Ακαδημία Αθηνών: Ξενάγηση στο κορυφαίο νεοκλασικό κτίριο

Η ιστορία του αρχίζει το 1856, όταν ο εγκατεστημένος στην Αυστροουγγαρία πλούσιος Βορειοηπειρώτης Σίμων Σίνας προσφέρθηκε να κάνει μία μεγάλη δωρεά στην Ελλάδα, με σκοπό την ανέγερση κτιρίου στο οποίο θα στεγαζόταν η «Ακαδημία». Η σύλληψη της ιδέας ανάγεται στα πρώτα επαναστατικά χρόνια (1824), ως επιθυμία λογίων και αγωνιστών να συνδεθεί η εθνική ανεξαρτησία με το λαμπρό παρελθόν της Ελλάδος, καθώς επίσης και την ανάπτυξη της παιδείας. Η επωνυμία της απηχεί στην Ακαδημία του Πλάτωνα.

Οι μακρόχρονες, άοκνες προσπάθειες και οι ενέργειες γνωστών προσωπικοτήτων (αντιβασιλέα Μάουρερ, Αλέξανδρου Ραγκαβή, Παναγιώτη Σούτσου κ.ά.) δεν τελεσφόρησαν παρά έναν αιώνα μετά. Καθοριστικό ρόλο έπαιξε η δέσμευση που ανέλαβε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι (1919), για την ίδρυση ελληνικής Ακαδημίας, προκειμένου να μην αποκλειστεί η Ελλάδα από τη Διεθνή Ένωση Ακαδημιών, εξασφαλίζοντας έτσι το δικαίωμα συμμετοχής στις εργασίες. 

H τότε έκρυθμη πολιτική κατάσταση και η Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε ανέστειλαν εκ νέου την ίδρυσή της Ακαδημίας η οποία τελικά πραγματοποιήθηκε μερικά χρόνια αργότερα, όταν ο Δημήτριος Αιγινίτης, ως υπουργός Παιδείας της κυβέρνησης Θεόδωρου Πάγκαλου, προκάλεσε τη Συντακτική Απόφαση της 18ης Μαρτίου 1926 με την οποία ιδρύθηκε η Ακαδημία των Eπιστημών, των Γραμμάτων και των Kαλών Tεχνών. Mε την ίδια απόφαση διορίσθηκαν και τα πρώτα μέλη της, τα οποία ήταν διακεκριμένοι εκπρόσωποι της επιστήμης και της πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας της εποχής, ενώ πρώτος πρόεδρός της ήταν ο Φωκίων Νέγρης.

Το Μέγαρο της Ακαδημίας σχεδιάστηκε από τον Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν, με έμπνευση από την κλασική αρχιτεκτονική του 5ου αι. π.Χ. και συγκεκριμένα του Ερεχθείου. Θεμελιώθηκε με πανηγυρική τελετή στις 2 Αυγούστου 1859, παρουσία του βασιλιά Όθωνα και της βασίλισσας Αμαλίας, μελών της κυβερνήσεως και της Ιεράς Συνόδου, σε οικόπεδο που παραχωρήθηκε από τη Μονή Πετράκη. 

Οι οικοδομικές εργασίες σταμάτησαν μετά την έξωση του Όθωνα, το 1864, και συνεχίστηκαν τέσσερα χρόνια αργότερα. Μετά τον θάνατο του Σ. Σίνα (1876), η σύζυγός του, Ιφιγένεια, επωμίστηκε την ευθύνη για την αποπεράτωση του κτιρίου, ενώ την επίβλεψη των έργων είχε αναλάβει, κατόπιν πρόσκλησης του Χάνσεν, ο μαθητής του Ερνέστος Τσίλλερ (1837-1923). Η επί τούτου έλευση του νεαρού τότε αρχιτέκτονα και η περαιτέρω παραμονή του στην Ελλάδα, συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του ελληνικού αστικού τοπίου των τελών του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. 

Το εσωτερικό του νεοκλασικού Μεγάρου ολοκληρώθηκε το 1885 με συνολικό κόστος ανέγερσης 3.000.000 δρχ. και στις 16 Δεκεμβρίου του ιδίου έτους, έγιναν πανηγυρικά τα εγκαίνια και άνοιξαν οι πόρτες για το κοινό. Η δε Ιφιγένεια Σίνα πρόσφερε, διά μέσου του Τσίλλερ, στον πρωθυπουργό Θεόδωρο Δεληγιάννη, τα κλειδιά του κτιρίου μαζί με προικοδότηση 800.000 δρχ. Ο πρωθυπουργός αρνήθηκε τη δωρεά σκεπτόμενος ότι, μόλις εξαντλούνταν αυτό το ποσό, η λειτουργία του ιδρύματος θα ήταν δυσβάστακτη για τα τότε οικονομικά δεδομένα του ελληνικού κράτους.  

Τελικά, στις 20 Μαρτίου 1887 το Μέγαρο της Ακαδημίας παραδόθηκε με συμβολαιογραφική πράξη από τον Ε. Τσίλλερ στον τότε πρωθυπουργό, Χαρίλαο Τρικούπη. Όμως, η προικοδότηση είχε εξαφανιστεί, διότι στο μεταξύ ο τραπεζικός και εμπορικός οίκος Σίνα είχε πτωχεύσει. 

Το ιωνικού ρυθμού Μέγαρο, με επένδυση από λευκό πεντελικό μάρμαρο σε πειραϊκή πέτρα, διακρίνεται για την εξαιρετική ποιότητα της κατασκευής του. Η κάτοψή του σχηματίζει το κεφαλαίο γράμμα Η. Αποτελείται από ένα κεντρικό τμήμα, σχεδιασμένο ως αμφιπρόστυλος ναός, ενώ οι διάταξη των δύο πτερύγων αριστερά και δεξιά θυμίζουν εκείνη των Προπυλαίων της Ακρόπολης. 

Εξωτερικά κοσμείται με πλούσιο γλυπτικό διάκοσμο, με κύριο στοιχείο τη γλυπτική παράσταση του αετώματος της πρόσοψης που εικονίζει τη γέννηση της Αθηνάς, παραπέμποντας στον Παρθενώνα, έργο του γλύπτη Λεωνίδα Δρόση, σε σχέδιο του Αυστριακού ζωγράφου Καρλ Ραλ (1812-1865). Τα οκτώ μικρότερα αετώματα των πλαγίων πλευρών με γλυπτές παραστάσεις από τερακότα, με θέμα την Αθηνά που προσφέρει τις τέχνες και τις επιστήμες στους Αθηναίους, είναι έργα του Φραντς Μελίντσκι.

Ακοίμητοι φρουροί μπροστά από τον ναό του πνεύματος βρίσκονται οι καθιστοί ανδριάντες των φιλοσόφων Σωκράτη και Πλάτωνα. Στην είσοδο δύο κίονες ιωνικού ρυθμού, συνολικού ύψους 23,25μ., στηρίζουν δύο έργα του Λ. Δρόση, τα αγάλματα της Αθηνάς Προμάχου, ύψους 4,11μ. και του Απόλλωνα Κιθαρωδού, ύψους 3,71μ.  Όπως διαβάζουμε στο βιβλίο «Η Αθήνα που ζήσαμε» του Κώστα Δημητριάδη:

«...δεν είναι γνωστό ποίον ωραίο νέο της Αθήνας είχε για πρότυπό του ο Δρόσης στο άγαλμα του Απόλλωνα. Για την Αθηνά όμως χρησιμοποίησε ως μοντέλο την καλλονή της Πολιτείας, την Αικατερίνη Πολυζώη Σταμπουλοπούλου...»

Διασχίζοντας το Πρόπυλο, ο επισκέπτης εισέρχεται στον μεγάλο διάδρομο που συνδέει τις δύο πτέρυγες του Μεγάρου. Στο βάθος δεξιά, βρίσκεται η ανατολική αίθουσα με τα υπέροχα περίτεχνα φατνώματα οροφής. Εκεί στεγάζονται βιβλιοθήκες και συλλογές έργων τέχνης και πραγματοποιούνται επιστημονικά συνέδρια και εκθέσεις. Αριστερά  τού διαδρόμου ευρίσκονται τα γραφεία των ακαδημαϊκών αρχών και γραφεία υπηρεσιών της Ακαδημίας.

H Αίθουσα Ολομέλειας, στην καρδιά του κτιρίου, το τέμνει κάθετα με τον όγκο της.  Έχει σχήμα ορθογώνιο, στις μακρές πλευρές υψώνονται αμφιθεατρικά τρεις σειρές μαρμάρινων εδρών χωρητικότητας 400 ατόμων, με τις σφίγγες να διαμορφώνουν τα άκρα των εδράνων. Στη μέση βλέπουμε τα φορητά ξύλινα έδρανα, όπου κάθονται οι ακαδημαϊκοί. Ο εσωτερικός ζωγραφικός διάκοσμος, ο οποίος εκτείνεται από τη δυτική πλευρά μέχρι και τη νότια, ξεπερνώντας σε μήκος τα 50 μέτρα, είναι δημιούργημα του καθηγητή ζωγραφικής στη Βιέννη Κρίστιαν Γκρίπενκερ (1839-1916), μαθητή του Καρλ Ραλ, και πραγματεύεται την τριλογία του Αισχύλου με τον μύθο του Τιτάνα Προμηθέα – του Προμηθέα Πυρφόρου, του Προμηθέα Δεσμώτη και του Προμηθέα Λυόμενου. Μέρος των δαπανών κάλυψε ο φιλότεχνος ευεργέτης της Ελλάδος και της Αυστρίας Νικόλαος Δούμπας (1830-1900).

Όπως ακούσαμε από την κυρία Α. Σκουμπουρδή:

«Ο Φιλικός και Πανεπιστημιακός καθηγητής Φίλιππος Ιωάννου (1803-1880) συνέβαλε στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος το οποίο σχετίζεται, έμμεσα, με τον βωμό που υπήρχε τα αρχαία χρόνια στην είσοδο της Ακαδημίας του Πλάτωνα, αφιερωμένο στον ευεργέτη των ανθρώπων Προμηθέα. Από το σημείο εκείνο άρχιζαν κάθε χρονιά οι αγώνες λαμπαδηδρομίας, τα Προμήθεια, που κατέληγαν στον Παρθενώνα». 

Σε οκτώ παραστάσεις –με μνημειακό και ιδεαλιστικό χαρακτήρα και επιδράσεις από τον Μιχαήλ Άγγελο– απεικονίζεται αφηγηματικά η ιστορία του μυθολογικού ήρωα Προμηθέα, ο οποίος παρ’ όλο που γνώριζε από την προφητεία της μητέρας του, Θέμιδος, τα δεινά που θα αντιμετώπιζε αψηφώντας τους θεούς, έκλεψε τη φωτιά και το φως από τον Ήλιο για να τα προσφέρει στους ανθρώπους ώστε να δημιουργήσουν πολιτισμό και να αποφύγουν τον αφανισμό, πληρώνοντας όμως για την πράξη του αυτή βαρύ τίμημα. Ο Δίας τον καταδίκασε σε αιώνια βασανιστήρια, μ’ έναν αετό να κατατρώει το συκώτι του –το οποίο το βράδυ ανανεωνόταν– μια φορά την ημέρα. Ο Ηρακλής τον απελευθέρωσε από τα δεσμά του και τον ανέβασε στον Όλυμπο, όπου η σύνοδος των θεών –Ολυμπίων, Χθονίων και Υποχθονίων– μαζεύτηκε να τον υποδεχθεί, όπως βλέπουμε στην παράσταση πάνω από την είσοδο στην αίθουσα. Τα δώρα του Προμηθέα συμβολίζουν το φως της γνώσης, τα γράμματα, τις τέχνες και τους αριθμούς που μέσω αυτών ο άνθρωπος γίνεται και ο ίδιος δημιουργός, κάτι που μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν αποκλειστική ιδιότητα των θεών.

Όλες οι πλευρές της αίθουσας φέρουν, μέχρι ένα ορισμένο σημείο, ορθομαρμάρωση στην οποία καταγράφονται οι ευεργέτες και οι δωρητές της Ακαδημίας. Σημειωτέον, στην αίθουσα δεν υπάρχει κανένα παράθυρο και ο φωτισμός αρχικά γινότανε μόνο από τη γυάλινη οροφή.

Οι δύο πύλες, εισόδου στην αίθουσα και εξόδου στον κήπο, πλαισιώνονται από δύο εκπληκτικούς κίονες ιωνικού ρυθμού, ως παραστάδες.

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η Ακαδημία Αθηνών είναι το πρώτο κτίριο στην Ελλάδα και ένα από τα ελάχιστα του 19ου αιώνα, ο κήπος του οποίου έχει σχεδιαστεί ως συνέχεια του εσωτερικού, δημιουργώντας έτσι μια άμεση σχέση με την πόλη και παραπέμποντας συγχρόνως στα αρχαία χρόνια όπου συχνά η διδασκαλία μετά τον εσωτερικό χώρο, συνεχιζόταν στον εξωτερικό. Στο υπέρθυρο της εξόδου προς τον κήπο, ένα χαραγμένο με χρυσά γράμματα επίγραμμα του Φίλιππου Ιωάννου, αναφέρει σ’ ελεύθερη μετάφραση: «Οι μούσες, σύντροφοι της ελευθερίας, οι ξενητεμένες, περιπλανιόνταν χρόνια ατελείωτα στην ξένη γη. Τώρα που γύρισαν στην πολυπόθητη Ελλάδα μοιράζουν πάλι όμορφα δώρα στα παιδιά των Ελλήνων».

Ο Φίλιππος Ιωάννου (1800-1880) ήταν ονομαστή φυσιογνωμία των γραμμάτων και το 1836 η ελληνική κυβέρνηση τού είχε αναθέσει να μεταβεί στο Ολδεμβούργο για να διδάξει την ελληνική γλώσσα στη δούκισσα Αμαλία, πριν τον γάμο της με τον Όθωνα. Υπήρξε Φιλικός, Αγωνιστής της Επανάστασης και αργότερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, καθώς και διδάσκαλος του Όθωνα στο Μόναχο, ενώ διετέλεσε αρκετές φορές κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Στο βάθος της αίθουσας δεξιά, δεσπόζει ένα καταπληκτικό ρολόι με μοναδικό μηχανισμό και αριθμούς από την ελληνική αλφάβητο, κορυφαίου οίκου του Παρισιού, το οποίο κατασκευάστηκε ειδικά για την Ακαδημία Αθηνών, σύμφωνα με τις υποδείξεις του αρχιτέκτονα Παναγιώτη Αριστόφρονα – το όνομα του οποίου έχει συνδεθεί άμεσα με τις προσπάθειές του για την ανακάλυψη της θέσης της Ακαδημίας Πλάτωνος και του Δημοσίου Σήματος. Όπως μας πληροφορεί η κυρία Α. Σκουμπουρδή, η μήτρα του ρολογιού καταστράφηκε μετά τη δημιουργία του, ώστε να μην κατασκευαστεί στο μέλλον άλλο όμοιό του. 

Στο υπόγειο του Μεγάρου της Ακαδημίας βρίσκεται η Βιβλιοθήκη «Ιωάννης Συκουτρής» με τους 210.000 τίτλους βιβλίων και 3.000 τίτλους περιοδικών, η οποία ιδρύθηκε ταυτόχρονα με την Ακαδημία το 1926. Εκεί βρίσκονται σπάνια βιβλία ως και 500 χρόνων παλαιότητας. Στον τοίχο του αναγνωστηρίου είναι αναρτημένος ο παγκόσμιος χάρτης του διάσημου Άραβα χαρτογράφου του 12ου αιώνα Al-Idrisi, σχεδιασμένος με ανάποδο προσανατολισμό συγκριτικά με τους σημερινούς χάρτες – δηλαδή στην κορυφή του χάρτη είναι ο νότος και όχι ο βορράς.  

Τα έπιπλα της βιβλιοθήκης της αίθουσας των Ακαδημαϊκών, του γραφείου του προέδρου, έχουν σχεδιαστεί από τον Ε. Τσίλλερ.

Αν και το Μέγαρο της Ακαδημίας, όπως ήδη αναφέρθηκε, είχε ολοκληρωθεί και παραδοθεί στο ελληνικό κράτος το 1887, χρειάστηκαν να περάσουν 39 χρόνια μέχρι την πανηγυρική εναρκτήρια συνεδρία της Ολομέλειας, στις 25 Μαρτίου του 1926. Στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα είχε μείνει αχρησιμοποίητο, με εξαίρεση τη στέγαση της συλλογής του Νομισματικού Μουσείου στην ανατολική πτέρυγα (1890-1940) και των Γενικών Αρχείων του Κράτους, το 1914.

Η μεγάλη αυτή καθυστέρηση λειτουργίας του θεσμού της Ακαδημίας είχε προκαλέσει διάφορα ειρωνικά σχόλια και πρώτου και καλύτερου του σατυρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή:

Αν δεν ακούεται φωνή μες στην Ακαδημία
αν μες ’σ’ αυτή δεν έρχεται κανένας να διδάξη,
ω! μη θαρρής πως έπεσε καμμιά επιδημία, ή πως μας έλειψαν σοφοί. .. πα! πα!
θεός φυλάξοι! Εμείς για λούσο θέλουμε να ήναι ’στας Αθήνας, για λούσο μας την έκτισε κι’ ο μακαρίτης Σίνας.
Αλλ'’αν ’στ’ Αναβρυτήριο ντελάληδες φωνάξουν:
«Ποιος Έλλην θέλει να γενή Ακαδημαϊκός;»
ω! τότε όλ' οι Έλληνες εμπρός σου θα πετάξουν,
και εις τας έδρας πόλεμος θ' ανάψη φονικός.

Εκτός όμως από ειρωνικά σχόλια, η έλλειψη συντήρησης είχε προκαλέσει φθορές στο κτίριο, που περιγράφονται με ιδιαίτερο τρόπο από τον Γενικό Γραμματέα Σίμο Μενάρδου, όταν παρέλαβε το κτίριο από τον Διευθυντή των Γενικών Αρχείων του Κράτους Γιάννη Βλαχογιάννη:

Ότε κατά πρώτον συνήλθαμεν ο κ. πρόεδρος [Φωκίων Nέγρης], οι δύο ποιηταί [Γεώργιος Δροσίνης, Kωστής Παλαμάς] και ο τότε πρύτανις [Σίμος Mενάρδος], κρατούντες αντίτυπα του Kανονισμού, δια να παραλάβωμεν παρά του κ. Yπουργού [Δημήτριος Aιγινήτης] το μαρμάρινον οικοδόμημα, εμανθάναμεν παρά του κ. Bλαχογιάννη, του τέως φρουρού, κάτι το απροσδόκητον. Ότι η στέγη στάζει, και ότι κυριώτατον φωτιστικόν και θερμαντικόν μέσον είχε το μέγαρον την ζωγραφιστήν εκείνην δάδα του Προμηθέως. Περί δε του κήπου αρκεί να λεχθή ότι μόλις ανακάλυψε δύο ανθούς ο κ. Δροσίνης.

Η Ακαδημία Αθηνών, τέλειο δείγμα του κλασικισμού, με τον υπέροχο γλυπτικό και ζωγραφικό διάκοσμο –τον γεμάτο δυνατούς συμβολισμούς– που συνδέει το παρελθόν με το παρόν και εκφράζει τον ιδεαλισμό της εποχής που οικοδομήθηκε, σε συνδυασμό με τον θεσμό που αντιπροσωπεύει και το έργο που επιτελεί, αποτελεί μία μοναδική κιβωτό του φωτός, της σοφίας και του πνεύματος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία.  Εκδ.  Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ, Αθήνα, 2012.
• Δημητριάδης Κώστας, Η Αθήνα που ζήσαμε, Εκδ.  Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ι.Δ. Κολλάρου & Σιας Α.Ε., Αθήνα, 1950
• Μπίρης Κώστας, ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ. ΑΠΟ ΤΟΥ 19ου ΕΙΣ ΤΟΝ 20ονΑΙΩΝΑ, Εκδ. ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ "ΜΕΛΙΣΣΑ", Αθήνα, 1966.
• Χρήστου Χρύσανθος, Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΚΑΙ Ο ΖΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ. Εκδ.  Γραφείο Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2003.
• Ενημερωτικό Φυλλάδιο της Ακαδημίας Αθηνών

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• academyofathens.gr/el/research