Πώς έχει επηρεάσει η πανδημία τον εγκέφαλό μας;

Ο Sandro Galea είναι γιατρός επιδημιολόγος ειδικός στα ψυχικά τραύματα: έχει μελετήσει την ψυχική κατάσταση ανθρώπων μετά από καταστροφές όπως η 11η Σεπτεμβρίου, τυφώνες και πολιτικές ταραχές. Τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 2020, η Σχολή Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου της Βοστόνης διεξήγαγε μια από τις πρώτες έρευνες ψυχικής υγείας των Αμερικανών κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Και ο Galea διαπίστωσε ότι τους πρώτους μήνες τα ποσοστά κατάθλιψης στις Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αυξηθεί από 8,5% σε 27,8% σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια.

Πιο πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι τα ποσοστά κατάθλιψης κατά τη διάρκεια της πανδημίας κυμαίνονται μεταξύ 23,5% και 30,2%, ανάλογα με τον μήνα. Οι τελευταίες εκτιμήσεις της Pulse Survey τον Φεβρουάριο  του 2021 τοποθετούν τον εθνικό μέσο όρο στο 27,9% με δείγμα περίπου 73.000 Αμερικανών που εξετάστηκαν από τον Απρίλιο του 2020. Οι επισκέψεις στα Επείγοντα των νοσοκομείων για απόπειρες αυτοκτονίας και για υπερβολική δόση ναρκωτικών αυξήθηκαν κατά 6% και 17%, αντιστοίχως, από το 2019 έως το 2020.

Το δεύτερο έτος της πανδημίας σκότωσε περισσότερους από 500.000 Αμερικανούς, προκάλεσε χρόνιες ασθένειες σε εκατοντάδες χιλιάδες ακόμη και είχε ως αποτέλεσμα ποσοστά ανεργίας συγκρίσιμα με εκείνα της Μεγάλης Ύφεσης. Δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ένας χρόνος άγχους, μοναξιάς, φόβου και τραύματος επηρέασε την ψυχική μας κατάσταση. Έχει όμως επηρεάσει και τον εγκέφαλό μας; Οι αυξήσεις των ψυχιατρικών συμπτωμάτων αντιστοιχούν άραγε σε πραγματικές φυσιολογικές αλλαγές στα 86 δισεκατομμύρια των νευρώνων μας;

Ενώ έχουν γίνει πολλές έρευνες για την ψυχική υγεία τον τελευταίο χρόνο, δεν έχει γίνει ακόμα επαρκής έρευνα για τις νευρολογικές συνέπειες της πανδημίας. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι η πανδημία βρίσκεται σε εξέλιξη και η επιστήμη χρειάζεται χρόνο για να εξαγάγει συμπεράσματα. Ξέρουμε ωστόσο τι κάνει το χρόνιο άγχος στον εγκέφαλο και φαίνεται ότι αποτελεί τη ρίζα των περισσότερων προβλημάτων ψυχικής υγείας αυτή τη στιγμή. Είναι σαφές ότι οι άνθρωποι που διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο να εκδηλώσουν κατάθλιψη και άγχος είναι όσοι έχουν χάσει τη δουλειά τους, αντιμετωπίζουν οικονομική ανασφάλεια, ζουν μόνοι ή έχουν μικρά παιδιά που πρέπει να φροντίσουν και δεν μπορούν. Στο μεταξύ, σχεδόν ένας στους πέντε ανθρώπους που ανέρρωσαν από Covid-19 εμφανίζουν έντονο άγχος, διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD) και κατάθλιψη. Οι υγειονομικοί είναι μια ακόμα ομάδα υψηλού κινδύνου: το 40-50% έχουν συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους. Τέλος, όσοι θρηνούν την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για μεταγενέστερη διαταραχή άγχους ή διάθεσης.

Το άγχος είναι ένα θηρίο που μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγές στον εγκέφαλο οι οποίες ανοίγουν την πόρτα για ψυχικες διαταραχές, ιδιαίτερα κατάθλιψη, PTSD και κατάχρηση ουσιών. Το έντονο στρες μπορεί να βλάψει τη μνήμη, τις γνωστικές επεξεργασίες και την ικανότητα του εγκεφάλου να ελέγχει τις αντιδράσεις σ’ αυτό το στρες. Έτσι, με πολλούς τρόπους, οι κυτταρικές αποκρίσεις μπορούν στην πραγματικότητα να επιδεινώνουν το άγχος σε ένα φαύλο κύκλο. Τρεις περιοχές του εγκεφάλου επηρεάζονται ιδιαίτερα από τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης που προκαλεί το άγχος: η αμυγδαλή η οποία σχετίζεται με αντιδράσεις φόβου και άγχους, ο ιππόκαμπος, μια περιοχή σημαντική για τη μάθηση, τη μνήμη και για τη ρύθμιση της διάθεσης και των συναισθημάτων, και τέλος ο προμετωπιαίος φλοιός, το εκτελεστικό κέντρο που ασχολείται με πράγματα όπως ο μελλοντικός προγραμματισμός και ο έλεγχος των παλμών.

Η κατάθλιψη επηρεάζει τον προμετωπιαίο φλοιό και τον ιππόκαμπο τα οποία συρρικνώνονται: ο εγκέφαλος αλλάζει έτσι ώστε το άτομο παραδίδεται στον φόβο και στην ανημπόρια. Πολλές από τις αλλαγές που εμφανίζονται στον προμετωπιαίο φλοιό, την αμυγδαλή και τον ιππόκαμπο αλληλοεπικαλύπτονται μεταξύ κατάθλιψης, άγχους και PTSD. Έτσι κι αλλιώς, πολλοί άνθρωποι διαγιγνώσκονται τόσο με κατάθλιψη όσο και με άγχος. Όπως λέει ο Ian Gotlib, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, «Στο εργαστήριό μας, εστιάζουμε στην κατάθλιψη, αλλά πολλά από τα ευρήματά μας στα πρότυπα λειτουργίας του εγκεφάλου είναι παρόμοια σε ανθρώπους με άγχος».

Στην πανδημία, τα άτομα που έχουν επηρεαστεί άμεσα ή έχουν δει από πρώτο χέρι το θάνατο και τις βλάβες που προκαλεί ο ιός, διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο εκδήλωσης PTSD. Αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι ένα στα τρία άτομα νοσηλεύτηκαν για Covid-19 έχουν αργότερα συμπτώματα PTSD. Αυτοί οι αριθμοί είναι ίδιοι με τα ποσοστά PTSD που αναφέρθηκαν για τους επιζώντες των κοροναϊών SARS και MERS το 2003 και το 2012. Οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας στις πρώτες γραμμές της πανδημίας διατρέχουν επίσης αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης PTSD και έρευνες των εργαζομένων στα νοσοκομεία εντόπισαν συμπτώματα PTSD στο 17%, στο 23% και στο 29% των γιατρών και νοσοκόμων. Η πανδημία βεβαίως δεν είναι τυπικό τραυματικό συμβάν, επομένως είναι απίθανη η διάγνωση μετατραυματικού στρες. Συνήθως, τα τραυματικά γεγονότα είναι πολύ ξεκάθαρα από η απειλή είναι ολοφάνερη. Εδώ, η προέλευση της απειλής ή η φύση της απειλής δεν είναι καθόλου σαφής. Ακόμα κι αν κάποιοι είναι τυχεροί και έχουν υγεία και εργασία, βιώνουν υψηλά επίπεδα άγχους μόνο και μόνο επειδή ζουν εν μέσω της πανδημίας: η κατάσταση αυτή επηρεάζει τον εγκέφαλό τους ως προς την απόκριση «ανταμοιβής» και ως προς την ικανότητά τους να νιώθουν ευχαρίστηση.

Ένα πιο τεχνικό όνομα για την εν λόγω κατάσταση είναι η ανηδονία η οποία αποτελεί σύμπτωμα της κατάθλιψης και πηγάζει από δυσλειτουργία του «κυκλώματος ανταμοιβής» στον εγκέφαλο. Το κύκλωμα ανταμοιβής καθοδηγεί τη συμπεριφορά μας μπροστά σε ελκυστικά και ενδιαφέροντα πράγματα: όταν εξασθενεί ή απενεργοποιείται δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε αυτά τα ελκυστικά και ενδιαφέροντα πράγματα και στις σοβαρότερες περιπτώσεις το άτομο δεν μπορεί να σηκωθεί από το κρεβάτι.

Οι ειδικοί πιστεύουν ότι η απώλεια και το άγχος που βιώθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας έχουν αντίκτυπο στο κύκλωμα ανταμοιβής και στην ικανότητά μας να νιώθουμε ευχαρίστηση. Αυτό μπορεί να οδηγήσει όχι μόνο στην κατάθλιψη, αλλά και σε υπερβολική χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ, τα οποία ενεργοποιούν «τεχνητά» το κύκλωμα ανταμοιβής. Καθώς πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν τις χημικές ουσίες για αυτοθεραπεία, η χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ έχει αυξηθεί παντού στον κόσμο, όχι μόνο στις ΗΠΑ.

Ένας λόγος για τον οποίο πολλοί άνθρωποι στρέφονται στα ναρκωτικά και το αλκοόλ κατά τη διάρκεια της πανδημίας είναι η ελλιπής κοινωνική στήριξη. «Οι άνθρωποι είναι κοινωνικό είδος», λέει η Julianne Holt-Lunstad, καθηγήτρια ψυχολογίας και νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο Brigham Young στην πολιτεία της Γιούτα. «Ο εγκέφαλός μας έχει εξελιχθεί για να ανταποκρίνεται σε εγγύτητα με τους άλλους. Σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, έπρεπε να βασιζόμαστε στους άλλους για την επιβίωσή μας - και δεν υπάρχει εγγύτητα ο εγκέφαλός μας πρέπει να εργαστεί σκληρότερα». Όταν λείπει η ανθρώπινη σύνδεση, το άτομο βιώνει απειλή, πράγμα που προκαλεί την έκκριση ορμονών στρες. Ο εγκέφαλός μας αντιλαμβάνεται τις απαιτήσεις που εγείρει ο κόσμος ως μεγαλύτερες και πιο πιεστικές από εκείνες που θα υπήρχαν αν είχαμε κάποιον δίπλα μας», λέει ο James Coan, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια. Ο Coan έχει κάνει μια σειρά πειραμάτων στα οποία υποβάλλει τους ανθρώπους σε μια αγχογόνα εμπειρία -π.χ. ήπια ηλεκτροπληξία- και μετράει το επίπεδο συναγερμού του εγκεφάλου όταν είναι μόνοι και όταν κρατούν το χέρι ενός φίλου ή ενός μέλους της οικογένειάς τους. Όταν κρατούν το χέρι κάποιου που εμπιστεύονται ο εγκέφαλός τους αντιμετωπίζει την απειλή με διαφορετικό τρόπο από ό,τι όταν είναι μόνοι», λέει ο Coan.

Τι θα γίνει μόλις τελειώσει η πανδημία; Θα επιστρέψει ο εγκέφαλός μας στις φυσιολογικές του λειτουργίες ή οι αλλαγές θα παραμείνουν σαν ουλές; Οι ερευνητές προβλέπουν ότι πολλοί άνθρωποι θα ανακάμψουν από μόνοι τους όταν ανακουφιστούν από το στρες, αλλά όχι όλοι. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι τρία χρόνια μετά την επιδημία του SARS, το 22,8% των εργαζομένων στο νοσοκομείο είχαν ακόμη μέτρια έως σοβαρή κατάθλιψη. Τα καλά νέα είναι ότι η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει, αν και η εμπειρία της κατάθλιψης σημαδεύει τα άτομα και τα καθιστά ευάλωτα σε μελλοντικά επεισόδια ψυχικής νόσου. Περίπου τα τρία τέταρτα των ανθρώπων που βιώνουν ένα καταθλιπτικό επεισόδιο θα βιώσουν κι άλλο στη διάρκεια της ζωής τους.

Αλλά δεν ευθύνεται εξ ολοκλήρου η πανδημία για τη μεγαλύτερη συχνότητα των ψυχικών προβλημάτων. Πολλοί από τους ανθρώπους που παλεύουν αυτή τη στιγμή με την κατάθλιψη πιθανότατα είχαν ήδη υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης διαταραχής ψυχικής υγείας κάποια στιγμή στο παρελθόν. Η πανδημία διευκόλυνε την εμφάνιση της διαταραχής, κάνοντας συγχρόνως και κάτι καλό: αφαίρεσε μέρος του κοινωνικού στίγματος γύρω από αυτήν.

Πρέπει να έχουμε υπόψη ότι ο εγκέφαλός μας αντιμετωπίζει έναν καταιγισμό προκλήσεων κι ότι η πανδημία αποτελεί από μόνη της έναν καταιγισμό προκλήσεων. Εκτός του ότι στον σύγχρονο κόσμο μπορούμε να ζητήσουμε τη βοήθεια των ειδικών, το αισιόδοξο μήνυμα είναι ότι οι προκλήσεις προάγουν την ανθεκτικότητα του εγκεφάλου μας.