Health & Fitness

Σάββας Σαββόπουλος - Οι βασικοί ψυχαναλυτικοί όροι: Εαυτός και Εγώ

Το πρώτο μέρος μιας σειράς συζητήσεων με τον διαπρεπή ψυχίατρο και ψυχαναλυτή για την ερμηνευτική επιστήμη
Αντώνης Παγκράτης
13’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Ο Αντώνης Παγκράτης σε μια σειρά συζητήσεων με τον Σάββα Σαββόπουλο, μια μοναδική προσπάθεια ανάλυσης και επεξήγησης των βασικών ψυχαναλυτικών όρων.

Η ψυχανάλυση αναφέρεται ετυμολογικώς στην ανάλυση της ψυχής. Της ατομικής ψυχής. Της ψυχής του ανθρώπου. Σκοπός της η βελτίωση της ψυχικής καταστάσεως του ανθρώπου, της κοινωνικής του λειτουργικότητας, αφού ως γνωστόν δεν ζούμε σε σπηλιές εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Συνεπώς συμβαδίζει με την κοινωνική, κυρίως την πολιτική ζωή του δυτικού ανθρώπου. Απευθύνεται, αποκλειστικά, στον άνθρωπο των νεωτέρων χρόνων που ζει στην πόλη. Ιδρυτής της ο Ζίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud). Είναι μία ψυχοθεραπευτική μέθοδος η οποία βασίζεται στην συνειρμική ανάσυρση του παρελθόντος του ασθενή. Η μέθοδος είναι κοπιαστική και χρονοβόρα γιατί συναντάει, σταθερά, την ασυνείδητη άρνηση του θεραπευομένου να αποκαλυφθεί. Είναι με άλλα λόγια μία μέθοδος ανασύρσεως παρελθοντικών τραυματικών εμπειριών που έχουν καταχωνιαστεί για χρόνια μέσα στον άνθρωπο με συνέπεια την εκδήλωση νευρώσεων ή ψυχώσεων, που δυσκολεύουν την ζωή, πολλές φορές σε τέτοιο βαθμό που την υποκαθιστούν. Όμως, όπως κάθε επιστήμη, έστω ερμηνευτική, σαν την ψυχανάλυση, χρειάζεται το λεξιλόγιό της. Την ορολογία της. Χωρίς αυτήν ξεφυτρώνουν συνεχώς παρερμηνείες και παρετυμολογίες που δυσκολεύουν το έργο της, το έργο των θεραπευτών. «Ψυχαναλυτικοί» όροι εμφανίζονται σε συζητήσεις, παρεΐστικες ή όχι, σε δημοσιογραφικά άρθρα, σε αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα, βάζοντας συχνά στη θέση της πραγματικής σημασίας μια κοινότοπη πρόσληψη των όρων που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Η ψυχανάλυση είναι ανυπόστατο τμήμα της καθημερινής μας ζωής είτε συμμετέχουμε ενεργά είτε την χρησιμοποιούμε ως πολιτισμικό μέσο κοινωνικής επικοινωνίας. Εν ολίγοις αποτελεί κύριο πεδίο κώδικα κοινωνικότητας, εκτός από την σταθερή προσφορά της στην υγεία μας. Είναι ένας λόγος για να τη γνωρίσουμε καλύτερα.

Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι διαπρεπής ψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Θα προσπαθήσουμε να κάνουμε ευρύτερα γνωστό το αντικείμενο της ψυχαναλυτικής μεθόδου και την πραγματική σημασία των όρων που αναπόσπαστα την ακολουθούν. Η συζήτηση θα χωριστεί σε επτά ενότητες για λόγους καλύτερης κατανοήσεως του αντικειμένου που όμως δεν είναι αυτόνομες μεταξύ τους και δεν πρέπει να εννοηθούν ως τέτοιες. Το κείμενο που ακολουθεί έχει τη μορφή μιας συνεχούς ροής της συνθέσεως σκέψεων, ερωτήσεων, απαντήσεων και εννοιών της συζητήσεως ανάμεσα στον δημοσιογράφο, που είναι ο εκπρόσωπος του κοινού νου, και του ψυχιάτρου - ψυχαναλυτή ως εξειδικευμένου παράγοντα της ερμηνευτικής επιστήμης που θεμελίωσε ο Φρόυντ και συνέχισαν αναπτύσσοντας την σε διαφορετικούς δρόμους δεκάδες άλλοι συνάδελφοί του. 

Ενότητα Α: Εαυτός και Εγώ

1. Ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στο Εγώ και στον Εαυτό;

Το εγώ και ο εαυτός είναι έννοιες που ορίζονται διαφορετικά από την ψυχολογία, την ψυχανάλυση, επιστημονικούς κλάδους και διάφορα συστήματα πίστης, γι’ αυτό και συχνά συγχέονται.

Το Εγώ αντιστοιχεί σε αυτό που νομίζω ότι είμαι και μου επιτρέπει να υπάρχω ως υποκείμενο, ενώ ο εαυτός δηλώνει αυτό που πραγματικά είμαι.

Το Εγώ γεννιέται καθώς αποκτώ συνείδηση της ύπαρξής μου ως προς την υλικότητά της, αλλά και ως οντότητα που σκέφτεται.

Επειδή η συνείδησή μας είναι περιορισμένη γιατί δεν έχει πρόσβαση στο ασυνείδητο, δηλαδή τόσο στις απαγορευμένες επιθυμίες που απωθήθηκαν, όσο και σε τραυματικές καταστάσεις,ο ψυχισμός έσβησε τη διχοτόμηση.

Το 1920 ο Φρόυντ διαμόρφωσε τη δεύτερη θεωρία των ενορμήσεων και όρισε τον τρόπο με τον οποίο δομείται ο ψυχισμός (ψυχικό όργανο).

Ο ψυχισμός απαρτίζεται από τρία ψυχικά συστήματα:

  1. Το Αυτό, που είναι η πηγή των ενορμήσεων του ατόμου, η οποία καλείται να γίνει ψυχική ενέργεια.
  2. Το Εγώ, το σύστημα που ρυθμίζει τις σχέσεις του ατόμου τόσο με τον εσωτερικό του κόσμο όσο και με τον εξωτερικό. Το εγώ θα πρέπει να κατανοηθεί ως ένας ενδιάμεσος που συμβάλλει στο να υπάρξει μια ισορροπία στον ψυχισμό, καθώς κάνει τον υπηρέτη των τριών αφεντάδων ( Αυτό, υπερεγώ, εξωτερική πραγματικότητα).
  3. ΤοΥπερεγώ, που εκπροσωπεί την ηθική παρακαταθήκη των ανιόντων και της κοινωνίας. Δημιουργείται στην επαφή, στις σχέσεις με τις γονεϊκές φιγούρες, με τους δασκάλους και τους γονείς.

Σε αυτήν τη θεωρία ο Φρόυντ τοποθετεί τις ενορμήσεις της ζωής (ενορμήσεις που ενώνουν) και τις ενορμήσεις του θανάτου (ενορμήσεις που χωρίζουν, αποκόπτουν) σε σχέση ανταγωνισμού, αλλά και συνεργασίας. Αυτές οι ενορμήσεις συνδέονται-αποσυνδέονται-επανασυνδέονται.

Για τον Φρόυντ, δηλαδή, το Εγώ είναι ένα ψυχικό σύστημα, το οποίο δρα ως διαμεσολαβητής που πρέπει να διασφαλίζει μια ισορροπία ανάμεσα στις ενορμήσεις, τις ηθικές επιταγές και τις απαιτήσεις της εξωτερικής πραγματικότητας. Το Εγώ περιλαμβάνει ένα συνειδητό και ένα ασυνείδητο μέρος, το οποίο υιοθετεί αμυντικούς μηχανισμούς, που επιτρέπει στο άτομο να προσαρμοστεί και να βρει τη θέση του στον κόσμο.

Στην ψυχανάλυση η έννοια Εαυτός ορίζεται ως το σύνολο των συνειδητών και ασυνείδητων στοιχείων του ψυχοσώματος. Ο Βίννικοτ (Donald Woods Winnicott) μάλιστα διέκρινε τον αληθινό εαυτό, που αντιστοιχεί σε μια εικόνα του εαυτού που συνδέεται με την αντίληψη των πιο αυθεντικών του αντιδράσεων και προσωπικών ιδεών και επιθυμιών από τον ψεύτικο εαυτό.

Ο ψευδής Εαυτός αναπτύσσεται για να αμυνθεί το υποκείμενο στο περιβάλλον του. Βασική του αποστολή είναι να κρύψει και να προστατεύσει τον αληθινό εαυτό.

Για άλλους αναλυτές, ανάλογα με τη θεωρητική τους σκευή η έννοια Εαυτός έχει άλλη σημασία. Για τον δάσκαλό μου *Francis Pasche (Πας) το υποκείμενο που ψυχικά θεωρείται ότι λειτουργεί φυσιολογικά, λειτουργεί δηλαδή σύμφωνα με το μοντέλο της νεύρωσης ή του ονείρου —σε καταστάσεις δηλαδή όπου ένα ασυνείδητο περιεχόμενο, επιθυμία βρίσκει έκφραση στη συνείδηση μέσα από μια μεταμφίεση ώστε να γίνει αποδεκτή η έκφρασή του μέσα από το νευρωτικό σύμπτωμα ή το όνειρο— διαθέτει μια αναπαράσταση του εαυτού του μέσα στην ιστορία του, η οποία προβάλλεται στα όρια του Εγώ του.

Πρόκειται για μια αναπαράσταση της εικόνας του εαυτού του, αναπαράσταση παρούσα και παρελθούσα, η οποία είναι απαραίτητη για την ψυχική προστασία, όπως το δέρμα είναι απαραίτητο και αναντικατάστατο για την προστασία του σώματος.

Μπορούμε να κατανοήσουμε την έννοια του Εαυτού ως προσωπική-ατομική αναπαράσταση της υπάρξεως σε ιστορικά πλαίσια (εν τω γίγνεσθαι). Αυτή η αναπαράσταση της ύπαρξης αποτελεί ένα κάλυμμα του Εγώ το οποίο ορίζεται ως προβολή του σώματος στον ψυχισμό.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο μεγαλύτερος αγώνας του μικρού ανθρώπου είναι το να βγει από την συμβίωση με τη μητέρα του και να γίνει ένα αυτόνομο άτομο, να γίνει ο εαυτός του. Η πρώτη σχέση του βρέφους με την μητέρα του είναι πολύ σημαντική και φυσικά βασίζεται πάνω στην υλικότητα του σώματος της τελευταίας. Είναι εξαιρετικής σημασίας το γεγονός ότι στην σαρκική σχέση των δύο αυτών ατόμων, το σώμα του παιδιού βρίσκει αντίσταση πάνω στο σώμα της μητέρας, δεν μπορεί να εισχωρήσει εντός της. Το σώμα του παιδιού κάνει γκελ πάνω στο σώμα εκείνης κι έτσι ξεχωρίζει από εκείνο, διακρίνεται, βρίσκει. Ο Πας όπως και άλλοι αναλυτές με πρώτον τον Φρόυντ, χρησιμοποίησε την αντιστοιχία των σωματικών λειτουργιών με τις ψυχικές.

2. Γιατί υπάρχουν αυτές οι διαφορές; Πού οφείλονται; Τι γεννά αυτές τις διαφορές;

Το Εγώ είναι μία έννοια που χρησιμοποίησε ο Φρόυντ και στην πρώτη θεωρία της δόμησης του ψυχισμού. Εκεί διέκρινε τρία μέρη: το ασυνείδητο, το προσυνειδητό και το συνειδητό. Από τον ψυχισμό αναβλύζουν δύο ενορμήσεις, οι οποίες και τον τροφοδοτούν ενεργειακά: οι ενορμήσεις του Εγώ ή της αυτοσυντήρησης, οι οποίες κατατείνουν στο να συντηρήσουν το άτομο να το προστατέψουν και οι σεξουαλικές ενορμήσεις που εκπηγάζουν από τις διάφορες ερωτογόνες ζώνες και επιζητούν ικανοποίηση από το αντικείμενο στο οποίο κατευθύνονται.

Ο Εαυτός είναι μία έννοια που προτάθηκε αργότερα από άλλους ψυχαναλυτές. Δεν αναφέρεται στα ψυχικά συστήματα που πρότεινε ο Φρόυντ. Αναπτύχθηκε από αναλυτές σαν την **Κάρεν Χόρνεϊ , τον ***Βίνικοτ, τον Κόχουτ που θέλησαν να μιλήσουν για τον Εαυτό ως κάτι που αντιπροσωπεύει το άτομο στον κόσμο διακρίνοντας κατηγορίες αληθινού και ψεύτικου εαυτού. Το Εγώ είναι μια πιο καθαρή ψυχαναλυτική έννοια ενώ ο εαυτός, χωρίς να παύει να είναι ψυχαναλυτική έννοια, θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι ο φορέας αντίληψης της ύπαρξης του από το άτομο. Το Εγώ στο μεγαλύτερο βαθμό είναι ένα ασυνείδητο σύστημα. Το Εγώ περιλαμβάνει λειτουργίες, όπως π.χ. οι ψυχικές άμυνες, οι οποίες δεν ίδιες με τις λειτουργίες του Εαυτού.

Ο Εαυτός δεν έχει άμυνες;

Οι άμυνες αρχικά περιγράφηκαν σαν λειτουργίες του Εγώ: η απώθηση, η καταστολή, η διχοτόμηση, η διάψευση περιγράφηκαν από το Φρόυντ και τους επίγονούς του. Όμως σε κάποιες περιπτώσεις ορισμένες από αυτές τις άμυνες χρησιμοποιούνται και σε συνάρτηση με την έννοια του εαυτού. Μιλάμε συχνά για ένα διχοτομημένο κομμάτι του εαυτού, όταν αναφερόμαστε σε ένα τμήμα του εαυτού το οποίο δεν είναι προσβάσιμο από τη συνείδηση γιατί είναι εξαιρετικά τραυματικό και έτσι έχει διχοτομηθεί από την υποκειμενικότητα του ατόμου. Πάντως και τα δύο είναι έννοιες που διαμόρφωσαν οι ψυχαναλυτές για να εξηγήσουν καλύτερα τις σχέσεις του ατόμου με τον κόσμο, αλλά και με τον ίδιο του τον ψυχισμό. Μια κατασκευή διερευνήσεως του εσωτερικού μας κόσμου.

3. Μπορεί ένας συνηθισμένος άνθρωπος να συνειδητοποιήσει τη διαφορά ανάμεσα στο Εγώ και στον Εαυτό; Με ποιον τρόπο;

Πολύ δύσκολο για τους ανθρώπους που δεν έχουν εντρυφήσει στην ψυχανάλυση. Ακόμα και για τους ψυχαναλυτές. Και το Εγώ και ο Εαυτός είναι έννοιες που αφορούν αυτό το τμήμα της ύπαρξής μας που διαμεσολαβεί στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους και την εσωτερική μας πραγματικότητα. Ο «πραγματικός» Εαυτός στον οποίο αναφέρεται η Χόρνεϊ είναι αυτός που είναι απαλλαγμένος από τα νευρωτικά στοιχεία. Είναι ένα ιδεώδες φυσικά στο οποίο τείνουμε αλλά ποτέ δεν θα φτάσουμε, όπως απρόσιτος είναι και ο «αληθινός» Εαυτός του Βίννικοτ.

Οι σημαντικοί αυτοί ψυχαναλυτές έχουν τη φιλοδοξία να θέσουν τα όρια της σκέψεώς τους στην υπηρεσία της κατανοήσεως κατασκευάζοντας την καθαρή μορφή του Εαυτού;

Ακριβώς. Προσπαθούν να καθορίσουν το ιδεώδες παρόλο που γνωρίζουν ότι είναι αδύνατο να το φτάσει κάποιος. Γι’ αυτό λέμε ότι έννοιες όπως ο «αληθινός εαυτός», ο «πραγματικός εαυτός» είναι ως έννοιες απρόσιτα ιδεώδη.

Και καλό θα είναι να παραμείνει έτσι. Τι υποχρεώνει τη σκέψη να ασχολείται με το ιδανικό;

Το Εγώ είναι ένα ψυχικό σύστημα που παίζει ένα συγκεκριμένο ρόλο στο άτομο όπως είδαμε. Πρέπει, κατά τον Φρόυντ, να τιθασεύσει το Εκείνο (ID), το καζάνι των ανέκφραστων αναγκών, των ενστίκτων μας, της απρόσιτες ιστορίας μας. Το ζωώδες μέρος μας, που πρέπει να μεταφραστεί σε ψυχική ενέργεια, και τα ένστικτα να γίνουν ενορμήσεις, δηλαδή μια ψυχική ενέργεια. Το Εγώ καλείται να ικανοποιήσει τις ενορμήσεις του αλλά και να προσαρμόσει την στάση του ατόμου στις επικρατούσες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες. Το άτομο όταν έχει ικανοποιηθεί προηγουμένως, μπορεί με την αναπαραστατική του λειτουργία να την ανακαλέσει αυτήν την ευχαρίστηση ψυχικά. Η αναπαραστατική λειτουργία και η σκέψη εργάζονται για να πλησιάσει το άτομο τα ιδεώδη του, γιατί τότε μόνο θα νιώσει άξιο, αξιαγάπητο. 

4. Πού είναι το κέντρο του Εγώ, εντός του σώματος; Στον νου;

Είναι σε όλο το σώμα. Ήδη ο Φρόυντ (1923), στο πλαίσιο της δεύτερης θεωρίας του ψυχικού οργάνου, υποστήριξε ότι το Εγώ είναι «πρωτίστως ένα σωματικό Εγώ». Και πιο συγκεκριμένα ότι «το Εγώ σε τελευταία ανάλυση προέρχεται από τις σωματικές αισθήσεις, κυρίως από εκείνες που εκπηγάζουν από την επιφάνεια του σώματος, δηλαδή το δέρμα. Έτσι αυτό το δέρμα μπορεί να θεωρηθεί μία ψυχική προβολή της επιφάνειας του σώματος και μάλλον θεωρεί ότι αυτό αναπαριστά την επιφάνεια του ψυχικού οργάνου (ψυχισμού)». Δηλαδή, ο Φρόυντ αντιλαμβανόταν το Εγώ ως μία προστατευτική στοιβάδα, εκτόδερμα, εγκεφαλικό φλοιό, τελικά μία προβολή του οργανισμού στο ψυχικό όργανο.

Δεν είναι τυχαίο ότι σπουδαίοι θεωρητικοί της ψυχανάλυσης όπως ο ****Ανζιέ και νωρίτερα η *****Εστέρ Μπικ, θεώρησαν ότι το δέρμα εκφράζει κατά κάποιον τρόπο το ίδιο το Εγώ, το απεικονίζει.

Σαν όριο ανάμεσα στο έσω και το έξω του ανθρώπου...

Όχι μόνο όριο, όπως έχουν επισημάνει οι φιλόσοφοι. Στο δέρμα προσδίδονται οι λειτουργίες του Εγώ. Για τον Ανζιέ το δέρμα είναι όριο, καθρέπτης, φίλτρο, άβακας εγγραφής, φάκελος που εμπεριέχει το ψυχόσωμα, φίλτρο. Το Εγώ κάνει ορισμένες αμυντικές εργασίες. Το Κακό που έχω μέσα μου θέλω να το πετάξω έξω, ονομάζω τον Αντώνη κακό και όχι τον Σάββα. Αυτή είναι η δουλειά του Εγώ. Το Self (Εαυτός) είναι κάτι πολύ πιο γενικό. Ο Βίνικοτ τον ορίζει ως την προσπάθεια εξωραΐσεως του ατόμου στις απαιτήσεις του πατέρα και της μητέρας ή του περιβάλλοντος γενικότερα. Επομένως δομείται ένας «ψεύτικος» Εαυτός με σκοπό να αρέσεις στους άλλους. Τελικώς δεν αρέσεις στον εαυτό σου. Πριν τους ψυχαναλυτές ο Κίρκεργκωρ έλεγε ότι το άτομο ξεχνά τον εαυτό του, δεν τολμά να πιστέψει στον εαυτό του, θεωρεί ότι είναι πολύ επικίνδυνο να είναι ο εαυτός του καιότι είναι πολύ πιο εύκολο και ασφαλές να είναι σαν τους άλλους ανθρώπους που τον περιβάλλουν, να γίνει ένα αντίγραφο, ένας αριθμός, ένα μέρος του περιβάλλοντος.

Πάντως η διαφορά ανάμεσα στο Εγώ και τον Εαυτό δεν είναι κατανοητή.

Μέσα από αυτή την συζήτηση και κάθε τέτοιου είδους συζήτηση γίνονται προσιτές οι εννοιολογικές διαφορές. Όμως το βασικό είναι να γίνει κατανοητή η πρόθεση του ατόμου να τείνει προς έναν ιδανικό εαυτό, που μπορεί να είναι ο «αληθινός» κατά τον Βίννικοτ ή ο «πραγματικός» κατά την Χόρνεϊ.

Αυτή είναι μία πνευματική κατηγορία;

Όχι, η Χόρνεϊ λέει ότι πρέπει να ζεις το σώμα σου, τη σεξουλικότητά σου, χωρίς τα νευρωτικά προβλήματα που φέρνουν οι απαγορεύσεις αλλά συγχρόνως σεβόμενος και τον άλλο άνθρωπο.

Το «σεβόμενος και τον άλλο» δεν είναι ένας παράγοντας ηθικός, δηλαδή πνευματικός;

Ναι, δεν μπορώ να κάνω ό,τι θέλω για να γίνω ο «πραγματικός» μου εαυτός. Ένα παιδί θα ήθελε τα πάντα. Σιγά-σιγά καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί να τα έχει όλα και για να γίνει αρεστός στον κόσμο αρχίζει να ακρωτηριάζει τον «αληθινό», κατά τον Βίννικοτ, εαυτό του. Αρχίζει να μοιάζει πιο πολύ στους γονείς του παρά σε αυτό που δυνητικά θα μπορούσε να γινόταν. Φυσικά από ένα σημείο και μετά δεν μπορεί κανένας να ξεχωρίζει τι είναι δικό του και τι υπηρετεί την εικόνα του που του καθρεφτίζει η μητερα του και στην συνέχεια άλλα άτομα σημαντικά για αυτόν. Είναι σημαντικό πάντως να συνειδητοποιήσει κάποιος τον παραπάνω μηχανισμό που όλους μας ταλαιπωρεί. Είναι σημαντικό να μάθει ότι Εγώ είμαι οι Άλλοι.

Είμαι ΚΑΙ οι Άλλοι ή είμαι ΜΟΝΟ οι Άλλοι;

Ο Αρθούρος Ρεμπώ έγραφε στον δάσκαλό του Izambard: «Εγώ είμαι ένας άλλος» (je est un autre). Αυτή η μεγαλειώδης διατύπωση από τον νεαρό ποιητή θα γίνει ο ορισμός της υπέρβασης του εαυτού και θα φωτίσει ποιητικά και φιλοσοφικά το μυστήριο της ύπαρξης. Δηλώνει ουσιαστικά το πώς εμείς είμαστε οι άλλοι.

To καλύτερο ίσως για τον καθένα μας είναι να λειτουργήσει μια ισορροπία ανάμεσα σε αυτό που έγινες για τους άλλους, μέσα από τα μάτια των άλλων και την προσπάθεια να ανακαλύψεις τον εαυτό σου να τον διαμορφώσεις, να γίνεις τελικά αυτό που μπορείς και επιθυμείς να είσαι.

5. Ακούγεται και γράφεται συχνά η φράση «ο ιδανικός μας/του εαυτός». Υπάρχει ως όρος στην ψυχανάλυση; Τι σημαίνει στην ψυχανάλυση; Τι εννοούμε εμείς οι «κοινοί θνητοί», όταν τον χρησιμοποιούμε;

Υπάρχουν στην ψυχανάλυση η έννοια Ιδεώδες Εγώ και η έννοια Ιδεώδες του Εγώ. το Ιδεώδες Εγώ δεν είναι ένας πραγματικός ενδοψυχικός σχηματισμός αλλά μάλλον προκύπτει από τη ναρκισσιστική παντοδυναμία του παιδιού, είναι στον ενήλικα μία ιδιαίτερη ψυχική έκφανση ενός γενικού φαινομένου που συνδέεται με την υπέρβαση του μέτρου, που εκδηλώνεται κατά τη διάρκεια μιας πρώιμης φάσης της ανάπτυξης, όπου το παιδί έχει δυσκολίες να αποδεχτεί την πραγματικότητα.

Το ιδεώδες Εγώ επιδιώκει να κατακτήσει αυτήν την κατάσταση παντοδυναμίας που το άτομο που το άτομο ζούσε στην φαντασία του στην αρχή της ζωής του. Μέσα σε αυτή τη διάθεση παντοδυναμίας καλλιεργείται ο πιο θανατηφόρος ο πλέον κακοήθης ναρκισσισμός.

Το ιδεώδες του Εγώ είναι εντελώς διαφορετικό. Το άτομο που διαθέτει ένα ιδεώδες του Εγώ παραδέχεται τη σχετικότητα των πραγμάτων, αποδέχεται την αρχή της πραγματικότητας. Μπορεί να δώσει μια εικόνα, ένα όνομα στο ιδεώδες του Εγώ, το οποίο δρα ως ένα πρότυπο, το οποίο οδηγεί το άτομο, το εμπνέει, αλλά ξέρει ότι δεν θα το φτάσει ποτέ. Για τον χριστιανό το Ιδεώδες του Εγώ είναι ο Χριστός. Αλλά ο πιστός ξέρει ότι ποτέ δεν θα μπορέσει να τον φτάσει. Μόνο μέσα στην τρέλα μπορεί να γίνει Χριστός. Η τάση του ατόμου να προσεγγίσει το ιδεώδες του Εγώ του νομίζω δείχνει την κατεύθυνση για την κατάκτηση του «αληθινού» ή του «πραγματικού» εαυτού.

Τι εννοούμε με την φράση ιδανικός εαυτός;

Ο καθένας εννοεί να ενσαρκώνει το δικό του ιδανικό. Βασικά εννοεί τον εαυτό που αινιγματικά του είπε η μητέρα του ότι πρέπει να διαμορφώσει. Το ιδεώδες του Εγώ του παιδιού που θα ενηλικιωθεί είναι το ιδανικό της μαμάς. Στη μητέρα μου π.χ. ιδανικά πρόσωπα ήταν η γιαγιά της και ένας αδελφός της που από μικρό παιδί είχε αφιερωθεί στο Χριστό και στην εκκλησία, ο ******άγιος Καλλίνικος Εδέσσης.

6. Υπάρχει «ψευδής» εαυτός;

Είναι αυτό που είμαστε όλοι στην καθημερινότητά μας. Κατά κάποιον παράδοξο τρόπο, αυτός ο «ψευδής» εαυτός είναι ο εαυτός μας που έχει μορφοποιηθεί. Στην ψυχανάλυση προσπαθείς να εντοπίσεις την ποσόστωση του ψεύδους που εμφανίζεται ως παθολογία με τις έντονες, δυσλειτουργικές νευρώσεις, που δεν σε αφήνουν να εργαστείς και να αγαπήσεις.

7. Γιατί η κοινότοπη (με την έννοια του κοινού τόπου, του συνηθισμένου) πρόσληψη της έννοιας του Εγώ ενέχει αίσθημα επίκρισης; (π.χ.: Εγωπάθεια, αυτός έχει μεγάλο Εγώ, δεν τον αφήνει το Εγώ του να καταλάβει κ.λπ.). Αντίστοιχα γιατί ο εαυτός αντιμετωπίζεται με πιο… επιεική διάθεση; (π.χ. Το έκανε αλλά δεν ήταν ο εαυτός του, δεν τα πάω καλά με τον εαυτό μου κ.λπ.). Γενικώς όταν μιλάμε μας απασχολεί «ο εαυτός μας» όχι το «Εγώ μας». Γιατί;

Πράγματι λέμε πιο πολύ εγωιστής για να κατακρίνουμε κάποιον παρά «εαυτιτιστής», εάν μου επιτρέπεται ο νεολογισμός. Το Εγώ την πρώτη «ενέργεια» (Λίμπιντο) που παίρνει την επενδύει όλη πάνω του. Η λίμπιντο θα επενδύει κυρίως το Εγώ μέχρι να διασφαλιστεί η συνοχή του, μέχρι να ενδυναμωθεί και να αναπτύξει άμυνες ικανές να το προστατεύουν από τα ένστικτά του και τις εξωτερικές απειλές. Εδώ αναπτύσσεται ένας υγιής ναρκισσισμός. Εάν δεν υπάρξει αυτή η λιβιδινική επένδυση του Εγώ, τότε δεν μπορεί να υπάρξει λειτουργικό Εγώ, ούτε και αξιόπιστες σχέσεις αυτού με τον εξωτερικό κόσμο. Είναι προϋπόθεση της υπάρξεως.

Πολλές φορές οι γονείς λόγω δικών τους προβλημάτων και αναγκών δεν επιτρέπουν τη δυνατότητα αυτή στο παιδί, να κάνει αυτή την εγωιστική δουλειά, τη ναρκισσιστική επένδυση. Για παράδειγμα ένα πένθος που βιώνει η μητέρα μπορεί να την αναγκάσει να αποστρέψει το βλέμμα της, την προσοχή της από το παιδί. Ή να είναι απορροφημένη από τα δικά της ναρκισσιστικά προβλήματα και να μη βλέπει καν το παιδί της. Αρχικώς το βρέφος πιστεύει ότι το βυζί της μάνας του είναι δικό του. Είναι η συνέχεια της μήτρας και της ζωτικής τροφής που του παρέχει. Είναι αυτονόητο ότι τρέφεται. Δεν έχει συνείδηση του ομφάλιου λώρου. Δεν έχει συνείδηση ότι κάποιος τον τρέφει αργότερα. Ο κόσμος είναι κυριολεκτικά το εγώ του. Όσο κοντύτερα είναι στο μοντέλο της μήτρας τόσο αναπτύσσεται ο ναρκισσισμός και ενδυναμώνεται το Εγώ. Έχει μία αίσθηση εσωτερικής ασφάλειας. Όταν η μάνα δεν μπορεί να συντρέξει σε αυτές τις ανάγκες αρχίζουν οι πρώιμες ναρκισσιστικές τομές μέσα στο Εγώ. Καμιά φορά είναι τόσο έντονες, εξαιτίας της αδιαφορίας της μητέρας προς το βρέφος -δεν υπάρχουν καν τα μάτια της να καθρεπτιστεί- που το άτομο εγκλωβίζεται στην επένδυση τού Εγώ και δεν ενδιαφέρεται για τους άλλους, δεν δίνει αγάπη στους άλλους, όπως θα συμβεί σε μία πιο φυσιολογική κατάσταση που το παιδί είναι γεμάτο από τη φροντίδα και την ασφάλεια. Η ωρίμανση επί της ουσίας είναι ένας αντιναρκισσισμός. Πάντως ο Εαυτός και το Εγώ συγκροτούνται και αναπτύσσονται ταυτοχρόνως. Ο Εαυτός είναι μια έννοια που βλέπει τον κόσμο από τα «έξω» και το Εγώ από τα «μέσα», αλλά παρόλα αυτά υπάρχει καλός και κακός Εαυτός και Εγώ.

 

* Francis Pasche: Γάλλος ψυχαναλυτής με βαθιά φιλοσοφική μόρφωση, επίσης, αφού είχε σπουδάσει φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο. Ασχολήθηκε με την ψύχωση, τον ναρκισσισμό, την κατάθλιψη και εξέφρασε πάνω σε αυτά τα θέματα ευρηματικές έννοιες, Όπως της κατάθλιψης κατωτερότητας, του αντι-ναρκισσισμού κλπ.

** Karen Horney: Η Κάρεν Χόρνεϊ (Karen Horney, το γένος Ντάνιελσεν, 16 Σεπτεμβρίου 1885 - 4 Δεκεμβρίου 1952) ήταν Γερμανίδα ψυχαναλύτρια που εργάστηκε στις ΗΠΑ. Αμφισβήτησε τις θεωρίες του Φρόυντ, ειδικά όσον αφορά τη σεξουαλικότητα και το ένστικτο προσανατολισμού της ψυχανάλυσης. Θεωρείται Νεοφροϋδική ψυχολόγος αφού διαφώνησε με τον Φρόυντ σχετικά με τις διαφορές στην ψυχολογία γυναικών και αντρών καθώς θεωρούσε πως αυτές οφείλονται στο κοινωνικό περιβάλλον και τον πολιτισμό και όχι στη βιολογία. Είναι περισσότερο γνωστή για τη θεωρία της περί του φθόνου της μήτρας και θεωρείται πρωτοπόρα στη φεμινιστική ψυχολογία.

*** Donald Woods Winnicott: Άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής που άσκησε ιδιαίτερη επιρροή στον τομέα της θεωρίας των αντικειμενικών σχέσεων και της αναπτυξιακής ψυχολογίας. Υπήρξε ηγετικό μέλος της Βρετανικής Ανεξάρτητης Ομάδας της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, πρόεδρος της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας δύο φορές (1956-1959 και 1965-1968) και στενός συνεργάτης της Μάριον Μίλνερ. Ο Winnicott είναι περισσότερο γνωστός για τις ιδέες του σχετικά με τον αληθινό εαυτό και τον ψεύτικο εαυτό, τον «αρκετά καλό» γονέα και δανείστηκε από τη δεύτερη σύζυγό του, Clare Winnicott, αναμφισβήτητα την κύρια επαγγελματική του συνεργάτιδα, την έννοια του μεταβατικού αντικειμένου. Έγραψε αρκετά βιβλία, μεταξύ των οποίων το «Παιχνίδι και πραγματικότητα», και πάνω από 200 εργασίες.

**** Didier Anzieu: Διακεκριμένος Γάλλος ψυχαναλυτής.

***** Esther Bick (1902-1983), γεννημένη στο Przemyśl της Γαλικίας της Πολωνίας (τότε μέρος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας), ήταν ψυχολόγος και ψυχαναλύτρια παιδιών και ενηλίκων, η οποία, μαζί με τον Dr. John Bowlby, δημιούργησε το πρόγραμμα εκπαίδευσης στην ψυχοθεραπεία παιδιών και εφήβων στην Κλινική Tavistock του Λονδίνου το 1948.

****** Άγιος Καλλίνικος Μητροπολίτης Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας (1919-1984): Έλληνας θεολόγος και επίσκοπος της Εκκλησίας της Ελλάδος. Διετέλεσε Μητροπολίτης Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας από το 1967 έως το 1984. Ανακηρύχθηκε άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως το 2020.

Δειτε περισσοτερα