Ζήσης Ψάλλας: Γιατί υπάρχει τόσο μεγάλη σύγχυση για το ποιες τροφές είναι υγιεινές;

Κανένα άλλο επιστημονικό θέμα δεν έχει προκαλέσει μεγαλύτερη σύγχυση στο καταναλωτικό κοινό από το ζήτημα της υγιεινής ζωής. Πριν λίγα χρόνια ο καφές μάς έκανε νευρικούς αλλά σήμερα ανήκει στα υγιεινά ροφήματα, η φρουκτόζη ήταν καλό σάκχαρο και τώρα ανακηρύσσεται σε διατροφικό σατανά, τα ολιγοθερμικά γλυκαντικά τη μια φορά προτείνονται στη θέση της ζάχαρης και την άλλη συσχετίζονται με το διαβήτη, το γάλα παλιότερα έπρεπε να είναι ελαφρύ αλλά μαθαίνουμε πλέον ότι το πλήρες είναι η καλύτερη πηγή βιταμινών.

Δεν είναι μόνο οι αντικρουόμενες μελέτες που μας βομβαρδίζουν καθημερινά αλλά και το πόσο αξιόπιστη είναι η πληροφόρηση που υπάρχει στο διαδίκτυο, καθώς αυτό είναι το μέσο που αποτελεί την κύρια πηγή ενημερώσης για θέματα υγείας.

Συζητήσαμε το θέμα με το δημοσιογράφο Ζήση Ψάλλα, πρώην οικονομικό συντάκτη –έχει εργαστεί στις εφημερίδες «Ελευθεροτυπία» και «Εξπρές»– και νυν συντάκτη υγείας, ο οποίος δημιούργησε το healthyliving.gr, ένα site που διατηρεί μια κριτική ματιά απέναντι στα πορίσματα της διατροφικής επιστήμης.

Κατ’ αρχήν πώς ένας οικονομικός συντάκτης πήρε την απόφαση να δημιουργήσει ένα site υγείας;

Μπορεί να ήμουν οικονομικός συντάκτης αλλά είχα πάντα ενδιαφέρον για τη διατροφή, τις δίαιτες, την άσκηση και γενικά τον υγιεινό τρόπο ζωής. Ήταν το χόμπι μου. Έχω μάλιστα γράψει και ένα βιβλίο για τη σύγχρονη ιστορία της διατροφικής επιστήμης με τίτλο «Πολύ πιθανό αλλά όχι αποδεδειγμένο», το οποίο κυκλοφόρησε το 2008 από τις εκδόσεις Αρχιπέλαγος. Διαβάζοντας πάνω από 2000 επιστημονικά papers έμαθα πολλά πράγματα, έστω κι αν δεν έχω κάνει πανεπιστημιακές σπουδές σ’ αυτό το χώρο, και αποφάσισα να αλλάξω ειδικότητα. Το healthyliving.gr ήρθε σαν φυσικό επακόλουθο. Για καλή μου τύχη το όνομα healthyliving.gr δεν ήταν κατοχυρωμένο παρότι αυτό είναι το κλασικό όνομα για την υγεινή διατροφή. Ξεκίνησα λοιπόν ερασιτεχνικά χωρίς να ξέρω που μπορεί να φτάσει αυτή η προσπάθεια και φάνηκε ότι είχε μια ανοδική πορεία. Στην εξαετή ζωή του site, τα καλύτερα στοιχεία επισκεψιμότητας καταγράφηκαν τον περασμένο Μάιο όταν οι μοναδικοί χρήστες ξεπέρασαν κάποια στιγμή τα 20.000 άτομα την ημέρα και τα 400.000 σε μηνιαία βάση. Το θεωρώ επιτυχία, αν σκεφτεί κανείς ότι αυτή η επισκεψιμότητα δεν βασίζεται καθόλου στο Facebook ή σε newsletters.

Ένα ερώτημα είναι αν οι δημοσιοργάφοι μπορούν πράγματι να φέρουν εις πέρας το λεπτό θέμα της ενημέρωσης του κοινού γύρω από τα θέματα υγείας, τα οποία κάποιες φορές είναι δύσκολα στην κατανόησή τους.    

Καλώς ή κακώς αυτοί που αναλαμβάνουν την ενημέρωση του κοινού είναι οι δημοσιογράφοι και αυτό συμβαίνει σε όλο τον κόσμο. Για να μάθει βέβαια κανείς τα θέματα σε βάθος, πρέπει να ασχοληθεί σοβαρά, να αφιερώσει πολύ χρόνο και να επιμορφωθεί. Ασφαλώς όταν γράφεις ένα θέμα που αφορά π.χ. τα πολυακόρεστα λιπαρά πρέπει να ξέρεις για ποιο πράγμα μιλάς. Η σύγχυση όμως που υπάρχει γύρω από τα θέματα της διατροφής δεν πρέρχεται τόσο από τους δημοσιογράφους όσο από το γεγονός ότι υπάρχουν συνεχώς διαμάχες μεταξύ των ειδικών, με αποτέλεσμα το κοινό να λαμβάνει αντιφατικά μηνύματα. Οι διαφωνίες είναι θεμιτές σε κάθε επιστήμη αλλά στη διατροφή έχει ξεπεραστεί το φυσιολογικό όριο. Μετά το 1990 έγιναν πολλές ανατροπές, για παράδειγμα αποδείχθηκε ότι τα τρανς λιπαρά είναι πολύ χειρότερα από τα κορεσμένα λιπαρά και αυτό «εξαφάνισε» το διατροφικό κατεστημένο της εποχής που είχε προτείνει την αντικατάσταση του βουτύρου με τις μαργαρίνες. Από τότε, ένα μεγάλο μέρος του κοινού δεν εμπιστεύεται τους ειδικούς. Η παλιά Αμερικανική Διατροφική Πυραμίδα, για την οποία γινόταν πολύς λόγος, κατέρρευσε και αποσύρθηκε. Οι δημοσιογράφοι βρήκαν πρόσφορο πεδίο να ασκήσουν την κριτική τους και αρκετοί στο εξωτερικό, κυρίως στις ΗΠΑ, μπήκαν στο χώρο γράφοντας βιβλία και εκφράζοντας μάλιστα προσωπικές απόψεις. Όμως πάντα τα μέσα ενημέρωσης ασχολούνταν με την υγεία και έκαναν ειδικά ένθετα γιατί αυτά τα θέματα ενδιαφέρουν πολύ κόσμο. Παλιότερα, στην Ελλάδα, ο Κώστας Μπαζαίος είχε γίνει γνωστός στο ευρύ κοινό από την αρθρογραφία στην «Ελευθεροτυπία» σχετικά με θέματα υγείας και διατροφής. Σήμερα βέβαια τα πράγματα στο χώρο είναι πολύ πιο απαιτητικά από εκείνη την εποχή.

Για ποιο λόγο πιστεύεις ότι υπάρχει μια τόσο ρευστή κατάσταση γύρω από τα θέματα του υγιεινού τρόπου ζωής;

Ένας λόγος είναι ότι τα πράγματα τρέχουν πολύ γρήγορα. Το 2005, ο κορυφαίος επιδημιολόγος του 20ού αιώνα, ο Ρίτσαρντ Ντολ, ο πρώτος που συνέδεσε το κάπνισμα με τον καρκίνο του πνεύμονα, αναφερόμενος στις γνώσεις του σχετικά με το ρόλο της διατροφής στον καρκίνο είχε πει: «Aισθάνομαι ότι γνωρίζω λιγότερα από αυτά που ήξερα πριν από 20 χρόνια». Κι ενώ τα πράγματα ανατρέπονται συνεχώς οι παλιές απόψεις χρειάζονται χρόνο για να ξεπεραστούν οριστικά, συνυπάρχουν με τα νέα δεδομένα και το αποτέλεσμα είναι να διαβάζει κανείς αντιφατικά πράγματα. Γι’ αυτό τα θέματα υγείας πρέπει να γράφονται όσο γίνεται πιο καθαρά και αναλυτικά. Η γενικολογία είναι εχθρός της ενημέρωσης και όταν γίνεται εκτεταμένα μπορεί κρύβει όχι μόνο άγνοια αλλά ακόμα και δόλο.

Ένας άλλος λόγος, πολύ σοβαρός για τη σύγχυση που επικρατεί, είναι ότι αρκετές φορές οι μελέτες που δημοσιεύονται είναι μεροληπτικές. Το πιο σημαντικό στοιχείο μιας μελέτης δεν είναι το συμπέρασμά της, όπως θα νόμιζε κανείς, αλλά το ποιος είναι ο χρηματοδότης της. Οι μελέτες που χρηματοδοτούνται από κλάδους ή εταιρείες σπάνια έχουν ως στόχο να ανακαλυφθεί η αλήθεια. Ο αντικειμενικός σκοπός είναι η προώθηση των προϊόντων τους. Μια μελέτη μπορεί να γίνει στο δοκιμαστικό σωλήνα και να βρεθεί π.χ. ότι μια συγκεκριμένη τροφή εξουδετερώνει συγκεκριμένες ελεύθερες ρίζες. Από αυτό και μόνο το τρόφιμο μπορεί να βαπτιστεί στη συνέχεια «σούπερφουντ». Όμως ό,τι συμβαίνει στο δοκιμαστικό σωλήνα δεν συμβαίνει απαραίτητα μέσα στο σώμα και ο αναγνώστης παίρνει λάθος μήνυμα. Επιπλέον, ο αναγνώστης δεν πληροφορείται ότι άλλες τροφές που δεν αποκαλούνται «σούπερφουντς» μπορεί να εξουδετερώνουν περισσότερες κατηγορίες ελευθέρων ριζών. Έτσι δημιουργούνται διάφορες μόδες που ξεθωριάζουν μετά από λίγα χρόνια.

Δεν είναι μόνο το εταιρικό μάρκετινγκ που προκαλεί αυτή την κατάσταση, και οι ερευνητές είναι στο παιγνίδι διότι αποκτούν πατέντες από τις οποίες κερδίζουν λεφτά. Πριν μερικά χρόνια ένα κορυφαίος Ινδός καθηγητής σε Πανεπιστήμιο του Καναδά, ο οποίος είχε προταθεί μάλιστα και για νόμπελ Ιατρικής, αποδείχθηκε ότι είχε «κατασκευάσει» τουλάχιστον δύο μελέτες. Η αποκάλυψη έγινε κατά τύχη, στη διάρκεια της δίκης του διαζυγίου του, όταν ανοίχτηκαν οι τραπεζικοί λογαριασμοί που είχε σε οικονομικούς παραδείσους και ο δικαστής κατάλαβε ότι ήταν αδύνατο να προέρχονται από το μισθό του ως γιατρού και καθηγητή. Ο ίδιος ήταν κάτοχος της πατέντας ενός συμπληρώματος βιταμινών το οποίο οι μελέτες του έβρισκαν ακαταμάχητο. Χωρίς αυτή την αποκάλυψη σήμερα οι μελέτες αυτές θα κατείχαν περίοπτη θέση στη βιβλιογραφία.

Πόσο εκτεταμένη νομίζεις ότι είναι αυτή η μεροληψία;

Κανείς δεν μπορεί να ξέρει διότι μόνο τα τελευταία 10 χρόνια έχει αναγνωριστεί το πρόβλημα. Η επιστημονική έρευνα δεν διεξάγεται από αγίους και υπάρχει μεγάλη δυσπιστία από το ενημερωμένο κοινό. Αυτό έχει γίνει κατανοητό και οι ερευνητές είναι πλέον υποχρεωμένοι να ανακοινώνουν δημόσια από πού πήραν χρηματοδότηση και αν έχουν οικονομικές δοσοληψίες με εταιρείες, όταν κάνουν μια μελέτη. Η μεροληψία όμως είναι ένα περίπλοκο θέμα που δεν αφορά μόνο την άμεση χρηματοδότηση. Όταν κορυφαίοι ειδικοί έχουν κάνει μια καριέρα ζωής στηριζόμενοι σε συγκεκριμένες απόψεις και αυτές ξαφνικά ανατρέπονται από μια καινούργια μικρή μελέτη, αυτή δεν θα γίνει αποδεκτή με ανοιχτές αγκάλες. Θα ξεσπάσει πόλεμος διότι κρίνονται επιστημονικές υπολήψεις. Το θέμα μπορεί να μείνει ανοιχτό για χρόνια αν δεν χρηματοδοτηθούν οι έρευνες που πρέπει για να εξαχθεί το οριστικό συμπέρασμα. Έτσι διατηρούνται οι αντικρουόμενες απόψεις για θέματα που θα μπορούσαν να είχαν λυθεί γρήγορα και το καταναλωτικό κοινό ακούει αντιφατικά πράγματα. Τελικά, ένα μέρος του κοινού προσπαθεί να διαμορφώσει από μόνο του άποψη ψάχνοντας σε κάθε πιθανό και απίθανο σημείο του διαδικτύου γιατί δεν εμπιστεύεται τη γνώμη των ειδικών.

Οι ειδικοί, πάλι, δεν αποτελούν κάποιο ενιαίο σώμα και δεν συμφωνούν για το τι κάνει καλό και τι κακό στην υγεία. Πριν περίπου ένα μήνα, η Αμερικανική Καρδιολογική Εταιρεία επικαιροποίησε τις συστάσεις για τα λιπαρά και μεταξύ άλλων επισήμανε ότι το έλαιο της καρύδας είναι ανθυγιεινό, ένα θέμα που ήταν πιασάρικο λόγω του Survivor. H άποψη αυττη είναι πολύ παλιά, καθώς το 80% των λιπαρών του ελαίου της καρύδας είναι κορεσμένα τα οποία συντελούν στην άνοδο της χοληστερίνης. Την ίδια στιγμή, μια δημοσκόπηση έδειξε ότι το 37% των Αμερικανών διατροφολόγων αξιολογούν το έλαιο της καρύδας ως υγιεινό. Δηλαδή, οι ειδικοί διαφωνούν μεταξύ τους. Αυτό συμβαίνει με πάρα πολλά θέματα και σχεδόν για κάθε διατροφική σύσταση υπάρχει και η αντίθετή της. Άρα πώς να μην υπάρχει σύγχυση στο κοινό;