Μήπως ο σκύλος σου έχει κάτι να σου πει;

Γενικά, με τα σκυλάκια μας καταλαβαινόμαστε, με το παραπάνω. Είναι όμως κάτι στιγμές που μας κοιτούν επίμονα, με μια λαχτάρα επείγουσα όσο και αδιευκρίνιστη και με την ουρά να κουνιέται σαν τρελή, που μπορεί να μην ξέρουμε τι ακριβώς περιμένουν από εμάς. Ή κάποιες άλλες φορές που γρυλίζουν απειλητικά προς τον τοίχο, προς το τίποτα... κι εκείνες τις ώρες πολύ θα θέλαμε να ξέρουμε: αν μιλούσαν, τι θα μας έλεγαν.

Όπως φαίνεται, την ίδια απορία είχαν και άλλοι πολλοί, και η λύση που βρήκαν είναι τα κουμπιά. Τα σκυλάκια εκφράζουν πια τις επιθυμίες τους (και τα συναισθήματά τους;) πατώντας πολύχρωμα κουμπιά στερεωμένα στο πάτωμα. Κάθε κουμπί αντιστοιχεί σε μία λέξη – όταν πατιέται, τη λέει δυνατά και καθαρά. Πέρασα κάποιες ώρες στο TikTok, βλέποντας σκυλάκια να πατούν λέξεις όπως FOOD, MORE και NOW. Ενίοτε με αυτή τη σειρά. Το πιο διάσημο από όλα είναι η Μπάνι (@whataboutbunny). Έχει 8,6 εκατομμύρια ακόλουθους. Επίσης έχει διάγνωση γενικευμένης αγχώδους διαταραχής και παίρνει Πρόζακ. Το διαδικτυακό κατάστημά της, Fluent Pet, διαθέτει σετ κουμπιών για αρχάριους, με ενενήντα ευρώ. Ναι, υπάρχει σετ και για προχωρημένους – όχι, δεν κυκλοφορεί στα ελληνικά.

Το κουμπί του 

Η Μπάνι είναι προχωρημένη μαθήτρια. Η Μπάνι είναι αριστούχα. Υπάρχουν όμως αμέτρητα σκυλάκια –και γατάκια, και άλογα, και αγελάδες– που κάνουν έξυπνες δηλώσεις όπως SNACK και OUTSIDE. Το OUTSIDE, διαβάζω στους Times, είναι από τις πρώτες λέξεις που προτείνεται να μάθουμε στον σκύλο μας. Έτσι τουλάχιστον λέει το εκπαιδευτικό πρωτόκολλο της γλωσσοθεραπεύτριας Κριστίνα Χάνγκερ, της γυναίκας που ξεκίνησε όλη αυτή την τάση.

Η Χάνγκερ δίδασκε σε παιδιά να μιλούν πατώντας εικονίδια σε ένα τάμπλετ. Είπε να το δοκιμάσει και με το κουτάβι της, τη Στέλλα. Αγόρασε λοιπόν ένα σετ από κουμπιά, τα οποία, με ένα πάτημα, αναπαρήγαγαν –με τη δική της ηχογραφημένη φωνή– απλές λέξεις όπως OUTSIDE, PLAY και WATER. Μετά, τα στερέωσε στο πάτωμα. Κάθε φορά που μιλούσε στο κουτάβι, πατούσε και το αντίστοιχο κουμπί. Πήρε έναν μήνα στη Στέλλα να μάθει να πατάει το OUTSIDE για να βγει βόλτα και λίγο παραπάνω ώστε να πατήσει το PLAY για παιχνίδι. Μερικούς μήνες αργότερα, ενώ η Χάνγκερ πότιζε τα φυτά, η Στέλλα πάτησε το WATER.

Κάποιοι ζήλεψαν τη Χάνγκερ και τη μιμήθηκαν. Μετά κι άλλοι. Σύντομα, ένα ολόκληρο κίνημα δημιουργήθηκε, με σκυλάκια που μιλούν αγγλικά και με περήφανους ιδιοκτήτες (γυναίκες κυρίως) που περνούν ατελείωτες ώρες πατώντας κουμπιά μαζί τους, καμαρώνοντας στα social. Απ’ όλα, ωστόσο, η Μπάνι είναι η πιο πολυλογού. Και η πιο φιλοσοφημένη. I DOG, έγραψε. Και μετά, DOG WHY.

Βέβαια, ο κόσμος είναι κακός. Αν οι μισοί εκθειάζουν αυτά τα σκυλάκια, κάνουν like στα βιντεάκια τους και τα στέλνουν στους φίλους τους, οι άλλοι μισοί τα αμφισβητούν, τα παρωδούν και τα απαξιώνουν. Οι τελευταίοι –οι κακοί– υποστηρίζουν ότι είναι είτε τυχαία είτε ψεύτικα, μονταρισμένα, οπωσδήποτε πάντως παραπλανητικά. Κάποιοι έκαναν παραλληλισμούς με τον Έξυπνο Χανς, ένα άλογο που έγινε διάσημο στις αρχές του 20ού αιώνα, αφού ο ιδιοκτήτης του το έκανε περιοδεία σε ολόκληρη τη Γερμανία, για να αποδείξει ότι μπορούσε να διαβάζει και να κάνει μαθηματικούς υπολογισμούς. Εκείνο που τελικά αποδείχτηκε ήταν ότι τα άλογα μπορούν να είναι πολύ, μα πάρα πάρα πολύ, παρατηρητικά.

Talking Heads 

Χρησιμοποιούν γλώσσα τα ζώα; Και, αν ναι, μπορούμε να την καταλάβουμε; Σίγουρα θα θέλαμε, και η προοπτική αυτή πάντοτε κατάφερνε να εξάπτει τη φαντασία μας. Παραμύθια, θρύλοι και λογοτεχνία βρίθουν από κάθε είδους ζώα που μιλούν ανθρώπινα – και, πολύ βολικά, πάντα στη δική μας γλώσσα. Από την κουβέντα της Εύας με το φίδι, τον κακό λύκο της Κοκκινοσκουφίτσας και τους μύθους του Αισώπου, από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη και τις «Μεταμορφώσεις» του Οβίδιου ως τη «Φάρμα των ζώων» και την «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων», τα ζώα, απλά, δεν το κλείνουν.

Εμείς, από την πλευρά μας, από τη στιγμή που εξημερώσαμε κάποια ζώα και τα κάναμε οικόσιτα, δεν έχουμε πάψει να προσπαθούμε να επικοινωνήσουμε μαζί τους – συνήθως με δικούς μας όρους, δηλαδή εξανθρωπίζοντάς τα. Ο Δαρβίνος, που είχε σκύλο ο ίδιος, πίστευε ότι τα θηλαστικά έχουν ανθρώπινα συναισθήματα και ανθρώπινη αντίληψη, απλά σε άλλον βαθμό. Ειδικά τα πρωτεύοντα, έγραφε στην «Καταγωγή του ανθρώπου», νιώθουν ζήλια, καχυποψία, ευγνωμοσύνη, μπορούν να δείξουν μεγαλοψυχία, εξαπατούν, εκδικούνται, θίγονται όταν τα γελοιοποιούμε και έχουν αίσθηση του χιούμορ.

Ανατρεπτικές για την εποχή τους, οι ιδέες αυτές ενέπνευσαν κάποιους βικτωριανούς που άρχισαν τα αυτοσχέδια πειράματα με τα κατοικίδιά τους. Ο Τζον Λάμποκ, γείτονας του Δαρβίνου, εκπαίδευσε τον σκύλο του ώστε να του φέρνει μία κάρτα που έγραφε BONE όποτε ήθελε να φάει. Κάποιοι άλλοι προσπάθησαν να μεταφράσουν τα γαυγίσματα και τα νιαουρητά. Ο Γάλλος Αλφόνς Λεόν Γκριμάλντι συνέταξε λεξικό με εξακόσια διαφορετικά νιαουρίσματα και τη σημασία τους. Το ίδιο έκανε και ο Άγγλος Σερ Ρίτσαρντ Μπάρτον στην Ινδία, αλλά με μαϊμούδες – το δικό του λεξικό είχε εξήντα ήχους λήμματα.

Σήμερα μπορεί να μας φαίνονται πρωτόγονες αυτές οι απόπειρες, μπορεί να γελάμε. Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει: Ο λόγος είναι μονοπώλιο του ανθρώπινου είδους; Ή μπορούν και άλλα ζώα να τον χρησιμοποιήσουν; Ο Νόαμ Τσόμσκι πάντως, δηλώνει κατηγορηματικά πως κάτι τέτοιο είναι αδύνατον. Και ποιος τολμά να διαφωνήσει με τον Τσόμσκι; Ε, πολλοί. Καταρχήν όλοι οι ιδιοκτήτες που πιστεύουν ότι ο σκύλος τους τους καταλαβαίνει καλύτερα από κάθε άλλον –ότι, δεν μπορεί, σε κάποια προηγούμενη ζωή ήταν άνθρωπος–, και δεν είναι λίγοι. Με τους σκύλους άλλωστε συμβιώνουμε αμέτρητα χρόνια, από δεκαοχτώ έως τριάντα δύο χιλιάδες, λένε οι εκτιμήσεις. Αν το σκεφτείς, είναι τα πρώτα ζώα που μας άκουσαν να συζητάμε. Μελέτη σε δύο κόλεϊ, τον Ρίκο και τον Τσέισερ, έδειξε ότι κάποιοι σκύλοι μπορούν να μάθουν πάρα πολλές λέξεις (ο Τσέισερ είχε μάθει πάνω από χίλιες).

Τον έλεγαν Παβλόφ 

Η επιστήμη δέχεται ότι τα σκυλάκια μας μπορούν να αντιλαμβάνονται ανθρώπινες λέξεις, αλλά επιμένει ότι δεν μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν. Ωραία, τότε γιατί πατούν κουμπιά; Όλοι μας ξέρουμε ότι τα σκυλάκια μας θα κάνουν τα πάντα για να μας ευχαριστήσουν, θα προσπαθήσουν να πατήσουν και το σωστό κουμπί, ακόμη κι αν δεν ξέρουν τι σημαίνει, προκειμένου να εισπράξουν το μπράβο μας ή να δουν τη χαρά και τον ενθουσιασμό στο πρόσωπό μας. Αυτό βέβαια θυμίζει τον Παβλόφ και τα εξαρτημένα αντανακλαστικά, ψέματα;

Αυτό ακριβώς ερευνούν τώρα οι ειδικοί, το αν, πατώντας κουμπιά, έχουμε πραγματική επικοινωνία ή απλώς αντανακλαστική μάθηση. Αν ο σκύλος πραγματικά σχηματίζει προτάσεις που κατανοεί ή απλώς ανταποκρίνεται στις προτροπές μας. Αλλά πάντοτε χρειάζεται ένα άλμα πίστης για να προχωρήσει η γνώση. Κάνεις μία υπόθεση –συχνά τολμηρή, αν όχι εξωφρενική– και μετά την τεστάρεις. Το τεστάρισμα έχει αναλάβει το πρότζεκτ They Can Talk του πανεπιστημίου της Καλιφόρνια. Συγκεκριμένα, κάνουν βιομετρικές καταγραφές, ώστε να διαπιστώσουν αν όντως είναι ήρεμο ένα σκυλάκι όταν πατάει το κουμπί HAPPY κι αν είναι αγχωμένο όταν πατάει το WORRIED. Οι μελέτες γίνονται σε σκυλάκια υψηλών επιδόσεων, ένα από αυτά είναι η Μπάνι. Βέβαια, τα περισσότερα σκυλάκια, όπως και οι περισσότεροι άνθρωποι, δεν είναι ιδιοφυίες, είναι μετριότητες. Από τα δέκα χιλιάδες που μελετούνται, μόνο τα εξήντα πέντε μπορούν να χρησιμοποιήσουν πάνω από εκατό λέξεις. Ο μέσος όρος είναι εννέα.

Ο Έξυπνος Χανς, όπως τελικά αποδείχτηκε, δεν ήξερε να διαβάζει και να λύνει μαθηματικές ασκήσεις. Ήξερε όμως να διακρίνει ακόμη και τις πιο αμυδρές, τις πιο λεπτές, ανεπαίσθητες αντιδράσεις στο πρόσωπο εκείνου που του έκανε τις ερωτήσεις, κι έτσι να καταλαβαίνει πότε πατάει, ή πάει να πατήσει, τη σωστή λέξη και το σωστό νούμερο. Όταν έβαζαν ένα παραπέτασμα ανάμεσά τους, δεν μπορούσε να απαντήσει. Κάπως σαν τον παίκτη του πόκερ που προσπαθεί να διαβάσει το πρόσωπο του αντιπάλου του. Αν εκείνος φοράει μαύρα γυαλιά, δεν έχει πολλές ελπίδες.

Χάπι εντ

Παραδόξως, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον που μπορεί να έχει ένας σκύλος είναι ακριβώς το ότι είναι σκύλος, το ότι ανήκει σε ένα άλλο είδος, διαφορετικό το οποίο ναι, καμιά φορά, συμβαίνει να μην καταλαβαίνουμε. Γιατί πρέπει να τα αναγκάζουμε να μαθαίνουν τη γλώσσα μας; Μήπως τα κουμπιά είναι περιττά, μήπως, ακόμη χειρότερα, βλάπτουν τελικά την επικοινωνία που τόσα χρόνια έχουμε μαζί τους; Όχι επειδή τα σκυλάκια θα πάψουν να κουνούν την ουρά όταν χαίρονται και να χαμηλώνουν τα αυτιά όταν τα μαλώνουμε – δεν νομίζω ότι κινδυνεύουν να ξεχάσουν τη μητρική τους γλώσσα, τη σκυλίσια. Κινδυνεύουμε όμως εμείς, ενδεχομένως, να πάψουμε να καταλαβαίνουμε τη γλώσσα τους, προσπαθώντας να τους μάθουμε τη δική μας. Λες και είναι καλύτερη. Λες και δεν είναι ένα ανέλπιδα ατελές και ελαττωματικό εργαλείο, που ευθύνεται για τις μεγαλύτερες παρεξηγήσεις μεταξύ μας... Ίσως έχουμε τόσο πολύ επενδύσει στην επικοινωνία με τον λόγο –ξεχνώντας την επικοινωνία με το βλέμμα, το σώμα, τις πράξεις μας– που δεν μας αρκεί πια να κοιταζόμαστε στα μάτια με τον σκύλο μας για να καταλαβαινόμαστε. Θέλουμε να μας πει με λέξεις τι εννοεί. Θέλουμε διάλογο με γραμματική, συντακτικό και σημεία στίξης.

Η Άλεξις Ντέβιν είναι ιδιοκτήτρια της Μπάνι. Όταν έκανε τατουάζ βρήκε την ευκαιρία να μάθει στη σκυλίτσα της τις λέξεις MOM και OUCH. Μια ημέρα η Μπάνι πάτησε τα κουμπιά OUCH, EAR, HELP. Η Άλεξις έκρινε ότι η Μπάνι της λέει ότι έχει ωτίτιδα και της έβαλε φάρμακο στο αυτί. Δεν ξέρουμε αν πραγματικά πονούσε το αυτάκι της, δεν είναι αυτό το θέμα. Το θέμα είναι ότι αν ήμασταν αρκετά παρατηρητικοί με τα σκυλιά μας, μπορεί να ξέραμε πότε πονούν. Εκείνα πάντοτε ξέρουν αν πονούμε, χωρίς να τους το πούμε. Τι παραπάνω να ζητήσει κανείς; Ενημερωτικά, ο Έξυπνος Χανς στρατολογήθηκε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είτε σκοτώθηκε σε μάχη το 1916, είτε έγινε τροφή για τους πεινασμένους στρατιώτες. Η Μπάνι, με τα έσοδα του Fluent Pet, μετακόμισε σε σπίτι με κτήμα εικοσιδύο στρεμμάτων στην εξοχή. Ο ψυχολόγος της λέει ότι η αγχώδης διαταραχή της έχει βελτιωθεί. Α, και κάτι άλλο. Τους τελευταίους μήνες παίζει έξω και δεν δείχνει μεγάλη προθυμία να πατάει τα κουμπιά.

Πάντοτε θα έχω εμπιστοσύνη στα σκυλάκια. Όσο για το τι ακριβώς θέλουν να μας πουν όταν γρυλίζουν επίμονα σ’ έναν γυμνό τοίχο... σκεφτείτε το, ίσως τελικά να είναι προτιμότερο να μην ξέρουμε.