ναυτιλία και γενικότερα με όλους τους τομείς της οικονομίας. Όπως μου επισημαίνει ο κ. Γρίβας «μιλάμε πάντα για ενέργειες ξεχωριστές από το διοξείδιο του άνθρακα και τα άλλα θερμοκηπικά αέρια, όπου υπάρχει άλλη εκτενής σειρά δράσεων, που έχουν οφέλη για την ατμοσφαιρική ρύπανση». Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην Ελλάδα σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΚΠΑΑ οι θάνατοι που οφείλονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση ανέρχονται στους 8.500 ετησίως. 

Ο Σαρωνικός και ο Βιολογικός Καθαρισμός της Ψυττάλειας

Ένα έργο σταθμός που καθάρισε το Σαρωνικό κόλπο από τα λύματα της Αθήνας και του Πειραιά αλλά και όλης της βιομηχανικής ζώνης που αναπτύχθηκε περιμετρικά του Σαρωνικού Κόλπου, είναι το εμβληματικό έργο του Βιολογικού Καθαρισμού της Ψυττάλειας. Η πρώτη φάση του έργου κόστισε 45.135.000 ευρώ με το 85% των χρημάτων να προέρχονται από ευρωπαϊκούς πόρους. Το κόστος των έργων της δεύτερης φάσης ανέρχεται στα 189.500.000 ευρώ με 75% συγχρηματοδότηση από την ΕΕ. Το περιβαλλοντικό όφελος από το έργο της Ψυττάλειας το αναδεικνύει το ΕΛΚΕΘΕ που με συνεχείς μετρήσεις, δειγματοληψίες και αναλύσεις των στοιχείων που συλλέγει, αποτυπώνει την οικολογική κατάσταση του Εσωτερικού Σαρωνικού Κόλπου, διερευνώντας πιθανές μεταβολές σε ορισμένα χαρακτηριστικά του οικοσυστήματος σε σχέση με το παρελθόν. Εκτιμά επίσης την επίδραση των επεξεργασμένων λυμάτων. 

«Τα αποτελέσματα δείχνουν συνεχή βελτίωση της οικολογικής κατάστασης του Σαρωνικού Κόλπου, ιδίως στα σημεία εκβολής των ΚΕΛ. Η επεξεργασμένη εκροή του ΚΕΛΨ διαχέεται στο Σαρωνικό Κόλπο μέσω αγωγών βαθιάς διάχυσης με μειωμένο οργανικό φορτίο των λυμάτων κατά 93% περίπου και του αζώτου κατά 80%».

Ο Παναγιώτης Φασίλης είναι τρίτη γενιά επαγγελματίας αλιέας. «Μπορεί να μην έχω επιστημονικές γνώσεις αλλά έχω εμπειρία και παρατηρώ. Είμαι από 10 χρονώ μέσα στο Σαρωνικό. Μετά το έργο της Ψυττάλειας τα νερά είναι καθαρά και σε αρκετά είδη ψαριών έχουμε δει αύξηση των πληθυσμών» μου λέει, ενώ μου επισημαίνει πόσο σημαντικός παράγοντας είναι η «ποιότητα των νερών», δηλαδή οι καθαρές θάλασσες, τόσο για την ποιότητα των ψαριών που τρώμε όσο και για την συνέχιση του επαγγέλματος των ψαράδων αφού «η ρύπανση ευθύνεται για την μείωση των πληθυσμών των ψαριών και όχι η αλίευση ή υπεραλίευση, όπως αρκετές φορές εσείς οι δημοσιογράφοι αρέσκεστε να λέτε», θα πει ο προσηνής κύριος Φασίλης.

Ο Πολιτισμός και τα καλλιτεχνικά προγράμματα που χρηματοδοτεί η ΕΕ

Τα 40 χρόνια που η χώρα μας είναι μέλος της Ευρωπαϊκής οικογένειας έχουν αφήσει το θετικό τους αποτύπωμα και στον τομέα του πολιτισμού, αφού δεν είναι καθόλου λίγα τα καλλιτεχνικά προγράμματα που χρηματοδοτεί η ΕΕ και έχουν ως στόχο το μετασχηματισμό της κοινωνίας. Ένα πολύ καλό παράδειγμα τέτοιου προγράμματος υλοποιήθηκε στη γειτονιά του Δουργουτίου, την περιοχή των προσφυγικών του Νέου Κόσμου, από τη δημιουργική ομάδα UrbanDig. Αναφέρομαι στο καλλιτεχνικό πρότζεκτ Dourgouti Island Hotel. «Εξακόσιοι τριάντα άνθρωποι, από το τοπικό σπίτι των ηλικιωμένων μέχρι Πανεπιστημιακοί και άνθρωποι του Δήμου Αθηναίων, συνεργάστηκαν με καλλιτεχνικούς οργανισμούς για να αναδείξουν το χτες και το σήμερα της περιοχής. Μιας περιοχής με ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της προσφυγικής ιστορίας της» θα μου πει ο καλλιτεχνικός Διευθυντής, Γιώργος Σαχίνης για το πρόγραμμα που διήρκεσε περισσότερο από τρεις μήνες και το παρακολούθησαν 4000 άνθρωποι. «Καλλιτέχνες και επιστήμονες από Γαλλία, Αυστραλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Αυστρία και Γερμανία, φοιτητές και μαθητές, δάσκαλοι και καθηγητές, κάτοικοι και επισκέπτες, άντρες και γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι πήραν μέρος σε παρουσιάσεις, εργαστήρια και ημερίδες και συνδιαλέχτηκαν μεταξύ τους» λέει ο κύριος Σαχίνης.

Όλη αυτή η επικοινωνία των κατοίκων με φορείς, οργανισμούς και καλλιτέχνες, είχε ως αποτέλεσμα την εξωστρέφεια, το άνοιγμα της κοινωνίας, την ενεργοποίηση εντός της γειτονιάς για τα προβλήματα που τους απασχολούν, την εμπλοκή των ίδιων των κατοίκων για τις λύσεις καθώς και την καταγραφή της προφορικής ιστορίας των ανθρώπων. 

Σκέφτομαι ότι στο καλλιτεχνικό πρότζεκτ Dourgouti Island Hotel συνοψίζεται η ευρωπαϊκή ιστορία της Αθήνας των τελευταίων 40 χρόνων. Με την εξωστρέφεια να είναι η μεγαλύτερη κατάκτηση της πόλης και των κατοίκων της. Περιπλανιέμαι στην Αθήνα και προσπαθώ να φανταστώ ποια θα είναι η ιστορία της την επόμενη δεκαετία. Σίγουρα ευρωπαϊκή και σίγουρα ενδιαφέρουσα.